(Një përkujtim kolegial i vogël për një Njeri të Madh)

Shkruan: Dr. Gonxhe Boshtrakaj

Mbi Bekim LUMI-n si njeri i kulturës

Qyteza e Lumëthatit është e njohur, si nji anë që ushqen dhe nxjerrë në pah njerëz me kulturë të gjithmbarshme dhe me impakt në këtë shoqërinë tonë (viteve të fundit) bukur të stërkequr kulturalisht dhe me një tendencë të frikshme ‚për ta harruar vetveten!‘ Në vazhdën e luftës për një ringjallje dhe mirëmbajtje të njëfarë Kujtese kulturore Kombëtare, me mikun dhe kolegun tim Bekim Lumi shpesh ktheheshim tek gjeneza e jonë, tek origjina. Andaj edhe vendlindjes së tij, nuk i thoshim SuhaRekë siç është forma zyrtare, as Therandë siç e përdorin zakonisht formën shqipe të emërtimit, por i thoshim Lumthatë… Ai mburrej me ‚Lumin e thatë‘ që i jepte emrin familjes së tij, kurse unë krenohesha me lulen ‚Boshtra‘, e cila iu jep emërtimin Boshtrak-ëve të mi, e të cilën përveç profesionistëve të botanikës pakkush e njeh. Që të dy ishim krenar për të kaluarën tonë të lavdishme kombëtare, por që të dyve na qante shpirti për dekadencën shoqërore (sidomos atë kulturore, politike e fetare) që po na kaplonte e gllabëronte pa u diktuar, ne si shoqëri e sapodalë nga lufta.

Kur binte fjala për ‘plehun e akulturuar skenik‘ i cili sa vinte e shtohej në skenë e TV, ishte i bindur se ata ‘duhet vërshuar & shpërla“ lumi. „More, këta i ka marrë pusi!“… „Po, prandaj duhet me i shpërla lumi“… Ai, sillej ashtu siç ishte… Si mësues, si pedagog e regjisor, lau e shpërlau ‚mosdijen‘ kulturore, kudo që ra n ‘kontakt me të. Inspiroi e frymëzoi shqip, ndonëse vepronte ‚me përmasa botërore‘. „Po ku lidhet Leka i Dukagjinit me Williamin e Shekspirve, o Bekim-ooo?!“… „Lidhen, lidhën… i lidhë Teatri Loja me ‚shvajc-aparat’  lumor “përgjigjej me humor!

Pakëcili në këtë botë e ka fatin edhe të jetë ashtu siç quhet: Bekim & Lum. Bekim LUMI ishte i tillë. I sjellshëm dhe korrekt me të gjithë, komunikues dhe i respektueshëm me shumicën. Atë sjellje ia kërkonte niveli i lartë kulturor dhe edukata familjare që kishte. Për njerëzit e poshtër, ishte ferri vet. Ja u zhvishte maskat, ja u përplaste për fytyrë ‚pisllëkun‘ dhe ishte ‚pa pardon‘ ndaj derrave n‘ lëkurë njeriu ~ sidomos atyre ,me kravata/kollare‘ mëndafshi.

Por për njerëz normal, e sidomos për njerëz të mirë, ishte oazë mirësie. Ishte BEKIMI, MIRËSIA, MIQËSIA vet! Si mik, student, apo bashkëpunëtor mund ta kishe e konsideroje si vëlla/motër, shok/shoqe, koleg /bashkëpunëtor, mund ta kishe edhe altar rrëfimi, sepse dinte t‘i ruante me aq besnikëri sekretet e tua, si prift a pastor!… Ishte njeri i fjalës, i besës, i artit, i letërsisë, i politikës, i atdheut, i rilindjes kombëtare… shpirt i përndritun mendërisht! Mendje e fisnikëruar shpirtnisht. Mendimet, fjalët, veprimet i kishte origjinale, kreative dhe të veçanta: ashtu siç i sillte RRJEDHA E JETËS, e cila në rrjedhën e saj, herët shumë herët Skenës sonë Teatrore ia mori Bekimin! … Por e la tue bâ lum që e patëm! .. Dritë i pastë shpirti n‘amshim!

Mbi „Lojën“ e Bekim Lumit, si Frymë Teatrore dhe Mënyrë Pune

„Loja është gracka ku shpirti i mbretit kapët si laraska“ klithte Hamleti i Shekspirit. Loja ishte ‚gracka‘ ku edhe shpirti i Bekit kapej e hapej si shqiponja, si falkoi apo si një kaçubet arbënor me kthetra iluminimi. Opusi i gjerë kulturor që zotëronte, kultura e leximit dhe niveli i lartë i veprave artistike botërore të konsumuara (sidomos gjatë qëndrimit të tij në München) i mundësonin atij një gamë të gjerë veprimi.

Kur krijonte shfaqje, Lumi as nuk luante ‚lojë‘ (kinse po bëj teatër!), as nuk inskenonte ndonjë ‚vepër artistike‘ në stilin „oh autori i madh“, tash „duhet t‘i nënshtrohem madhështisë së tij“, jo!!! Ai e merrte një tekst për bazë, fjala bie „Makbethin“ e Shekspirit dhe e ri-bënte atë, e ri-shkruante, ia ri-gjente vlerat socio-kulturore e artistike gjithmonë në kontekstin aktual dhe gjithnjë në stilin e vet origjinal BekimLumian.

Meqë, ishte një krijues i lindur dhe formësuar në ‚geto-rrethana-shqiptare‘, psikologjia e dhunës si fenomen shoqëror, nuk kishte se si t‘mos zinte vend në krijimtarinë e tij. Por, ai diti t‘i bej vend në skenë me një shkathtësi të paparë prej ‚antropologu‘. Në shfaqjen „Mësimi“ të Eugen Ionesko-s antropologjia e dhunës shfaqët përmes një mësuesi të dhunshëm e sadist, i cili edhe vizuelisht duket si Adolf Hitleri dhe në skenë simbolizon nazifashizmin (pse jo edhe Serbinë fashiste!), kurse nxënësja e cila ka vështirësi t‘ia qëllojë se „një plus dy, bëjnë tri… tre plus një, bëjnë katër, bëjnë pesë apo gjashtë“ dhe për „gabimin trashanik të mosdijes“ dënohet me dhunë fizike nj‘ashtu që në një moment skenik të rrokulliset bashkë me karrigen e cila përfundi kishte të vizatuar yllin e Davidit, simbol ky i hebrenjëve. Shfaqja tematizonte antropologjinë e dhunës institucionale, në analogji të plotë me dhunën e viteve të 90ta mbi shqiptarët e Kosovës. Dhunë kolektive kjo zhvendosur në rrafshin personal mes dy individëve dhe e personalizuar në skenë, përmes relacionit mësues-nxënës (marrëdhënie zyrtare!), me ç‘rast Mësuesi (aktruar mjeshtërisht nga Astrit Kabashi) dhe Nxënësja (aktruar në mënyrë të shkëlqyeshme nga Adriana Matoshi) indirekt na e ilustrojnë dhe aludojnë në dhunën institucionale nazifashiste mbi hebrenjtë dhe dhunën serbe mbi shqiptarët.

Tek shfaqja Galani (orig.Karol) e autorit polak Slavomir Mrozek, ballafaqohemi sërish me antropologjinë e dhunës në shoqëri, por sërish e manifestuar nga fushëveprimi individual. Në skenë na shfaqen Gjyshi dhe nipi i tij, me një pushkë të mbushur, por të pashkrepur 20 vjet, gjithnjë në kërkim të „fajtorit“, Galani-t i cili duhet GJETUR dhe VRARË. Por për ta vrarë Galanin, së pari DUHET GJETUR ai… E për ta gjetur, duhet ta NJOHËSH… E që ta (ri-)njohësh, së pari duhet ta shohësh… Por për ta parë me sy, së pari duhet shkuar tek mjeku i syve (oftalmologu) dhe siguruar SYZA TË REJA për Gjyshin, fundja nuk është mençur ta vrasësh secilin që t‘përfton kah hunda, ndonëse ‚secili prej tyre, potencialisht mund të ishte Galani (delja e zezë, mëkatori, fajtori) që po e kërkonin ta vrisnin… A duhet patjetër ‚vrarë‘ dikë, pyet mjeku (oftalmolog!)? „Po“ i thotë Gjyshi, i cili me syzat e reja, sapo ka zbuluar/konstatuar se Galani i shumëkërkuar është „mjeku“ vet.

Gjyshi, në këtë tragjikomedi përfaqëson njëfarë „gatishmërie të vazhdueshme për dhunë“, nipi përfaqëson një „bashkë-veprimtar“ në dhunë. Kurse mjeku simbolizon viktimën e çastit, rastit. Atë fatziun, fatprerë që rastisi të gjendet në kohën joadekuate, në vendin e gabuar.

Titulli i origjinalit, është Karol, që poashtu d.m.th. „i ziu“. Emërtimi në gjuhën shqipe Galan është një gjetje origjinale e Beki-t dhe bazohet në emërtimin Galë që ofron Shqipja gegnishte, për Delmën e Zezë. Del(m)ja e zezë, është sinonim i „Fajtorit fiktiv“, i atij që i mveshet faji kot së koti! Aktualiteti i kësaj shfaqjeje dhe interpretimi „alla ngjarje e çmendur, në një çmendinë, ku me i çmenduri është kryemençuraku“ sa vie e fiton n‘peshë aktualiteti. Bekim Lumi ishte një njohës i mirë i Gegnishtës dhe një luftëtar dinjitoz për ri-lartësin dhe ri-konsolidimin e saj.

Mbi „Partiturën Skenike“ të Lojës „Aktori duhet ta përjetojë rolin me gjithë trupin e tij, me shpirtin, me ndjenjat, me gjithë mendjen“ dhe „situatat skenike“ duhet t’i zgjedhe me të ashtuquajturin magjik, na mësonte dikur shkolla e Aktrimit alla Konstandin Stanislavki. „Sikuri“ nënkuptonte shkathtësinë për tu shtirur „kinse“, „gjoja se!“

Më vonë e patem zbuluar Organonin e vogël të Bertolt Brecht-it dhe nga aty mësuam se Aktori nuk paska nevojë „ta përjetojë“ rolin fare, as nuk ka nevojë „të bëjë SIKUR kështu, sikur ashtu…“. Përkundrazi, duhet mbajtë ‚distancë‘ me rolin. Shikuesi duhet ta shoh se ti nuk je protagonisti, por po luan. Je ai që po e tematizon çështjen (problematikën sociale), por po aktron, po luan. Sipas Brehtit, nuk është aq me rendësi t‘i prekim , sa ç’është me rendësi …!

E kur jemi tek MENDJA, tek MENDIMI… anash këtyre dy shkollave të mendimit skenik, Bekim Lumi gjeti/zbuloi/krijoi udhën e tretë, atë të bashkëdyzimit të atyre dyjave, duke i shkrirë në diçka TË TRETË, në LOJË skenike => siç thoshte ai vetë: „herë të qetë, herë të hallakatur!

 Loja e Lumit, dukej fort spontane sepse ishte e menduar mirë, por nuk bazohej në ‚disponimin spontan‘ të aktorit. Përkundrazi! Loja skenike bekimlumjane ishte një Partiturë shënjash, simbolesh, kuptimesh… (p.sh. një botë e tërë në 3 lëvizje => Ata që e kanë parë shfaqjen Mësimi, mund t‘iu kujtohet skena kur Mësuesi e dënon Nxënësën për gabim në llogaritje aritmetike… dhe Shikuesi E SHEH mësuesin (me dukje vizuele dhe qëndrim kokëlartë nazifashist), duke e ngulfatur n‘qafë e gjoks Nxënësen, e zenë kurthë në karrigen e saj, i cili teksa po bënte një lëvizje ngulfatëse n‘rreth, e kthen karrigen ashtu që aty ku lidhën 4-këmbët e saj, të shihet Ylli-gjashtë cepësh i Davidit.

Vetëm Bekim Lumin, si regjisor, e kam parë të ishte në gjendje TË THOTË SHUMË me AQ PAK!… Ishte MJESHTËR I MINIMALIZMIT (gjenialiteti i regjisorit të varfër dhe pa-shtet-që-të-jep-buxhet). Një karrigë (si objekt/rikvizitë skenike tek shfaqja Mësuesi), një shtrat hekuri (tek shfaqja Galani) apo një këmishë e larë me gjak (tek Këmisha e Gjakut & Makbethi) një sintezë kjo e dukurisë së prerjes n’besë të mikut n’konak dhe gjakmarrjes bazuar në pikpjekjën e mitit shqiptar (sipas Kanunit të Lekë Dukagjinit) dhe tragjedisë së njohur të Shekspirit, Makbethi.

Të aktroje në shfaqjen e Lumit, nënkuptonte të ishe „material“ në duart e tij!… Ngjashëm si tek inskenimet e Eduard Gordon Craig i cili në krijimet e veta skenike lufton për një IMAZH SKENIK ku të gjitha elementet skenike (drita, hija, ngjyrat, paravanet, aktori) kanë funksion SHPREHËS, si përjetim TOTAL pa e dominuar njëra tjetrën; Edhe tek stili bekimlumjan i inskenimit e shoh një lloj tendence për ‚desubjektivizimin e aktorit, një përpjekje për ta ‚zhveshur‘ aktorin nga tiparet njerëzore, por për ta lartësuar atë përmes ‚lojës brilante‘ në nivel të SIMBOLIT. Aktori i Lumit nuk është vetëm në gjendje TË NDJEJË (si tek Stanislavski) ose TË MENDOJË (si tek Brecht-i), por kthehet në SIMBOL SKENIK në funksion të narracionit të synuar. Prej atij pozicioni pastaj, aktori-simbol fiton një SUBJEKTIVITET TË RI, atë të yllit të sapolindur. Si është e mundur ajo? Pa marrë parasysh se a i kishte aktorët e përzgjedhur studentë të aktrimit, aktor të diplomuar apo amator fare, vet kyçja në konceptin e Lojës së Bekim Lumit, i bente ata të shkëlqejnë si aktor… Lumi, aktorët zakonisht „i merrte si grurë, i bluante n’miell dhe gatuante me ta një pite të shijshme.“ I bënte yje!

Shfaqjet e tij, nuk bazoheshin vetëm në aktrim të shkëlqyer as në skenografi sepse meqë rroi/krijoi në kohëra të varfëra ato ishin fare të pakta, por në një kompozim të të gjitha elementeve skenike në një: muzika, aktori, hapësira skenike, dritë-hija, kombinimi n‘harmoni i ngjyrave, marrëdhënia reciproke dhe supërndjenja e masës në përdorimin e të gjitha këtyre mësipër, bënin që ato shfaqje të jenë NGJARJE SKENIKE KULT në vete…

Tek shfaqja „Arthuro Ui“ e Bertolt Brecht, e cila njëherit është edhe shfaqja e mbramë e Lumit, krahas thumbimit të aktualitetit dekadent politik, krahas kthimit të skenës në një univers ngjarjesh, përjetimesh, ngjyrash regjisori, artisti, pedagogu dhe poeti Bekim Lumi, bëri atë që nuk kam parë t‘i këtë bërë njeri deri me tani: ta kthejë shfaqjen e fundit në një TESTAMENT SKENIK ~ në një Lamtumirë ndaj vetvehtës!…

„Arthuro Ui“ është një shfaqje kult, që krijuesin e vet e shoqëroi drejt „udhës së mbramë“!…

Pra, jo aktrimi i aktorëve, por arkivoli i bardhë me trupin e pajetë të regjisorit brenda dhe lulet e bardha përmbi, po bënin MELODINË E MARSHIT nga Teatri kombëtar drejt udhës së fundit…

P.S. Me këngë na shoqërove sa ishe këtej, me këngë të moçme shqipe ike matanë! Ti „ujë i bekuem“ i kultit tonë skenik ~ Shembull se si rrohet, e vdiset! Prehu n‘paqe!/ KultPlus.com