Naser Shatrolli

“Memento Mori” është romani i Tobias Xhaxhiut që është botuar së fundi, i cili është thellë i kapur në mitet shqiptare, por që janë ngërthyer nën një shtrirje dhe shkëlqim të princërve evropianë. Xhaxhiu, në një intervistë për KultPlus ka treguar për romanin “Memento Mori”, që prej titullit e deri të thelbi i këtij romani, sikurse edhe për dorëshkrimet që tashmë është duke i përpunuar.

KultPlus:  Do të ishte e rëndësishme që të zbërthehej shkurtas për audiencën e Kosovës – Prishtinës – titulli i romanit tuaj “Memento Mori”

Tobias Xhaxhiu: Postulati e ka gjenezën tek një zakon i veçantë i Romës antike. Thuhet se kur një gjeneral u kthye në qytet pas një triumfi në betejë, turma e priti plot ovacione e nderime, duke ia përkëdhelur kështu egon ushtarakut. Për ta shpëtuar nga krenaria e verbër dhe iluzionet e madhështisë, dikush pas tij i pëshpëriti në vesh frazën: «Respice post te. Hominem te memento« (” Vështroni pas vetes. Mos harroni se jeni veç një burrë “).

Doktrina ‘Memento mori’ më pas u bë e njohur në pikturën e krishterë të Kundër-Reformës në kontekstin tablove të   trajtuara si “natyra të vdekura”. Shembulli më tipik është ai i një kafke të vendosur pranë luleve ose frutave të thara, shenja të dekadencës.

Në mesjetën e krishtere, që është dhe ambientimi kohor i këtij romani, perspektiva e vdekjes shërbente për të theksuar zbrazëtinë dhe përkohshmërinë e kënaqësive tokësore, luksit dhe ambicieve, dhe kësisoj, si një ftesë për të përqendruar mendimet e individit në perspektivën e jetës së përtejme, tipike për disiplinat asketike.

Madje dhe sot, shumë artistë kanë krijuar vepra kushtuar kësaj teme, përmes përfaqësimit simbolik, shpesh duke përdorur kafkën si alegori; përmendim: Damien Hirst, Marina Abramovic, Andy Warhol, Jean-Michel Basquiat, Paul Cézanne, Salvador Dalì, Frida Kahlo, Gustav Klimt e shumë të tjerë.

KultPlus:  Kush është autori i librit – një sintagmë të përmbledhur për fizionominë e autorit të këtij libri?

Tobias Xhaxhiu: Pyetje interesante. Ç’është e vërteta, në një nga dialogët e romanit, Dritëveçuesi, entiteti i mbinatyrshëm që i mundëson Konstandin Progonit rikthimin në jetë, i pyetur nga ky i fundit se kush apo çfarë është, përgjigjet: “Më parë duhet të provoj se ekzistoj!”

Thënë kjo, do të thosha se Tobias Xhaxhiu është një shkrimtar i ri, fitues i Fondit për Letërsinë e Re nga Qendra Kombëtare e Librit në Shqipëri, autor i një drame për Teatër (Nimfea), ngjitur në skenë në 2014, dhe moderator/ autor i emisionit të kulturës, TOTEM (2020). Merret me kritikë filmi e libri. Ka studiuar në degën e Komunikimit dhe Dizajnit.

KultPlus: Çfarë qarkullon nëpër damarët ideofabular të librit tuaj? Kush janë këto figura historike në kontekstin e kohës gjersa autori i librit tuaj, jeton në oazën e një bibliotekarie të tërë, i qepur me gjilpërën e legjendës së Konstandinit, figurë mitologjike, e cila është filmuar, muratosur dhe kryqëzuar në dasmën e pritjeve të mëdha?

Tobias Xhaxhiu: Mitet i kam parë gjithnjë si fillesa e komunikimit abstrakt mes njerëzve, banketin e madh dhe arkaik të kulturës, ku gërshetohen filozofia, psikologjia, padija dhe emocionet më primitive. Në thelb, mitet kanë treguar gjithçka, por në shtresat e kuptimeve të tyre, gjithmonë mund të gjenden thesare të reja, të cilat çuditërisht përshtaten në shoqërinë njerëzore në çdo fazë të zhvillimit të saj.

Në rastin e Baladës së Konstandinit, ishte e rëndësishme për mua që ta trajtoja nocionin e Besës si një abstraksion filozofik dhe shpirtëror, një shkallë ndërgjegjeje te njeriu, që jeton jashtë botës materiale, në universin metafizik të ideve.

Përpos këtij qëndrimi autorial, një pikë tjetër ku do të ndalesha ishte trajtesa romanore e jetës në Arbrin mesjetar, larg klisheve dhe ndikimit obskurantist lindor në letrat dhe mendimin shqip.

Në dallim nga vargjet e Baladës, Konstandini im nuk është një bir katundi, por një pinjoll fisnikësh, i lëçitur dhe vizionar, të cilit s’i mungon asgjë nga shkëlqimi dhe madhështia e princërve evropianë, E tillë është familja e tij, i tillë është Lissusi, të tillë janë arbrit e mesjetës në faqet e ‘Memento Mori’.

Në vijim, ishte parësore për mua që ngjarja në roman t’i përshtatej përmasave botëpërmbysëse që mbart një episod epokal, siç është rikthimi i të vdekurit në jetë. Ndaj, përfshirja e skenës së kryqëzimit të Konstandinit në afërsi të qytetit të tij të lindjes, e krahasuar me historinë biblike, ishte për mua një mjet përforcues i gjenisë së mitit dhe një zgjedhje estetike, e cila do t’i jepte trillit një tjetër peshë.

Do ta cilësoja këtë roman si një projekt zbulese, një himn për një kulturë të humbur, në pritje për t’u rizbuluar, 

KultPlus:  Ka një numër të theksuar të personazheve që e ndjekin personazhin kryesor Konstandinin – kush është Konstandini yt në relacion me kohën, çfarë d.m.th. besë e dhënë, vdekje, mort apo ringjallje e besës – shpresës!?

Tobias Xhahxhiu: Në romanin tim, Konstandin Progoni është pinjolli i një Dere të madhe fisnikësh, që mbart mbi shpinë, peshën e rëndë të krimeve të babait. I munduar nga brenga të shumta mbi kuptimin e jetës dhe në kërkim të një mënyre për të shlyer këto faje të së shkuarës, ai bëhet pjesë e kryqëzatës së Papa Urbanos së II-të, me qellim çlirimin e Jerusalemit nga selxhukët.

Me t’u rikthyer në atdhe, ai kryqëzohet në një kodër pranë Lissusit (Lezha e sotme); atentat ky i menduat deri në detajet më perverse nga mendja e Andrea Kamonas dhe vëllezërve Diogjeni, bij të familjeve fisnike të asgjësuara nga Progonët në të shkuarën. Në çastet finale, ndërsa është duke dhënë frymën e fundit, para Konstandinit të kryqëzuar, shfaqet një qenie e mbinatyrshme, një entitet i mbiquajtur Dritëveçuesi.

Ky i fundit është simbol i baraspeshës mes së mirës dhe së keqes, idili i rendit natyror të gjërave. Dritëveçuesi sheh tek Konstandini një pasardhës të denjë të misionit të tij mbi këtë tokë, ndaj i jep mundësinë, përmes një unaze me mbishkrimin ‘Memento Mori’, që ai të rikthehet në jetë dhe të përmbushë misionin e tij për vënien e drejtësisë, dhe njëherësh, mbajtjen e besës së dhënë ndaj së ëmës, për të sjellë të motrën pranë saj, si në baladën e njohur.

Kështu, përmes kësaj unaze, Konstandini merr trajtën e një Krishti të Dytë: një figurë që thyen mitet e së pamundurës dhe përforcon idenë se premtimet e mëdha dhe fisnike nuk ka forcë që i thyen, madje as vetë vdekja.

Andrea Kamona, nga ana tjetër, është antagonisti kryesor i romanit, një jetim fisnik, familja e të cilit u asgjësua nga Progoni i Madh, babai i Konstandinit. Për vite ai ushqen një urrejtje të natyrshme për Konstandinin dhe bën çmos për të minuar fuqinë e Progonëve, duke i vrarë me pabesi dhe duke bashkëpunuar me forca të huaja. Në thelb, ai është një alter ego i errët i Konstandinit, gjithçka që ky i fundit refuzon të jetë.

KultPlus: Të ka shërbyer për dhuntinë tuaj ky libër, për të cilën ke ndarë një pjesë të mishit dhe gjakut përreth zemrës suaj – a do ta ndaje me qytetin dhe qytetarinë e Tiranës – me besën e Tregtarit të Venedikut!?

Tobias Xhaxhiu: Tregtari i Venedikut, markanti hebre Shajlok, kërkon 1 copë mish nga trupi i Antonit, huamarrësit të tij, në rast se ky i fundit nuk paguan në kohë detyrimin e 3000 dukateve të arit. Kjo është një marrëveshje makabre nga natyra, por e veshur me krenarinë e fjalës së dhënë. Në raport me jetën kulturore të Tiranës, di të them se i jam kushtuar këtij trilli me gjithë qenien time, jam lodhur dhe kënaqur me të dhe, njëkohësisht, jam rritur artistikisht.

KultPlus: Si do ta pikturoje portretin e librit tuaj, me cilat ngjyra, cila do të dominonte në relacion me gjumin dhe ëndrrat e qytetit ku ti flenë?

Tobias Xhaxhiu: Nëse ky libër do të qe një tablo, do ngjante me një skenë epike beteje mes engjëjsh e djajsh, një luftë e ndezur mes së mirës dhe së keqes, përgjakur nga e kuqja e Onufrit.

KultPlus:  Kadarenë – e ke takuar ndonjëherë, nëse po, çfarë të ka thënë – nëse jo, e ke diku në rrugicat e librit tuaj frymëzimin e tij?

Tobias Xhaxhiu: Për fatin tim të mirë, këtë vit, munda të takoj shkrimtarin e madh. Të them të drejtën, teksa largohesha drejt banesës time me një taksi dhe, ndiqja shkrimtarin tek hynte në shtëpinë e tij, përjetova një ndjesi në kufijtë e surreales. Kur rritesh duke studiuar veprën e dikujt, që për ty është i largët sa një trup qiellor, ndjesia e të rrokurit duart me të është sikur ke shkelur mbi Hënë.

Për letërsinë shqipe, e re në moshë, e cila historikisht trashëgon një rrëfim gojor, por jo të shkruar, korpusi letrar i Kadaresë është si rruga Egnatia për shkrimtarët e tjerë. Për më tepër, si është ai i pari që shkroi një interpretim magjik të ‘Besës së Konstandinit’, në romanin policor “Kush e solli Doruntinën”.

Demetrus Erkolani, mercenari nga Kostandinopoja që thirret të zbardhë ringjalljen e Konstandinit në faqet e romanit tim, ka një aluzion të Kapiten Stresit në “Kush e solli Doruntinën”. Sidoqoftë, funksioni i këtij personazhi dhe shpirti i dy veprave janë krejtësisht të ndryshme dhe të largëta nga njëra -tjetra. Nëse kam mësuar diçka nga Kadareja, është mënyra origjinale dhe e guximshme e rrëfimit të realitetit, larg kornizave të provincializmit. Kjo është shume e rëndësishme.

KultPlus: Po shkruan diçka të re?

Tobias Xhaxhiu: Për momentin jam duke përpunuar një dorëshkrim të disa viteve më parë, të një natyre krejt të ndryshme nga “Memento Mori”. Bëhet fjalë për një roman atipik për adoleshentë dhe të rritur, që pleks botën e njerëzve me atë të përrallave më të njohura. Ju jap “besën” se do të jetë diçka ndryshe. Në vijim, jam duke punuar dhe për një triller të ambientuar në ditët e pandemisë, por si thonë: çdo gjë në kohë të vet!/ KultPlus.com