Nga Ibrahim Kadriu

Sa mençuri kishte  në këto troje të cilat ende nuk i njohim

(Me akademiken Edi Shukriu)

Kosova e meriton të quhet kopsht, jo pse kështu e ëndërrojmë, por pse vërtetë është e tillë, kurse ne që jemi brenda saj, nuk e shohim, apo nuk ia kuptojmë përmbajtjen që është e jashtëzakonshme qoftë mbi sipërfaqe të tokës, qoftë në brendi. Këtë e kuptojmë nga të tjerët, nga ata që ishin kalimtarë, udhëpërshkrues, ose nga ata të tjerët që ia falen mendjen dhe zbuluan (e vazhdojnë të zbulojnë) mrekullitë, qofshin ato mbi tokë, apo edhe nën tokë. Falë atyre mrekullive që ne, dua të them brezat e mëparshëm, nuk i panë e as kuptuan kurrë – Kosova ishte, është dhe, me siguri, do të jetë pjesë e etjeve të të tjerëve që në vazhdimësi e eksplorojnë. Ndoshta pikërisht për këtë shkak Kosova ishte dhe mbeti në qendër të vëmendjes  të orekseve të jashtme. Nëse i shfletojmë faqet e historisë nëpër shekuj, shohim se në Kosovë u kryqëzuan shpatat, në çdo kohë: i kryqëzuan ata që e dëshironin, kurse ne që nga kjo tokë e mistershme dhe magjike nxirrnim vetëm bukën, nuk i kuptonim veprimet me thyerje shpatash të atyre që vinin kush e di se prej nga dhe lenin eshtrat në këtë tokë. Nuk e dinim sepse as një pushtues nuk lejonte që edhe ne të dinim se mbi tokë dhe nën tokë të Kosovës kishte dhe ka pasuri të mëdha: pasuri minerale dhe pasuri arkeologjike, por dhe pasuri natyrore të ruajtura nga një klimë e cila, këtu në Kosovë, iu afrohet të gjitha stinëve në mënyrën më të mrekullueshme. Se Kosova ishte gjithmonë një mister i pa zbuluar, mund ta kuptonim përmes kujtesës të ndonjë kalimtari, të shënuar në ndonjë faqe libri të cilin nuk mund ta kishim pronë tonën, sepse të gjithë pushtuesit qëllim parësor kishin të na mbanin analfabetë; na dëshironin të ishim ose veç analfabetë ose të vdekur. Me një alivanosje të tillë kapërcyem shekujt, erdhëm  në ditët e sotme kur po ndërtojmë shtetin e pavarur dhe, pikërisht tash, ndeshim do harta që kurrë s’i shihnim, do harta mineralesh dhe bindemi se edhe nën shtëpitë tona ka minerale, të tilla që ne nuk i dinim, por që në hartat e të tjerëve që ishin të gatshëm t’i thyenin shpatat –  i kishin, siç i kishin edhe hartat arkeologjike, ato harta mbi vendbanimet antike prej nga të tjerët plaçkitën aq shumë artefakte dhe me to stolisën muzetë tjera…Por, megjithëkëtë, kurrë nuk arritën që, si tërësi territoriale, ta merrnin Kosovën dhe ta fusnin brenda kufijve të shteteve grabitëse. Kosova mbeti këtu ku është, por tash në mëshirën e vetvetes dhe, vetvetja është ajo që mund ta zbulojë si tërësi , të dëshmojë ekzistencën e saj në mileniume, edhe kur ishte liqe, sepse për këtë dëshmojnë guacat që edhe sot gjenden në kodrinat e Rahovecit, dhe ta kujtojnë Barkën e Noes; muret antike, gurë varresh me mbishkrime të para mija vjetësh, e tj. e tj.

Fat që të huajt nuk kanë mundur t’i plaçkitnin të gjitha dhe nuk kanë arritur t’i bartin të gjitha  mineralet dhe artefaktet, dhe Kosova  sot, në këto kushte të ngritjes së kuadrove, u ofron vullnetin atyre që kanë afinitetin shkencor e hulumtues dhe, në kohën që e kemi përpara, do ta njohim shumë më mirë, dhe do ta vlerësojmë në shkallën që e meriton, si territor i veçantë dhe i mrekullueshëm. Për këtë do ta kemi shikimin e orientuar kah gjeologët e arkeologët, siç është, fjala vjen, arkeologia dhe poetja Edi Shukriu, në të vërtetë prof. Dr. Edi Shukriu, apo më shkurt Akademike Edi Shukriu. Duke përcjellë me kohë veprimtaritë e saja hulumtuese dhe zbuluese në fushën e arkeologjisë, e kisha parasysh të shoqërohesha me portretin e saj prej studiuese, në kuadër të buzëqeshjeve  miqsh, andaj më interesoi biografia e saj. E gjeta të shënuar: Edi Shukriu – shkrimtare, profesoreshë universiteti, politikane, u lind më 1950 në Prizren. Autore e librave shkencorë “Dardania paraurbane” (1996), “Kosova antike” (2004), , “Ancient Kosova” (2004) “Gra të shquara shqiptare” (2000, 2003) “Eminentne albanke” (2011) “Distinguisshed” (2012), pastaj vëllimet me poezi:  “Sonte zemra ime feston” (1972)  “Gjakim” (1978), “Përjetësi” (2001), “Syri i natës” (1986), “Legjenda e Hasit” (1980), “Kthimi i Euridikës”(1986), “Likeni i Hasit” (1992), “Nënqielli” (1999, për të cilin edhe mori Çmimin Vjetor të Shoqatës së Shkrimtarëve të Kosovës dhe “Përjetësi” (2001).

Te shënimet biografike figuron edhe përkushtimi si politikane, si veprimtare që nga nisma e ndarjes nga monizmi, atëherë kur kundërshtohej brutaliteti i politikës serbe mbi shqiptarët. Ajo ecte në rreshtin e parë të të rebeluarve kundër politikës serbe, dhe në këtë drejtim kapërcente edhe kufijtë për të senzibiluar opinionin e jashtëm mbi trysnitë serbe ndaj etnisë shqiptare. Ajo, menjëherë pas përzënies të forcave serbe nga trualli e Kosovës, ishte edhe ministër e, në të njëjtën kohë, vazhdonte ligjëratat në fakultet, por vazhdonte gjithashtu edhe hulumtimet në terrenet e Kosovës për të hetuar e zbuluar gjurmët tona në lashtësi. Me një përkushtim të tillë të hulumtueses, Edi e botoi edhe librin “Kisha e Shën Prendës në Prizren”  për të dëshmuar, siç thotë, se … Kisha e Shën Prendës në Prizren është një ndër monumentet e rëndësishme të trashëgimisë kulturore të Kosovës, e vendosur mbi bazën e kishës së mëhershme trianiatëshe të shekujve XI e XIII dhe të atyre paraprake, kishë kjo që sjell frymë rrezatuese lashtësie. Me këtë vepër del në pah mënyra e paskrupull  sllave për përvetësimin e trashëgimisë sonë. Duke i pasur të gjitha këto të dhëna parasysh, e gjeja arsyen të bisedoja shtruar me profesoreshën, arkeologen dhe poeten Edi, kurse ajo, derisa pimë kafe në pjesën e Ulpianës në Prishtinë, rrëfen mbi gjurmët tona që deshën t’i shkatërrojnë nëpër shekuj; flet mbi punët ekipore në terrenet e Kosovës dhe mbi bindjen se fusha e arkeologjisë është e pazbuluar dhe se kuadrot, por edhe përkushtimi institucional, duhet të jenë në nivelin e përgjegjësisë maksimale në mënyrë që me seriozitetin më të madh ta nderojmë atë që është vlerë e jona.  Mbase, në profesionin e arkeologes kërkoj të përgjigjet se çfarë e nxiti të merret me arkeologjinë?

-Nxitja për studimin e arkeologjisë ishte pasuria me trashëgimi kulturore e Kosovës, mosnjohja e saj nga të tjerët dhe mungesa e kuadrove shqiptare. Dashurinë për trashëgimi, njohjen e së kaluarës dhe për letërsi e fitova nga prindërit, Margarita Mjeda e Muhamed Shukriu. Ecja në natyrë dhe sporti, ishin pjesë përbërëse e jetës që në fëmijëri. Gara bënim në përshkrimin e natyrës dhe çdo të diele secili anëtar i familjes, pra edhe vëllai më i vogël Gemi, duhej të tregonte një përrallë të sajuar vetë. Kemi garuar dhe në boks, pasi që daja im Cani kishte sjellë nga Shkupi dy palë dorëza boksi në Prizren. Mendoj se këto ishin dorëzat e para të këtij sporti të sjella në Kosovë, siç mendoj se skijat prej druri të babit ishin ndër të parat…Njohuritë e para për arkeologjinë i fitova nga babi. Në fillim, dhe unë e shihja me ngjyrën e romantizmit, duke përfytyruar antikitetin e Egjiptit, Greqisë, Italisë… Ndërkohë mësova se krahasimet janë të pashmangshme, për të parë se ku ishim dhe ku jemi, së pari duke e njohur veten. Profesioni i arkeologut ngërthen në vete edhe ‘romantikë’, andaj njohësit sipërfaqësore e shohin si të tillë. Pos tjerash, arkeologjia ka dhe faqen tjetër të medaljes. Dielli, për shembull, nuk është përcjellës i përhershëm, ose bën vapë e madhe ose ka të reshura dhe çdo gjë nis nga mugëtira e mëngjesit të hershëm. Gjatë hulumtimeve arkeologjike në Kalanë e Prizrenit (1969), ngjitja në Kala niste në orën 5 të mëngjesit, për dy muaj rresht. Deri tek tuma e Romajës (1970-1971) udhëtonim nga Prizreni që herët në mëngjes me një ‘gazikë‘ të vjetruar, pa çelës kontakti – motori ndizej pasi që lidheshin dy tela kontakti dhe mbështjellshin me leckë. Disa herë e kemi kaluar lumin Drin për ta shkurtuar rrugën…

Arkeologjia ka dhe rreziqe, sidomos kur hapen varret apo hapësirat e mbyllura. Viruset mund të qëndrojnë me qindra vjet dhe pastaj të aktivizohen. Kështu, nuk e kemi ditur se nga çfarë ka lënguar luftëtari nga varri 14 në tumën e Romajës apo çfarë pësoi pronari i brezit të argjendtë nga tuma e Përçevës. Në Kosovë kemi pasur fat – nuk e kemi ‘ringjallur’ asnjë virus apo po, por pa pasoja. Pasoja kisha nga gërmimet ‘dimërore’ në Gradinën e Gadimes së Epërme – disa muaj qëndrova në spital… Më duhet të them se profesioni im si arkeologe dhe si femër ka ndihmuar mjaft që të thyhen paragjykimet mbi shqiptarët në kohën kur kam qenë pjesë e diplomacisë së Kosovës, aq më tepër kur dihet se vetëm në shoqëritë e emancipuara  ushtrohet ky profesion.

-Sa është arritur në këtë fushë në hapësirën e Kosovës?

-Arritje ka, por ende jemi larg nga njohja e ofertës së plotë arkeologjike të Kosovës. Për këto flet hijerorja me art parahistorik shkëmbor e Vlashnjës (2005), labyrinthi autokton nga Smira (1988) apo zbulimet e reja nga rrethi i Gjilanit. Kosovës i duhet një rinjohje e plotë arkeologjike. Një nismë e mirë është Harta Arkeologjike e Kosovës, por as për të nuk kishte bashkëpunim të duhur. Evidentimi i plotë i lokaliteteve arkeologjike të Kosovës, në çdo komunë veç e veç, është i domosdoshëm. Ndërkohë do të ndaloja çdo gërmim arkeologjik, pos kur është në pyetje arkeologjia shpëtuese.

Të kuptuarit e trashëgimisë kulturore në rend të parë do të thotë njohje e shtresimeve kulturore në kohë dhe në hapësirë, si dhe të kuptuarit e shumë dimensionit të saj. Andaj, studimi i trashëgimisë kulturore ka të bëjë me arkeologjinë, arkitekturën, historinë, filozofinë apo dhe psikologjinë, duke përfshirë edhe shkencat natyrore. Tradita dhe shkalla e studimit dhe e kujdesit ndaj trashëgimisë kulturore janë shprehje e dy komponentëve kyçe që përcaktojnë nivelin kulturor të një populli apo të një hapësire: (1) të nivelit kulturor në të kaluarën, dhe (2) të nivelit kulturor në të tashmen. Natyrisht, studimi i arkeologjisë, si dhe trashëgimisë kulturore në përgjithësi, nënkupton plotësimin e tri kushteve thelbësore: 1. Profesionalizmi, 2. Dija / Njohja dhe 3. Pasioni. Duhet përkujtuar se arkeologjia u zhvillua në shoqëritë që kishin shkallë të zhvillimit ekonomik dhe, si rrjedhojë, të atij kulturor. Shpenzime kthehen me vlera të shumëfishta dhe i tejkalojnë investimet e bëra. Kosova ka mundësi të tilla sikur menaxhimi të ishte më i mirë.

-Si janë zhvilluar raportet studimore të kësaj fushe në bashkëpunim me studiues të tjerë të cilët kanë shprehur interesimin të bëjnë hulumtime në Kosovë?

-Ka një zhvillim, por jo në shkallën e dëshiruar. Interesimi është i orientuar kryesisht tek Ulpiana antike, në të cilën për herë të parë nisi bashkëpunimi i Universitetit të Prishtinës me Francën (2006-2010). Sot në të veprojnë disa ekipe, jo gjithherë të koordinuara. Për hulumtimet në Ulpianë duhet bërë një Këshill Shkencor, i cili do t’i propozonte politikat e hulumtimeve, të konservimit, të prezantimit dhe të shfrytëzimit për turizëm dhe zhvillim ekonomik. Këtë e kam propozuar që në vitin 2000, siç kam propozuar që në të të themelohet Shkolla Ndërkombëtare e Arkeologjisë dhe Shkolla Ndërkombëtare e Konservimit. Kishte shumë premtime politike… Ende sot shumë pak njerëz mund ta gjejnë Ulpianën. Kalaja e Prizrenit vizitohet, Kalaja mesjetare e Artanës/Novobërdës/ gjendet lehtë, por vizitorët nuk dinë që jo larg gjendet dhe qyteza parahistorike dardane. Lokalitetet e tjera i kemi lënë në gjumë të thellë…

  -Në fillim ishin arkeologë serbë, më pastaj në meset arkeologjike arritën edhe shkencëtarë nga Shqipëria, a mund të cilësohet farë bashkëpunimi i mirëfilltë mes arkeologëve kosovarë dhe të tjerëve jashtë Kosovës?

Bashkëpunimi në arkeologji është parakusht pa të cilën nuk ka hap para. Puna ekipore është baza e kësaj shkence, duke u nisur nga përnjohja e terrenit, gërmimi arkeologjik e deri tek botimi final. Termi bashkëpunim duhet të jetë i shenjtë për arkeologun, si dhe për shumë shkenca e profesione të tjera. Kjo përfshinë dhe punën dhe studimin me ekspertë të fushave të përafërta shkencore dhe profesionale, gjithnjë duke u bazuar në fakte.

Periudha e paraluftës në Kosovë kishte rezultate, por kishte dhe ngarkesa të shumta politike. Në Kosovën e pas vitit 1999, në vend të zhvillimit të politikave nacionale, nisi të qet krye interesi i grupeve politike dhe ai material. Mbase nuk do të pengonte aq shumë vërshime e “ekspertëve” të arkeologjisë sikur të mos mbylleshin dyert për shkencëtarët e profesionistët e fushës. Si rrjedhojë edhe Instituti Arkeologjik, ku gati nuk ka arkeologë të mirëfilltë, ende nuk i plotëson nevojat e kohës. Mosfunksionimi i Bordit / Këshillit të këtij institucioni/ është çështje më vete, ndërsa mungesa e prezantimit të gjendjes reale dhe, mbi të gjitha, të programit nacional për arkeologjinë janë çështje për brengosje. Në këtë fushë veprojnë disa institucione dhe ndërlidhen disa ministri, të cilat bëjnë shtyrje të pakuptimtë. “Lufta” që Universiteti i Prishtinës të mos zhvillojë hulumtime arkeologjike është po aq e pakuptimtë, aq më tepër që kjo praktikë zbatohet në të gjitha vendet e përparuara. Pengesat dhe mungesa e mjeteve bënë që Universiteti i Prishtinës t’i ndërpresë hulumtimet në Ulpianë (2006-2010), ndonëse çdo vjet ndahen mbi 100.000 euro.  

Bashkëpunimin me Shqipërinë e kam menduar të jetë më efikas, që nga viti 2000 kur propozova themelimin e Institutit Arkeologjik. Ndërkohë Kosova u bë “treg pune” dhe bashkëpunimi, mjerisht, u zhvillua me të tillët në Kosovë që kishin punuar nën okupimin serb, pra edhe gjatë viteve 1991-1999 kur shqiptarët u dëbuan nga puna, si dhe me të papërvojët. As në këtë fushë nuk duhet të ketë eliminime dhe vetëm nga bashkëpunimi i mirëfilltë mund të priten rezultate pozitive. Në kuadër të kësaj nuk duhet harruar se trashëgimia kulturore, përfshirë dhe ajo arkeologjike, ende shfrytëzohet nga Beogradi si mjet i presionit politik ndaj Republikës së Kosovës dhe se kjo, bashkë me të drejtat e gruas dhe të fëmijëve janë në mesin e çështjeve më sensitive në botë.

-A mund të dëshmohen tezat ilire me të gjeturat nën tokë?

Varet se për cilat teza është fjala. Nëse mendohet për urbanizmin në Ilirinë e Jugut ajo është dëshmuar kaherë. Faza paraurbane në Dardani është evidente, duhet hulumtuar më tej për atë urbane pararomake. Për tezën e vazhdimësisë pellazge-ilire duhet punuar ende shumë… Një ndër çelësat mendoj se është deshifrimi i shkrimit Linear A, për të cilin duhet njohur tejet mirë gjuha e vjetër shqipe, bashkë me gjuhët e antikitetit. Teza e vazhdimësisë ilire-shqiptare është dëshmuar (pos disa mendimeve ndryshe). Këtë e dëshmon dhe identitetet i formësuar me krijimin e shteteve ilire dhe e folmja shqipe, madje deri vonë edhe në Nish të Serbisë. Jo larg saj gjendet dhe Molla e kuqe, term kufitar që është ringjallur edhe në mesin e të rinjve.

Nëntoka ilire është mjaft e pasur, në gjithë Ballkanin lindor e qendror, Gjetjet e shumta arkeologjike ofrojnë mundësi që të shpalohet më shumë qytetërimi i zhvilluar kaherë, por kjo duhet të bëhet me përkrahje institucionale dhe profesionale të shteteve në rajon. Botimi i një enciklopedie bashkëkohore ilire mund të jetë fillim i mirë…

-Si i presin studiuesit e huaj vlerat studimore mbi arkeologjinë nga fushëveprimi yt? Theksin e kam te vizita që i bëtë Universitetit të Harvardit…

-Në Universitetin e Harvardit isha si shkencëtare hulumtuese dhe kryesisht kam punuar në Widener Library. Aty gjendej e gjithë literatura botërore, nuk kaplonte ‘nervozë’ se çdo libër apo artikull i nevojshëm gjendej menjëherë. Andaj kam punuar ‘28 orë’ në dite… U nisa për të kërkuar analogji për labyrinthin rrethor të Smirës. U nisa nga diçka që ishte krijuar në tokën e Kosovës për t’i studiuar vrojtuesit parahistorikë të qiellit dhe u dëshmova se labyrinthi ishte prodhim vendës. Thellësia filozofike-religjioze dardane ende më mahnit dhe ende them se sa mençuri kishte  në këto troje e të cilat ende nuk i njohim. Lidhur me këto kam biseduar me kolegët e Departamentit të Klasikes dhe të atij të Antropologjisë, por edhe për aspekte të tjera, duke theksuar dhe nevojën që në kurikulat dhe studimet e tyre të përfshihen dhe ilirët. Libri im Ancient Kosova është pritur mirë dhe kush nuk e gjen në Kosovë e pret edhe atje.

-Keni arritur të botoni shumë vepra shkencore, çfarë është interesimi institucional ndaj atyre veprave?

-Mbase mjafton të them se për librat e botuar nuk kam marrë honorar dhe e di se këtë askush nuk mund ta besojë. Shumica e intelektualëve e dinë sa vështirë është të gjenden financa për botimin e një libri. Që gjërat të vijnë në binarë të nevojshëm duhet të ketë plane me prioritet nacional dhe në institucione të vendosen individë që i shërbejnë përparimit të Kosovës, dhe jo ministrave e partive politike. 

-Është me rëndësi që veprat e tilla shkencore, mbi arkeologjinë, të kenë depërtim edhe atje ku fliten gjuhët botërore, çfarë është vepruar në këtë drejtim?

-Veprat mbi arkeologjinë dhe antikën e Kosovës duhet të jenë sa më të pranishme në planin ndërkombëtar, si botime shkencore e profesionale apo dhe si shkencore-popullarizuese.  Aq më tepër që kanë të bëjnë edhe me çështjet e identitetit dhe që nuk njihen shumë. Depërtimet në gjuhët botërore janë bërë kryesisht në mënyrë individuale, andaj institucionet e Kosovës duhet ta kenë prioritet përkthimin e veprave origjinale shkencore e profesionale, si dhe ato letrare dhe promovimin e tyre. T’i flasim vetes sonë dhe të kënaqemi me ‘të arriturat’ nuk mjafton. Jo rastësisht botova njëkohësisht librin Kosova antike dhe atë në gjuhën angleze Ancient Kosova në vitin 2004. Ishte paraparë që ta kishte dhe CD, por ajo ‘treti’ diku, ndonëse mjetet kishin shkuar në Muzeun e Kosovës. Gratë e shquara shqiptare (2000, 2003) është botuar mjaft e plotësuar në gjuhën malazeze (2012) dhe versionet edhe më të plotësuara në anglisht dhe shqip presin të dalin në dritë. Në anglisht është botuar, në 200 ekzemplarë, në vitin 2012. Puna në libër më ka ndihmuar ta njoh më mirë botën shqiptare, andaj mendoj se përmes kontributit të gruas shqiptare në shkencë, kulturë e histori ndihmon që të tjerët të na njohin në dritën e vërtetë. Përkundër dëshirës për qasje pozitive, më duhet të them se gjendja nuk është për lëvdatë, aq më tepër që nuk ka shumë hapësira të përjetimit të trashëgimisë kulturore, me të edhe të inspirimit të mundshëm letrar dhe të promovimit kulturor, flet mjaft. Bukuritë natyrore dhe trashëgimia e saj janë çështje tjetër.

-Meqë jeni pedagoge në Universitet, pedagoge e lëndës së arkeologjisë, a mund të thoni se çfarë është interesimi i të rinjve për këtë fushë studimesh?

-Interesimi është mjaft i madh, sidomos për studimet bazike të arkeologjisë, që nuk ka ende as në Shqipëri. Pas luftës kam dërguar grupe studentësh në gërmime në Butrint dhe në Apoloni, si dhe disa studentë për studime Master në Francë. Një ka doktoruar dhe tre janë në rrugë e sipër. Më në fund ka shpresë që me themelimin e Departamentit të Antropologjisë në Fakultetin Filozofik të Universitetit të Prishtinës të ketë dhe drejtim të arkeologjisë, ashtu si kisha planifikuar që në vitin 2000. Kam punuar në këtë drejtim, si dhe për drejtimin e antropologjisë fizike, për të cilin po aq mungojnë kuadrot në rajon dhe ku janë ofruar për ndihmë profesorët e fushës nga universitetet me renome. Mjerisht, në UP nuk ka pasur vullnet për këtë, mos të them se ka munguar vizioni.

-Sipas të dhënave që dalin nga shkrimet në mjetet e informimit Muzeu i Kosovës ka një zbrazëti për shkak se Beogradi, me tërheqjen e forcave ushtarake dhe shërbimeve tjera policore, me përfundimin e luftës ka tërhequr edhe shumë artefakte muzeore, vlera të trashëgimisë së Kosovës, dhe ende nuk i ka kthyer. Çfarë mund të thoni për këtë?

-Në Serbi ende gjenden artefaktet e krijuara në nënqiellin e Kosovës, ku dhe ishin të ekspozuara, pos dokumentacionit të përvetësuar. Kërkesa për kthimin e eksponateve arkeologjike nga Beogradi është bërë që në pranverë të vitit 2000, me iniciativën e Bashkëdrejtuesve të Departamentit të Kulturës, për të vazhdur me Drejtorin e Muzeut të Kosovës, z. Hadrin, dhe më pas të ministrisë përkatëse. Të marra nga Muzeu i Kosovës, por edhe nga muzetë e tjera të Kosovës, këto artefakte të çmuara janë bërë peng i politikave serbe. Artefaktet arkeologjike janë huazuar për ekspozitë në Beograd në kohën kur lufta e armatosur kishte nisur në Kosovë, Asokohe i kisha të qarta prapavijat politike serbe për përvetësimin e tyre, ashtu siç ishin të qarta tentimet për të dëshmuar se dardanët nuk ishin ilirë, përkatësisht se Kosova, si trevë dardane, nuk u takonte shqiptarëve. Mjerisht, kolegët shqiptarë të Muzeut të Kosovës nuk dëgjuan… Mendoj edhe se ka munguar dhe mungon trysnia më e madhe e bashkësisë ndërkombëtare. Po ashtu mendoj se Qeveria është dashur të ngris padi në nivel ndërkombëtar, për kthimin e artefakteve arekologjike, që janë huazuar dhe marrë me revers. Për thesarin etnologjik është e ditur se është marrë nga Muzeu i Kosovës me kamionë ushtarak pak para hyrjes së trupave të NATO-s në Kosovë.

-Ashtu siç i kanë uzurpuar edhe shumë vlera arkeologjike, mentaliteti (mesjetar) serb ka uzurpuar edhe objekte fetare që, siç shkruhet, i takonin paraardhësve tanë.

-Për çdo arkeolog është e njohur se lokalitetet sakrale përmbajnë shtresime të periudhave dhe të besimeve të ndryshme. Qëllimi i vetëm ishte ‘shlyerja’ e gjurmëve të mëhershme dhe krijimi i një tradite të re. Pa marr parasysh këtë, gjurmët arkeologjike flasin vet ashtu si dhe tradita shpirtërore, e cila është marramendësisht jetëgjatë. Pos tjerash, manifestimi i Shën Gjergjit, tek popullata myslimane me kalendar ortodoks, është dëshmia më e mirë për këtë. Historia botërore njeh tentime për ta shfrytëzuar trashëgiminë kulturore si mjet për arritjen e qëllimeve politike, por e njëjta dëshmon dhe për dështime të këtyre qëllimeve. Kur kihet parasysh se trashëgimia kulturore është element kyç për çështjet e identitetit, qëllimi për t’i përvetësuar del mjaft i qartë. Duhet përkujtuar se e kaluara e Kosovës është e stërngarkuar me shfrytëzimin e trashëgimisë për krijimin e të drejtës false historike të serbëve mbi Kosovën. Andaj mendoj se për këtë fushë, për ndjeshmërinë politike dhe për nevojat e Kosovës është dashur kaherë të veprohet me më shumë seriozitet, përkundër pengesave të ndërkombëtarëve, të cilët shpesh kanë lëshuar pe ndaj trysnive politike të Beogradit dhe kanë përkrahur “të dëgjueshmit” shqiptar.

-Kohëve të fundit keni botuar librin Kisha e Shën Prendës në Prizren, të cilën serbët e konsiderojnë si të tyre, ku qëndron e vërteta?

-Libri Kisha e Shën Prendës – Prizren u botua në fund të vitit 2012 dhe mendoj se ajo duhet parë botën në gjuhën angleze o në një gjuhë tjetër, përndryshe sërish i flasim vetëm vetes sonë. Një botim i tillë është më se i nevojshëm pasi që ky monument i rëndësishëm në zemër të Prizrenit shihet si serb dhe në listën e UNESCO-s figuron të jetë në Serbi. Në këtë libër kam punuar me vite, duke analizuar një pjesë të madhe të të dhënave, që nga hulumtimet arkeologjike të pjesshme të arkitektit nga Beogradi Slobodan Nenadoviq. Libri mbështetet në argumente që dalin nga trajtimi multidisiplinar shkencor, me aspekte arkeologjike, arkitekturore, historike, gjuhësore dhe etnologjike. Në të dëshmohet ekzistimi i 7 fazave arkitekturore, shumë prej të cilave i përkasin kohës para sundimit të mbretërve serb. Sjellën dhe emrat e kishës në periudha dhe gjuhë të ndryshme që përdoren në Prizren, si dhe mbijetesa e emrit të vjetër, përkundër ripërkushtimit të mbretit serb Millutinit (1307).

-Ju, paralelisht me studimet arkeologjike, merreni edhe me shkrime letrare. Bile mund të thuhet se shkrimet e para i keni në këtë fushë, kur kihet parasysh  botimi i librit të parë poetik “Sonte zemra ime feston” që e botuat (më 1972), pikërisht atë vit kur përfunduat studimet.

-Po, veprat letrare i kam botuar më parë dhe ndërkohë kam punuar që të krijoj përvoja shkencore dhe profesionale. Letërsia më ka ndihmuar në shumë aspekte, sidomos poezia, duke u nisur nga ‘herrja’ e fjalëve që ngarkojnë kuptimin. Fillimisht mësova që në krijimtarinë letrare të bëhem ‘kasap’ i shprehjeve që dilnin nga brendia e qenies sime, gjë që ishte mjaft e dhembshme. Si rezultat i kësaj pune me veten, e kam më të lehtë t’i mënjanoj kur shkruaj artikuj shkencor apo profesional.

          -Viteve në vazhdim paralelisht keni botuar libra poetikë, por edhe libra shkencore. Në cilin krah e keni përkushtimin më të madh, në shkencë apo në letërsi?

-Në të dyja bashkë, aq më tepër që nuk mund t’i ndaj se janë pjesë e pandashme e qenies sime. I ndihmojnë njëra tjetrës, më nxisin të mendoj. Natyrisht, kur merrem me shkencë ndjenjat i lë anash. Por, të them edhe këtë të vërtetë: botimi i librave sot është bërë problem më vete dhe të vraposh pas financave do të thotë njëkohësisht humbje kohe për shkrime të reja. Andaj pres ditë më të mira dhe mbase paraqitjen e menaxherëve që do të merreshin me këto çështje.

-Sipas motiveve që hasen në shkrimet poetike fitohet përshtypja se më shumë jetoni me arkeologjinë, çfarë është mendimi juaj?

-Po, jetoj me arkeologjinë dhe historinë antike, përkatësisht me rrënjët. Pa rrënjë jemi askush. Kush jam, çka jam dhe ku po shkoj? janë pyetje që i shtron njeriu që nga koha e vetëdijesimit. Pyetje të tilla shtruan dhe popujt, në çdo kënd të rruzullit dhe në kohë të ndryshme. Të merresh me to është ta njohësh veten dhe të tjerët. Të merresh me to është dhe vjelje e përvojave, gjë që mundëson dhe krijimin e vizionit për të nesërmen. Përndryshe, derisa dëgjoj të flitet për globalizmin, për rrezikun që mund të vijë nga kjo – e them me bindje se nga globalizimi bashkëkohor nuk duhet pasur frikë se ai nënkupton dhe ruajtjen e rrënjëve e të diversitetit kulturor. Duhet pasur frikë nga vetja nëse lejojmë ta harrojmë veten e t’i nënshtrohemi kërkesave të tjerëve. Në kuadër të kësaj, më duhet të them se shqetësohem kur dëgjoj që Kosovës i themi ‘Kosovo’. Arsyetimi se ashtu na qenka në gjuhë të huaja nuk qëndron…

-Më kujtohen vargjet e një poezie ku e thërritni Lekë Dukagjinin të largohej nga mesi ynë, pse?

-Po, në ciklin Leka i ri (Syri i natës, 1986) i them T’ia bëjmë si burrat Lekë / koha është / të na lësh. E ngrita zërin se edhe vetë ballafaqohesha me reliktet e patriarkalizmit anakronik, në përditshmëri, në fakultet… ‘Leka i ri’ ende gjendet në mesin tonë. Ai është prezent edhe në botën mbarë dhe mendoj se mund ‘të lihet anash’ kur nis të dominojë arsyeja dhe jo konfrontimi gjinor.

-Kohëve të fundit i jeni përkushtuar edhe shkrimit të vlerave letrare për fëmijë, çka ju ka nxitur?

-Për fëmijë kam shkruar gjithherë, por ishte një kohë kur nuk mund të botoja se e kisha burrin (Ukshin Hotin) në burg… Flas për periudhën prej vitit 1981. Ndërkohë mendova mos botohen veprat për fëmijë. I kisha disa dhe inspirimin për t’i krijuar mora nga vajza ime Erleta, atëherë shumë e vogël. 3 libra i bëra me vizatime. Pëlqeheshin shumë nga fëmijët. Lepurosh zijoshi që jetonte në fshatin Lepurajë ishte i preferuari, po pëlqehej dhe Hëna zemërbardhë  apo Zogu, që të dyja të bazuara në  tregime shumë të vjetra. Nuk u botuan kurrë nga Rilindja. Familja serbe, e vendosur dhunshëm në banesë gjatë bombardimeve të NATO-s, i mori edhe ato. Pos disa vjershave e tregimeve, arrita ta botoj dramën për fëmijë Kësulëkuqja e  rrokaqiellit (1997). Në të, përmes manifestimit të një ditëlindjeje, pasqyrohet jeta e fëmijëve shqiptarë gjatë kohës së okupimit, të mbylljes së shkollave në gjuhën shqipe dhe dëbimit të prindërve nga puna. Gëzohem që ka qenë e pëlqyer nga fëmijët, madje dhe është vënë në skenë nga disa shkolla. Më vjen keq që nuk u botua dhe libri ABC, ku secila shkronjë kishte vjershën e saj, me fjalë që përbënin atë shkronjë.

(Nga vëllimi i tretë i librit “Buzëqeshje miqsh” Prishtinë, 2014)./ KultPlus.com