Ndërsa muzgu fillon të bjerë, Arian Shehu vesh jelekun e tij të zbukuruar me ar dhe rripin shekullor, disa minuta para se të dalë në skenë dhe të hapë festivalin më të madh folklorik të vendit të tij, shkruan gazetari Tristan Rutherford në një artikull të botuar në revistën “AramcoWorld” me qendër në Hjuston, SHBA.

Shehu, i njohur si kumbari i këngës iso-polifonike, ngjitet në skenë mes duartrokitjeve të publikut, kryesisht shqiptar.

Ai e hap festivalin me nota të larta të një kënge popullore, që më vonë ai thotë se daton më shumë se 2 500 vjet më parë.

Së shpejti, tetë këngëtarë të tjerë i bashkohen atij.

Kënga e grupit që pasoi kapet dhe shpërndahet nga mijëra telefona inteligjentë në kështjellën e shekullit të XIII të Gjirokastrës.

“Kur këndoj me shpirt dhe më shkon mirë, përlotem”, tha Shehu.

Më shumë se 1 200 artistë dhe mijëra dashamirës të muzikës popullore udhëtojnë anembanë globit për të marrë pjesë në Festivalin Kombëtar Folklorik 2023, një festë tetëditore e iso-polifonisë shqiptare dhe muzikës popullore që organizohet në Gjirokastër, “qytetin e lashtë të gurtë” në Shqipërinë e Jugut, çdo pesë vjet.

Për shkak të COVID-19, kanë kaluar tetë vjet nga festivali i fundit. Publiku gumëzhin nga emocioni.

Muzika folklorike që pasqyron historinë e Shqipërisë po harrohet nga brezat e rinj që vazhdojnë të largohen nga vendi në një numër rekord ose që tregojnë pak interes për të mësuar nga Shehu dhe artistë të tjerë të famshëm, edhe nëse ata qëndrojnë në Shqipëri.

“Kjo duhet të ndryshojë”, tha Vasil Tole, një kompozitor dhe etnomuzikolog shqiptar, i cili drejton Departamentin e Trashëgimisë Kulturore të Shqipërisë në Ministrinë e Kulturës.

“Përndryshe, këto këngë që kanë qenë “autobiografia e kombit” do të mbeten në harresë”, shtoi ai.

Shehu dhe muzikantë të tjerë ndanë të njëjtin shqetësim me Tolen.

“Interesi mbetet aty”, tha Tole.

“Sfida është që brezat e rinj jo vetëm të shijojnë muzikën, por edhe të angazhohen dhe të mësojnë historinë e saj. Këngët tona pasqyrojnë emocione të thella në jetë, si vajtimi, respekti për të vdekurit, dashuria, migracioni dhe heronjtë”, shtoi Tole.

“Polifonia është jetike për kulturën shqiptare”, theksoi ai.

Në prapaskenë, një organizator i festivalit bërtet “edhe pesë minuta!” , duke iu drejtuar një grupi prej rreth 20 vajzash të veshura me këpucë të zbukuruara me ar, shami të kuqe dhe fasha me lule, të cilave iu deshën 12 muaj për t’i qëndisur.

Kur gratë mblidhen në skenë, ato gjithashtu filmohen nga qindra celularë të mbajtur lart. Këto regjistrime së shpejti do të shpërndahen dhe madje rimiksohen nga adhuruesit e muzikës folklorike këtu dhe në mbarë botën.

Historianët besojnë se kjo traditë daton që nga ilirët, një shoqëri e epokës së hekurit që banoi në gadishullin e Ballkanit perëndimor për më shumë se 1 000 vjet.

“Hipoteza është se iso-polifonia i paraprin romakëve apo ndonjë prej pushtuesve të shumtë të Shqipërisë”, tha Tole.

​Me kalimin e shekujve, barinjtë dhe bujqit ilirë, nga e kanë prejardhjen shqiptarët, e kanë nderuar zanatin.

Ata mblidheshin nëpër luginat e Ballkanit lindor, duke mbuluar pjesën më të madhe të Shqipërisë së sotme dhe në kufi me Greqinë, Maqedoninë e Veriut, Kosovën dhe Malin e Zi.

Tingujt e natyrës e kanë evoluar më tej muzikën. Harmonitë pasqyrojnë lumenjtë që burojnë. Dronët “Iso” imitojnë bubullimat.

“Cowbells” kopjuan tingujt e kafshëve që kullosnin. Megjithëse iso-polifonia daton para instrumenteve muzikore, ajo përdor një shkallë pentatonike, skemën më të thjeshtë me pesë nota, duke përfshirë gajde, fizarmonikë dhe violinë.

“Instrumentet në përgjithësi imitojnë tinguj nga natyra”, tha Tole.

Topografia e lartë e Shqipërisë shërbeu për të mbrojtur formën e artit nga ndikimet kulturore të pushtuesve të ultësirës, duke ndikuar më tej në stil.

Për shembull, këngëtarët nga zonat malore si Gjirokastra priren të ndikojnë në stil me tone më të forta dhe më të thella që e ndihmojnë melodinë të shkojë më larg.

Dhe vokalistët nga destinacionet bregdetare si Vlora, qyteti i tretë më i madh në Shqipëri, priren të këndojnë në një ton më të qetë, por edhe më të lartë.

Para historisë së shkruar shqiptare, një dukuri e kohëve të fundit, iso-polifonia u bë një kronikë mijëravjeçare pasi këngët ishin jetike për dasmat, funeralet, festat dhe ngjarjet e tjera shoqërore.

“Shërbeu si mjet për ruajtjen dhe transmetimin e historive, përrallave, rrëfimeve të ndryshme”, tha Tole.

“Për shembull, disa myslimanë këndojnë historinë e fesë së tyre në këngë polifonike”, shtoi ai.

Pasi forma më e rreptë e komunizmit në Evropë u përhap në Shqipëri, me një qeveri komuniste që sundoi vendin nga viti 1946 deri në 1991, iso-polifonia u bë edhe më popullore.

Autoritetet e konsideruan këngën e muzikës popullore një argëtim pozitiv kombëtar ndërsa ndaluan muzikën e huaj, krahas mjekrës, flokëve të gjata, udhëtimeve jashtë shtetit dhe filmave perëndimor.

Për disa dekada stacioni muzikor i kryeqytetit, “Tirana”, luajti vetëm muzikë tradicionale shqiptare. Në një tokë në mungesë të “The Rolling Stones” dhe Bon Jovi, lulëzoi iso-polifonia

Shehu debutoi në Festivalin Folklorik Kombëtar të Gjirokastrës në vitin 1978 në moshën 16-vjeçare.

I lindur në Gjirokastër, Shehu u frymëzua nga nëna dhe babai i tij (i ati gjithashtu ishte një këngëtar me reputacion), për t’u marrë me këngë folklorike.

Përvoja e qëndrimit në skenë e transformoi jetën e adoleshentit të atëhershëm, kur të gjitha orët e dëgjimit dhe harmonizimit me këngëtarët e tjerë në komunitetin e tij dhanë vërtet rezultat.

“Në kalanë e Gjirokastrës për mua ishte një moment i veçantë. Që atëherë, nuk kam munguar kurrë në asnjë festival”, kujtoi Shehu.

“Kishte një hendek ku të rinjtë nuk e kuptonin apo kujdeseshin për iso-polifoninë.”
— Edit Pula

Komunizmi në Shqipëri u shemb në vitin 1992, duke ndezur një revolucion kataklizmik. Efekti në iso-polifoni ishte i dyfishtë.

“Adoleshentët mund të dëgjonin papritmas çdo muzikë pop”, kujtoi Edit Pula, një producente muzikore dhe drejtore artistike që u rrit nën sundimin komunist.

“Ndonëse iso-polifonia ishte përdorur për dy mijëvjeçarë, ajo u zhduk nga veshët shqiptarëve”, tha ajo.

“Ne kërcenim edhe me muzikë arabe, çdo gjë që ishte ndryshe”, shtoi ajo.

Në Shqipërinë post-komuniste, më i riu nga tre milionë banorët e Shqipërisë shkoi jashtë vendit për të gjetur punë.

Sipas Organizatës Ndërkombëtare të Kombeve të Bashkuara për Migracionin, deri në dekadën e ardhshme, më shumë se 700 000 shqiptarë kishin emigruar.

Në të njëjtën kohë, ansamblet e këngës shumëvjeçare u shpërndanë, shkollat e muzikës u mbyllën dhe madje edhe metodat e mësimdhënies filluan të harroheshin.

“Sistemi ynë u prish së bashku me të gjitha industritë tona”, tha Pula.

“Kishte një hendek ku të rinjtë nuk e kuptonin apo kujdeseshin për iso-polifoninë”, theksoi ajo.

Lufta për të mbrojtur iso-polifoninë filloi në mesin e viteve 2000. Duke kuptuar se forma ishte në rënie, Tole përgatiti një dosje që përfshinte çdo aspekt të stilit muzikor, nga teknikat e deri tek historia e tij, duke ndihmuar në sigurimin e një vendi për iso-polifoninë shqiptare në listën e Trashëgimisë Kulturore Jomateriale të UNESCO-s deri në vitin 2008.

Ai e krahasoi atë me xhazin në Amerikë. “Të dyja janë forma të përbashkëta të muzikës improvizuese,” tha ai.

Statusi i UNESCO-s rriti profilin e muzikës dhe së shpejti turistët filluan të shfaqen në qytete të specializuara në iso-polifoni.

“Kur turistët e huaj vijnë dhe vizitojnë Butrintin apo Gjirokastrën, kërkojnë të shohin grupin e këngëtarëve polifonikë”, tha Tole.

Në të njëjtën kohë, shfaqja e YouTube, telefonave inteligjentë dhe inovacioneve të tjera teknologjike bënë të mundur promovimin dhe ruajtjen e muzikës.

Transmetimi e ka evoluar artin në mënyrë elektronike, me DJ shqiptarë si RDN që përziejnë ritmet për të ndihmuar në modernizimin dhe popullarizimin e këngëve iso-polifonike për një brez të humbur.

Në vitin 2022, Pula hapi festivalin e iso-polifonie të organizuar poshtë Xhamisë së Pazarit të Gjirokastrës, një xhami e shekullit të XVIII, që ndodhet poshtë kështjellës së bashku me një rrjet bunkerësh nëntokësor të kohës së Luftës së Ftohtë.

Muzeu dhe tunelet e tij janë të gjitha pjesë e përpjekjes për të ndezur interesin e publikut duke e bërë muzikën më të aksesueshme.

“Kjo traditë është e rëndësishme. Sa herë që shkojmë në një mbledhje familjare, ne gjithmonë këndojmë këngët më të bukura që keni dëgjuar ndonjëherë.”
— Orion Demirxhiu

Pula pranon se ruajtja e stilit muzikor tradicional mbetet një sfidë.

“Njëzet vjeçarët po transmetojnë atë që është në modë si Dua Lipa”, ylli i popit britaniko-shqiptar, prindërit shqiptarë të Kosovës të së cilës u larguan nga Ballkani në vitin 1992.

Ndërkohë këngët e Shehut dhe të këngëtarëve të tjerë mjeshtra janë në listat e këngëve të disa të rinjve. Pula shpreson që të paktën vizitorët të dalin nga muzeu duke ditur një iso-polifoni për fillestarë.

Sigurisht, jo të gjithë janë pozitivë për evolucionin dixhital të muzikës.

Një nga temat kryesore të iso-polifonisë është shprehja e vajtimeve për kohët e shkuara. Për disa, edhe videot që përhapen në internet sinjalizojnë se diçka tashmë ka humbur.

Remiksi i muzikës moderne me iso-polifoninë e shqetëson Shehun.

“I kam kushtuar jetën time krijimit të 500 pjesëve të reja muzikore. Ky brez i ardhshëm po kopjon, nuk po krijon”, tha Shehu.

Një grup i improvizuar bashkohet në këngë jashtë xhamisë së Gjirokastrës.

Pasi këndojnë vargjet polifonike, çdokush mund të bashkohet në refren, edhe nëse nuk i di fjalët.

“Magjia e iso-polifonisë është se ajo nuk ka shumë vargje”, tha Tole.

Për Shehun, magjia qëndron në vetë kohëzgjatjen e kësaj forme arti shekullore.

Ai ka një teori që tradita vjen nga një vend që të gjithë e kuptojnë.

Edhe pse Shehu shqetësohet për të ardhmen e iso-polifonisë, ai përpiqet të fokusohet tek muzika. /atsh/