Era Berisha

“Teatri është pafundësisht magjepsës sepse është shumë i rastësishëm, ashtu siç është vetë jeta”, është një thënie që na vjen nga dramaturgu i njohur amerikan Arthur Miller. Një e tillë do të vlejë edhe për shfaqjen më të re në Teatrin Kombëtar të Kosovës që njëkohësisht do të hap Festivalin e Teatrit Shqiptar “Moisiu” më 20 nëntor. Bëhet fjalë për dramën “Emira” të shkrimtarit me prejardhje arbëreshe, Anton Santori e cila vjen nën regjinë e Kushtrim Bekteshit e reduktimin e tekstit nga Doruntina Basha, shkruan KultPlus. 

Tragjikomedia “Emira” është një prej 3000 fletë dorëshkrimeve që Santori ka lënë trashëgimi, dhe është cilësuar nga studiuesit si drama e parë shqipe në prozë që njihet deri më tani. Paraqet mes koloritesh mjaft të gjalla jetën e arbëreshëve me një të folme arbëreshe të krahinës Kalabrisë, me personazhe mjaft interesantë. Vepra flet për dy vajza të reja, Emira dhe Kallina, dashurojnë të njëjtin djalë, Mirianin, mirëpo atij i pëlqen Emira dhe jo Kallina, mirëpo këtë e ka lakmi dhe Kallo njeri cub e hajdut, që i vjen rrotull edhe Kallinës. Krahina është e trazuar nga hajdutët dhe përplasjet me rendin shtetëror, që po përpiqej të vendosej.  

Për rolin e Emirës është përzgjedhur aktorja Qëndresa Jashari. Pjesa tjetër përbëhet nga aktorët si: Arta Selimi e cila interpreton rolin e Kalinës, Donald Shehu-rolin e Mirianit, Bujar Ahmeti atë të Kallonjerit, Edlir Gashi rolin e Albencit, Shengyl Ismajli rolin e Ligëreshës, Sheqerie Buçaj në rolin e Lipsisë, Neritan Liçaj në rolin e Gjergjit, Basri Lushtaku luna dy role – atë të Bardhiut dhe Vinçencit, e poashtu edhe Shpejtim Kastrati në dy role – atë të Kryekuqit dhe cubit Arkangjel, Muzbajdin Qamili do të vijë në rolin e cubit Ferdinand, Igli Zarka në rolin e Motmadhit, ndërsa aktorët e rinj Mentor Kurti, Abedin Alimi, Ermir Hoxhaj, Franc Bregu, Albrim Kryeziu, Art Pasha dhe Rrezon Zhinipotoku do të interpretojnë disa role në shfaqje, ku ata bartin barrën më të madhe të pjesëve të kënduara në Korin e Çunave, Djemtë e Valles, cubave. 

Në një intervistë për KultPlus, regjisori Kushtrim Bekteshi ka shpalosur ende më shumë, lidhur me këtë shfaqje dhe procesin e saj deri në premierë.  

Ideja për të sjellë dramën “Emira” i është sjellë vërdallë, ndoshta me një tendencë joshjeje, që regjisori e ka shpërfillur. Fillimisht e ka lexuar sipërfaqësisht si fragment lektyrë shkollore, pastaj si literaturë fakultative kur edhe atëherë nuk është merr seriozisht me të. Rreth pesë viteve më parë, regjisori vendosi që t’i rikthehej leximit të veprave nga dramaturgjia shqiptare që nga fillimet e deri në ditët e sotme, dhe drama “Emira” ia tërhoqi për herë të parë vëmendjen si një tekst potencial për ta inskenuar ndonjëherë në teatër. 

Sipas tij, Santori, një prift arbëresh, këtë vepër e ka shkruar mes viteve 1864-1875 kur shkrimi i dramës në gjuhën shqipe sapo kishte nisur të bëhej një realitet i ri në letërsinë shqipe dhe me dhuntinë ose intuitën e tij artistike ka arritur të krijojë karaktere të qëndrueshme, të trajtojë një temë tejet intriguese me një strukturë dramaturgjike mjaft stabile.  

Kur regjisorit i erdhi oferta që ai të bënte regjinë e shfaqjes në kuadër të festivalit mbarëkombëtar “Moisiu”, që është bashkëprodhimi i dytë mes Teatrit Kombëtar të Kosovës, Teatrit Kombëtar të Tiranës dhe Teatrit Shqiptar të Shkupit, ai pa hezitim e propozoi këtë dramë, që për rastësi ishte shqyrtuar në mesin e propozimeve edhe nga udhëheqësit e Teatrit Kombëtar të Kosovës, që këtë vit janë bartësit e realizimit të këtij projekti, dhe propozimi i tij u pranua menjëherë. 

“Kam arsye se çfarë t’i them publikut të sotëm për përzgjedhjen e kësaj drame dhe mund të ndajë një shqetësim që besoj se pulson në secilin nga ne në kohën që po jetojmë. Drama është një histori dashurie dhe intrige në një kohë luftërash dhe anarkie. Ngjarja në vepër zhvillohet diku mes viteve 1862-1870, në një kohë kur luftërat (qoftë mes shteteve/mbretërive, qoftë luftëra civile për konsolidimin e shtet- kombeve) kishin shpërthyer gjithandej në territorin e Italisë së sotme, Amerikës, Amerikës Latine, Perandorisë së atëhershme Otomane. Me një fjalë, vatrat e luftës ishin ndezur pothuajse në gjithë globin, dhe personazhet e veprës së Santorit jetojnë në atë kohë, me frikën dhe ankthin e luftës në njërën anë dhe në anën tjetër nën terrorin e cubave të cilët plaçkitin, rekretojnë dhe vrasin. Ta përkthesh në kohën tonë, jetojmë në një realitet shumë të ngjashëm: agresioni rus në Ukrainë, konfliktet e armatosura në rritje në Lindjen e Mesme, tensionet e vazhdueshme që vijnë e dëgjohen si një jehonë nga e kaluara e afërt dhe si një kërcënim nga shteti i Serbisë ndaj Republikës së Kosovës, Bosnjë e Hercegovinës dhe Malit të Zi; pastaj paralajmërimet e shpeshta që vijnë nga kryeqendrat perëndimore për rritjen e ndikimit rus në Ballkan për krijimin e vatrave të reja të luftës në rajonin tonë, etj. e në anën tjetër grupet kriminale, krimi dhe korrupsioni që ende mbizotërojnë në gjithë rajonin, të gjitha këto – ngjashëm me atmosferën dhe realitetin në të cilin gjallërojnë personazhet e Santorit – domosdoshmërisht të krijojnë një gjendje ankthi dhe pasigurie si pasojë e një paqeje të brishtë dhe të paqëndrueshme në nënqiellin tonë dhe gjithë botën”, thotë regjisori Bekteshi për KultPlus. 

Ai është i bindur se përmes temës që trajton teksti i Santorit, shfaqja do të komunikojnë natyrshëm me publikun e sotëm, meqë si parabolë do të përçojë tek publiku shumë asocime për tragjeditë dhe mbijetesën e kombit tonë në të kaluarën e largët dhe të afërt; për ndikimin direkt në jetët, mirëqenien dhe sigurinë tonë që ka pasur dhe ka çdo zhvillim dramatik në shtetet e fuqishme të globit, për të tashmen e pasigurtë dhe shpresën e shoqëruar me shumë dilema për një të ardhme me paqe afatgjate.

Shfaqja “Emira” do të hap Festivalin e Teatrit Shqiptar “Moisiu” më 20 nëntor dhe kjo për regjisorin Bekteshi është një privilegj më veti, një mundësi dhe një përgjegjësi e llojit që ai nuk e ka përjetuar më parë në karrierën e tij artistike. Ai e konsideron si një përgjegjësi të trefishuar, krahasuar me përgjegjësinë e të bërit shfaqje në produksion të një teatri të vetëm. Por, ai beson thellë se puna intensive me shumë përkushtim dhe dashuri që po bëhet me gjithë aktorët dhe gjithë ekipin autorial të shfaqjes, do të rezultojë me sukses. 

Vepra “Emira” ka shumë pjesë të shkruara ku personazhet këndojnë dhe kjo ka ndikuar shumë që shfaqja të konceptohet si një dramë muzikore. Pos pjesëve në vargje që vetë autori i ka shkruar, në konceptin regjisorial të Bekteshit për shfaqjen, janë konsideruar si të domosdoshëm që disa pasazhe, monologë e dialogë të tekstit të zhvendosen apo të përshtaten në këndim, ngjashëm me operetë apo mjuzikëll.

Për këto ide, regjisori është duke bashkëpunuar me kompozitorin Memli Kelmendi, i cili duket se është duke bërë një punë të shkëlqyeshme në krijimin e një muzike origjinale për shfaqjen, gjithmonë duke ruajtur frymën apo stilin e muzikës arbëreshe. Sa i përket veçantive, regjisori Bekteshi na tregon se e veçanta e dukshme është bashkimi dhe bashkëpunimi i një ekipi të madh kreativ nga të gjitha hapësirat tona, që është edhe thelbi dhe qëllimi fisnik i vetë konceptimit të bashkëprodhimit të shfaqjeve në kuadër të festivalit mbarëkombëtar “Moisiu”.  

Tashmë është përmbyllur procesi i provave të leximit në tavolinë. Tani, aktorët janë në fazën e shtruarjes së mizanskenës. Ata duket se janë duke ecur me një ritëm jashtëzakonisht të mirë. Ekipi i aktorëve që regjisori ka përzgjedhë konsiderohet i shkëlqyeshëm. “Shumë shpejtë kemi krijuar një besim të ndërsjellët dhe në çdo provë e takim mbizotëron një atmosferë dhe energji shumë e ngrohtë dhe pozitive. Jam i lumtur që bashkëpunoj me një ekip shumë dashamirës, të përkushtuar dhe shumë kreativ. Besoj se kjo sinergji dhe marrëdhënie kreative do të na ndjekë deri në premierë dhe pas saj. Ekipi i aktorëve përbëhet nga mosha të ndryshme dhe vijnë nga qytete të ndryshme të Kosovës, Shqipërisë dhe Maqedonisë së Veriut. Secili prej tyre bart me vete një përvojë të veçantë, një entuziazëm të llojit të vet që reflektohet në punë dhe komunikim, dhe të gjithë bashkë sjellin një atmosferë të veçantë krijuese.” 

Përpos aktorëve, regjisori Bekteshi qartazi është i kënaqur edhe me ekipin tjetër autorial të shfaqjes: kompozitorin Memli Kelmendi, skenografin Betim Zeqiri, kostumografen Iliriana Loxha Basha, koreografin Artan Ibërshimi, dramaturgen Doruntina Basha, e cila ka bërë një reduktim të tekstit voluminoz të Santorit duke ruajtur ekstraktin dramaturgjik, pa e cënuar tërësinë dhe vazhdimësinë e ngjarjes dhe pa shtuar pothuajse asnjë fjalë origjinale, pos ndonjë lidhëse foljore apo ndërhyrje në strukturën e fjalisë. Ai gjithashtu ka krijuar një bashkëpunim të shkëlqyeshëm me asistentin e regjisë Skender Podvorica, si dhe me inspicienten Nazmije Krasniqi. 

Procesi i realizimit të shfaqjes ende është duke u zhvilluar dhe nuk kanë kaluar as dy javë të plota që kur kanë filluar me prova. Deri më tani, regjisori Bekteshi ka thënë se sfida më e madhe që është tejkaluar me sukses është ‘ndryshimi i rrjedhës së lumit’ ku ka krijuar shtratin teksti i autorit, ose me fjalë më konkrete: për dallim nga teksti i shkruar. Ekipi pritet t’i qaset shfaqjes me një interpretim bashkëkohor të temës, personazheve, raporteve, qëllimeve, stilit të lojës dhe ndërtimit të karaktereve, duke i ikur stereotipave bardh e zi dhe duke i nënshtresuar në nivele më të thella motivet, ngjyrimet dhe biografitë e personazheve.  

Regjisori Bekteshi për momentin është duke e rijetuar vazhdimisht kënaqësinë e të bërit shfaqje.  

“Më plotëson teatri dhe procesi i realizimit të shfaqjeve, e ndjej si nevojë të realizoj shfaqje dhe të artikulohem përmes këtij mediumi të veçantë dhe specifik për nga natyra e punës krijuese. Dhe sigurisht me çdo ekip aktorësh mësoj gjëra të reja, sfidohem me gjëra të reja dhe kënaqem e plotësohem me gjëra të reja. Sigurisht që përmbushem nga puna që po bëjmë bashkërisht me aktorët dhe gjithë ekipin realizues të shfaqjes”, thotë ai për KultPlus.

Sipas tij, rëndësia që kjo shfaqje të epet në TKK, duke qenë edhe drama e parë e gjuhës dhe letërsisë shqipe, është e madhe. 

“Në mungesë të informacioneve që kam arritur t’i hulumtoj e gjej, kam menduar se kjo dramë e parë shqipe asnjëherë nuk është jetësuar në një teatër profesionist, dhe kur e kam propozuar, ndër të tjera, jam gëzuar edhe për faktin që më në fund kjo vepër e një autori arbëresh – për të cilin kemi shumë pak informacione e as një foto apo pikturë nuk kemi për ta njohur si është dukur – pra më në fund kjo vepër do të komunikojë me publikun tonë. Në disa intervista edhe e kam thënë gabimisht këtë konstatim se ky tekst nuk është jetësuar asnjëherë më parë, derisa shumë vonë e kuptova se drama “Emira” paska qenë e inskenuar një herë në vitet ’70 po në Teatrin Kombëtar të Kosovës. Ky fakt më gëzoi meqë vepra në një farë mënyre ka kaluar nëpër një laborator artistik ‘trajnimi’ dhe komunikimi me publikun, tanimë ka krijuar një përvojë skenike dhe tani do ta ketë më të lehtë ballafaqimin me publikun për herë të dytë. E për mua personalisht, sigurisht që ka rëndësi që shfaqja do të jepet në TKK, e sidomos që do të jetë bashkëprodhim mes tre teatrove kryesore në hapësirat shqiptare. Shto kësaj që do të jetë edhe hera e parë që unë angazhohem si regjisor në TKK, kjo jo në mungesë të ofertave që kam pasur më herët nga ky institucion, por në mungesë të teksteve që në periudhat që më janë ofruar (pa marrë parasysh që dy-tre herë kanë qenë tekste të dëshmuara botërisht) nuk më kanë ngacmuar dhe në atë periudhë nuk kam pasur çfarë të them me to. E në një rast tjetër, që ende e kujtoj me një shije të ithët, pas përgatitjesh dymujore dhe pas konsolidimit të gjithë ekipit për realizimin e shfaqjes “Elektrës i ka hije zija” nga Juxhin Onil, çuditërisht realizimi i shfaqjes u anulua dhe unë asnjëherë nuk mora një përgjigje apo një arsyetim të qëndrueshëm zyrtar se pse ndodhi kjo. Prandaj, po, ka rëndësi për mua që do ta kem premierën e parë timen në Teatrin Kombëtar të Kosovës, por më e rëndësishme se premiera, është rezultati që synoj ta arrij bashkë me gjithë ekipin dhe gjithë pjesëmarrësit e tjerë në realizimin e kësaj shfaqjeje.” 

Fotografitë: Teatri Kombëtar i Kosovës. / KultPlus.com