Nga Albert Vataj

Sot dua t’i shtoj historisë së Evelyn de Morgan, një artiste që lindi nga para-rafaelitët, si të thuash nga një etapë që i dha pikturës thellësi dhe forcë komunikimi koloristik.

Pikturat e saj janë zbukuruar vazhdimisht me blogje ose artikuj të ilustruar rreth para-rafaelitëve dhe personazheve nga mitet e lashta. Për më tepër, në mënyrë rigoroze, ajo nuk ishte kurrë një para-rafaelite – ajo ishte ndjekëse e tyre dhe ndjej brenda forcës së shpirtit krijues impulsin e tyre.

Ajo hyri tinëzisht në ëndje e adhuruesve, për të rrëmbyet vend të privilegjuar duke qenë më se e suksesshme, kësisoj gjykuar nga fakti se pikturat e saj njihen mirë, ironikisht edhe nga ata që nuk e dinin fare për ekzistencën e saj.

Evelina de Morgan ishte një vajzë me një ëndërr, së cilave ju dha me mish e me shpirt.

Në vitin 1855, një anglez patentoi idenë e qumështit pluhur, dy suedezë ndërtuan kompjuterin e parë mekanik, Aleksandri II u kurorëzua në Rusi dhe në Britani, një vajzë Evelyn lindi në familjen e një avokati të suksesshëm, Percival Pickering dhe gruas së tij tipike viktoriane, Anna Maria, motra e artistit para-rafaelit, John Spencer Stanhope, dhe kjo shkrep në mënyrën më të papritur për familjen Pickering.

Në atë kohë, në Britani ishte zakon që djemtë të dërgoheshin në shkolla me konvikt dhe vajzat – përveç nëse përgatiteshin të ishin guvernante të fëmijëve të njerëzve të tjerë ose shoqëruese të zonjave të moshuara – të arsimoheshin në shtëpi. Prindërit e Evelyn panë të ardhmen më të mirë – në martesë, kështu që ajo studioi në shtëpi. Sidoqoftë, nëna e saj kishte pikëpamje mjaft të gjera për edukimin e grave dhe edukimi i saj nuk ishte i kufizuar në bojëra uji dhe frëngjisht. Evelyn studioi frëngjisht, gjermanisht, italisht me greqishten e vjetër dhe latinishten, studioi mitologjinë antike së bashku me historinë.

Në përgjithësi, ajo premtoi të ishte thjesht një grua e shkëlqyer për një zotëri të shkëlqyer të rrethit të saj, nëse jo për një të metë: që nga fëmijëria, ajo ëndërronte të bënte një karrierë si artiste. Për të vizatuar fotografi, ndoshta edhe për para. Tmerrësisht e turpshme për një vajzë të klasës së saj!

Evelyn gjeti mirëkuptim vetëm nga xhaxhai i saj i pabindur, një artist. Para-rafaelitët në përgjithësi i mirëpritnin gratë në pikturë. Në vitin 1870, parlamenti britanik miraton një ligj për frekuentimin e detyrueshëm të shkollës për të gjithë fëmijët e vendit, ndërkohë Parisi është i mbërthyer nga trazirat në rrugë që protestojnë kundër monarkisë, në kundërshtim me rregullat e Universitetit të Berlinit, një profesor merr përsipër të mësojë Sophia Kovalevskaya. John Spencer Stanhope i jep fshehurazi mbesës së tij pesëmbëdhjetëvjeçare mësime pikture.

Adoleshentët entuziastë mendojnë në terma universalë. Në ditën e ditëlindjes së saj të shtatëmbëdhjetë, Evelyn do të shkruajë në ditarin e saj: “Arti është i përjetshëm, jeta është e shkurtër!” dhe shton: “Duhet të filloj tani, nuk ka asnjë minutë për të humbur”. Pas tre vitesh studimi me xhaxhain e saj, Evelyn mori trajnim të mjaftueshëm për të hyrë në Shkollën e Arteve të Bukura Slade, studentja më e re në institucion. Për fat të saj, vajzat sapo kishin filluar të pranoheshin atje.

Shumë shpejt, ajo merr drejtimin dhe fiton çmim pas çmimi. Prindërit duken me pak të shqetësuar, por – gjithsesi, vajzat e rrethit të saj nuk martohen kaq herët dhe menjëherë pas diplomimit do të jetë e përshtatshme të filloni të kërkoni një dhëndër dhe të krijoni një familje.

Menjëherë pas mbarimit të shkollës, Evelyn niset për në Itali, për të jetuar me dajën e saj. Në Firence, ku ai jeton, mund të jetë e vështirë të gjesh një zotëri të mirë anglez për t’u martuar, por ka plot kryevepra të Rilindjes. Evelyn inspekton gjithçka që mund të shihet, flet me xhaxhain e saj për artin dhe kthehet në Londër për ekspozitën e saj të parë reale. Pas udhëtimit ajo pikturon edhe pikturën e parë që e bëri të famshme: Ariadne në Naxos.

Falë xhaxhait të saj dhe ekspozitave, Evelyn vazhdimisht komunikon me para-rafaelitë si Dante Gabriel Rossetti ose William Hunt. Ajo e kishte njohur Watts, një klasik i pikturës britanike, që në fëmijëri. Pothuajse të gjitha njohjet e saj të reja janë shumë larg botës së avokatëve të suksesshëm – ata flasin me të për komplotet, teknikat e pikturës, evolucionin e ardhshëm të artit dhe të gjitha ato gjëra.

Më 1883, Nicola Tesla shpiku një gjenerator të rrymës alternative, Galton – një bilbil që lëshon ultratinguj, shpërthimi i Krakatoa vrau dyzet mijë njerëz. Evelyn Pickering u takua me William de Morgan, ai ishte gjashtëmbëdhjetë vjet më i madh, e fitonte jetesën duke shkruar, por e konsideronte veten, para së gjithash, një artist qeramike. Nëna e tij ishte një shkrimtare dhe aktiviste e modës spiritualiste që luftoi për të drejtat e fëmijëve. Babai i William ishte një matematikan i famshëm – në fakt, ligji i Morgan-it mban emrin e de Morgan Sr. Motra e Uilliamit ishte gjithashtu një shkrimtare – autore e përrallave të errëta, të cilat nuk u bënë kurrë të njohura për shkak të përfundimeve të tyre të palumtura. Po, ndër të njohurit e babait, Evelyn nuk kishte asnjë shans të ndeshej me dikë si Uilliami dhe familja e tij!

Pas katër vitesh komunikim, Evelyn dhe William u martuan dhe menjëherë filluan gjënë më interesante: eksperimentet me bojëra. Evelyn dëshironte që pikturat e saj në vaj të dalloheshin nga një ngjyrë e ndritshme dhe e pastër – por industria e bojës në atë kohë nuk ishte aq e mirë sa tani. Së bashku me William, Evelyn gjeti një teknikë shumë komplekse duke përdorur glicerinë, e cila më në fund dha efektin e dëshiruar. Të dy ata gjithashtu – si e gjithë Anglia Viktoriane – ishin të dhënë pas misticizmit dhe spiritualizmit.

Çifti nuk kishte fëmijë, pasi siç e keni kuptuar tashmë ishin shumë të zënë. Ose Evelyn po kërkonte para për eksperimentet e qeramikës së burrit të saj, ose Uilliami po mbante më tepër një tarifë letrare në shtëpi, në mënyrë që Evelyn të mund t’i blinte vetes bojëra (dhe glicerinë) për një kryevepër tjetër.

Mjerisht, me ardhjen e shekullit të ri, popullariteti i Evelyn filloi të zbehet. Bota tani donte modernitetin. Sidoqoftë, gjatë Luftës së Parë Botërore, artistja arriti të fitonte mjaftueshëm nga puna e saj për t’i transferuar të ardhurat e saj në Kryqin e Kuq pa turp. Pas Luftës së Parë Botërore, bota ndryshoi plotësisht. Ndoshta de Morganët thjesht u ndjenë të panevojshëm – por ata vdiqën, një nga një. Ai në 1917, ajo në 1919. Asnjëri prej tyre nuk e kishte idenë se një ditë do të shpikeshin rrjetet sociale dhe pikturat e Evelyn do të ishin perfekte për ta, siç edhe e shihni dhe e ndjeni fuqinë e bojës, shkëlqimin dhe shpimin e dritës.