Si i kanë portretizuar artistët epidemitë gjatë shekujve, dhe për çfarë mund të na tregojnë veprat artistike, atëherë dhe tani? Emily Kasriel eksploron artin e murtajës nga “Vdekja e Zezë” deri në kohët aktuale të Covid-19.

Ndërsa komunitetet e tyre po përplaseshin me një armik të padukshëm, artistët shpesh janë përpjekur t’i japin kuptim shkatërrimit të rastësishëm, të sjellë nga murtaja. Interpretimi i tyre i tmerreve që ata panë, kanë ndryshuar rrënjësisht me kalimin e kohës, por ajo që ka mbetur konstante është dëshira e artistëve për të kapur thelbin e një epidemie. Përmes këtyre veprave artistike, ata e kanë rindërtuar murtajën si diçka jo aq amorfe, të panjohur ose tmerruese.

Gjatë pjesës më të madhe të historisë, artistët kanë përshkruar epidemitë nga korniza thellësisht fetare, brenda së cilës ata jetuan. Në Evropë, arti që përshkruante “Vdekjen e Zezë”, fillimisht u pa si një paralajmërim i ndëshkimit që murtaja do t’u sillte mëkatarëve dhe shoqërive që shkelnin normat e shenjta të devotshmërisë. Shekujt që pasuan sollën një rol të ri për artistin. Detyra e tyre ishte të inkurajonin ndjeshmërinë me viktimat e murtajës, të cilët më vonë u shoqëruan me vetë Krishtin, në mënyrë që të lartësonin dhe stimulonin kujdestarin e guximshëm. Gjenerimi i emocioneve të forta dhe shfaqja e forcës superiore për kapërcimin e epidemisë, ishin mënyra për të mbrojtur dhe sjellë ngushëllim në shoqëritë që vuajnë. Në kohët moderne, artistët kanë krijuar autoportrete për të treguar se si ata mund të durojnë dhe t’i rezistojnë epidemive, që shpalosen rreth tyre, duke rivlerësuar ndjenjën e dhembshurisë.

Përmes krijimtarisë, artistët kanë luftuar me pyetje rreth brishtësisë së jetës, marrëdhënies me hyjnoren, si dhe rolin e kujdestarëve. Sot, në kohën e Covid-19, këto imazhe historike na ofrojnë një shans për të reflektuar në këto pyetje dhe për të bërë pyetjet tona.

Murtaja si paralajmërim

Në një kohë kur pak njerëz mund të lexonin, imazhe dramatike me një histori tërheqëse, u krijuan për të rrëmbyer njerëzit dhe për t’i bërë përshtypje me pamundësinë e fuqisë së Zotit për të ndëshkuar mosbindjen. Vdekja e murtajës u pa, jo vetëm si ndëshkim i Zotit për ligësinë, por si një shenjë, se viktima do të duronte një përjetësi vuajtjesh në botën e përtejme.

Ky imazh është një nga përfaqësimet e para të Rilindjes së Artit të epidemisë së “Vdekjes së Zezë”, e cila vrau rreth 25 milion njerëz në Evropë, gjatë viteve të saj më shkatërruese. Në këtë dorëshkrim të ilustruar të pikturuar në Toskanë, në fund të Shekullit të 14-të, djajtë gjuajnë shigjeta për të shkaktuar tmerr mbi një grumbull njerëzish. Vrasja përshkruhet në kohë reale, me një shigjetë, që do të godasë kokën e njëres prej viktimave. Simboli i shigjetave, si bartës të sëmundjeve, fatkeqësive dhe vdekjeve tërheq një metaforë të pasur shigjete, në Dhiatën e Vjetër dhe mitologjinë Greke.

Në këtë kuptim të murtajës, apokalipsi shtrihen për përfitimin përfundimtar të njerëzimit

Historiani australian i artit, Dr Louise Marshall, argumenton se, në ilustrime si ky, djajtë janë nënkontraktuar nga Zoti për të shkatërruar njerëzimin për mëkatet e tyre. Njerëzit mesjetarë që panë këtë imazh do të tmerroheshin nga krijesat me krahë, sepse ata besonin se djajtë kishin dalë nga bota e nëndheshme për t’i kërcënuar ata me fuqi të pabesueshme.

Ky portretizim na tregon masakrën e djallit, pa dallim, duke dalë nga atmosfera e korruptuar e reve të errëta për të ndëshkuar të gjithë komunitetin. “Imazhi vepron si një paralajmërim, jo vetëm i humbjes së një komuniteti por edhe i fundit të botës”, thotë Dr Marshall. Në këtë kuptim të murtajës, apokalipsi vendoset për përfitimin përfundimtar të njerëzimit, në mënyrë që të mësojmë gabimin e mënyrave tona dhe të përmbushim vullnetin hyjnor, duke jetuar një jetë të vërtetë të krishterë.

Narrativa e ndëshkimit të murtajës, gjithashtu bën pjesë në historinë e çlirimit të popullit hebre nga Egjipti, ritreguar nga komunitetet hebreje çdo vit në festën e Pashkëve. Ky imazh i njërës prej 10 plagëve të sjella mbi egjiptianët fajtorë vjen nga një Haggadah i ndriçuar i Shekullit 14. Dorëshkrimi u porosit nga hebrenjtë në Katalonjë, për ta përdorur në vaktin e tyre vjetor të Pashkës. Këtu, Faraoni dhe një prej oborrtarëve të tij goditen nga çibanë për mëkatet e tyre, që ishte keqtrajtimi i skllevërve izraelitë, për të cilët, Egjiptianët pretenduan se po shtoheshin si insekte. Profesori i fesë dhe kulturës vizuale, Dr. Marc Michael Epstein, tregon “ndëshkimin ekstrem të zbuluar në detaje të këtij imazhi, tre qentë që lëpijnë plagët e furishme të pronarëve të tyre mëkatarë egjiptianë”.

Veprat artistike të krijuara gjatë periudhave të murtajës, i kujtuan edhe më të fuqishmit, se jeta e tyre ishte e brishtë dhe e përkohshme. Në shumë piktura të murtajës theksohet vdekja e papritur. Përsëritet imazhi i makabritetit, ku të gjithë inkurajohen nga personifikimi i vdekjes, për të kërcyer në varrin e tyre. Ekziston gjithashtu një përdorim i gjerë i orës për të paralajmëruar besimtarët, se ata kishin kohë të kufizuar për të rregulluar punët dhe shpirtrat e tyre para se murtaja t’i merrte ata pa paralajmërim.

Ndjeshmëri frymëzuese e murtajës

Pati një zhvillim dramatik në artin e murtajës me krijimin e Il Morbetto (Murtaja), e gdhendur nga Marcantonio Raimondi në fillim të Shekullit 16, bazuar në një vepër të Raphaelit.

Sipas historianit amerikan të artit të murtajës, Dr. Sheila Barker, “ajo që është domethënëse për këtë imazh të vogël është përqendrimi i tij tek disa individë, të dalluar nga mosha dhe gjinia e tyre”. Këta personazhe janë humanizuar, duke na detyruar të ndiejmë dhembshuri për vuajtjet e tyre. Ne i shohim të sëmurëve duke u dhënë një kujdes kaq të butë, saqë mendojmë se edhe ne duhet të veprojmë për të lehtësuar dhimbjen e tyre. Këtu, një vepër arti ka potencialin të na bindë të bëjmë diçka që mund të kemi frikë ta bëjmë – duke u kujdesur për shpirtrat e atyre që lëngojnë nga sëmundje ngjitëse.

Ky ndryshim në artin e murtajës përkoi me një kuptim të ri të shëndetit publik. Të gjithë anëtarët e shoqërisë meritonin të mbroheshin, jo vetëm të pasurit që mund të arratiseshin në vilat e tyre. Mjekët gjithashtu që largoheshin nga qyteti për sigurinë e tyre, do të ndëshkoheshin.

Kjo temë e ndjeshmërisë u zhvillua më tej në Shekujt 17 dhe 18, me përafrimin më të afërt të Kishës Katolike me një agjendë të shëndetit publik. Arti i murtajës filloi të shfaqej brenda kishave dhe manastireve. Vuajtësit e murtajës tani shoqëroheshin me vetë Krishtin. Dr Barker argumenton, se qëllimi pas këtij identifikimi ishte “për të bindur fretërit të kapërcenin frikën e tyre nga aroma e kalbur e trupit që po vdiste dhe pafundësia e vdekjes, duke mësuar të duan viktimat ngjitëse të murtajës”. Ata që u kujdesën për të sëmurët potencialisht sakrifikuan veten e tyre dhe për këtë arsye u lartësuan, duke u portretizuar si të shenjtë.

Fuqia shëruese

Në Shekullin e 17-të, shumë njerëz besuan se imagjinata kishte fuqinë për të dëmtuar ose shëruar. Artisti francez, Nicolas Poussin pikturoi “Plagën e Ashdod” (1630-1631) në mes të një shpërthimi murtaje në Itali. Në një rekreacion të një skene të largët tragjike biblike, e cila provokon ndjenja tmerri dhe dëshpërimi, Dr. Barker beson se “artisti donte të mbronte shikuesin nga vetë sëmundja, që përshkruan piktura”. Duke zgjuar emocione të fuqishme për një pikëllim të largët, shikuesit do të përjetonin një spastrim, katharsis, duke u çliruar nga ankthi që e rrethon.

Murtaja e lisë e shkatërroi Japoninë gjatë shumë shekujve. Një vepër arti e krijuar në vitin 1892 përshkruan luftëtarin mitik samuraj, Minamoto no Tametomo, që i reziston dy perëndive të lisë, variola madhore dhe variola minore. Luftëtari, i njohur për qëndresën dhe guximin e tij, portretizohet si i fortë dhe i sigurt, i veshur me rroba zbukurimi të kuqe të thellë dhe i armatosur me shpata dhe një mbajtës plot shigjeta. Në të kundërt, perënditë e lisë së ikur, të frikësuar dhe pa ngjyrë, janë shteruara pa ndihmë në cep të figurës.

Navigimi i dhimbjes përmes autoportretit

Artistët modernë dhe bashkëkohorë kanë krijuar autoportrete, për të kuptuar vuajtjen e tyre të murtajës, ndërsa sodisin temat transhendente të jetës dhe vdekjes.

Kur “Gripi Spanjoll” goditi Evropën menjëherë pas Luftës së Parë Botërore, artisti norvegjez, Edvard Munch u bë një nga viktimat e tij. Ndërsa trupi i tij ishte ende duke u ndeshur me gripin, ai pikturoi traumën e tij – të zbehtë, të rraskapitur dhe të vetmuar, me një gojë të hapur. Goja e zbrazët i bën jehonë veprës së tij më të famshme, The Scream, dhe mbase përshkruan vështirësinë e frymëmarrjes së Munch në atë kohë. Ekziston një ndjenjë e fortë e çorientimit dhe shpërbërjes, me figurën dhe peizazhin që përzihen së bashku në një delir të perceptimit. Fytyra e artistit duket si një kufomë ose një gjumë i përshtatshëm, që largohet dhe kthehet natën. Ndryshe nga disa përshkrimet e mëparshme të Munch për sëmundjen, në të cilat ai portretizon të dashurit e personit të sëmurë, duke pritur me ankth dhe frikë, artisti këtu e portretizon veten si viktimë, i cili duhet ta durojë këtë murtajë i izoluar dhe i vetëm.

Akademikja amerikane, Dr Elizabeth Outka i thotë BBC Culture: “Munch nuk është thjesht mbajtja e një pasqyre për natyrën, por gjithashtu ushtrimi i një kontrolli përmes rimagjinimit të saj.” Outka beson se arti shërben si një mekanizëm përballimi, si për artistin ashtu edhe për shikuesin. “Shikuesi mund të përshkohet nga një ndjenjë të thellë njohjeje dhe dhembshurie për vuajtjet e Munch, i cili në një farë mënyre mund të ndihmojë në shërimin e shqetësimit të tyre.”

Në vitin 1918, artisti austriak, Egon Schiele ishte duke punuar në një pikturë të familjes së tij, me gruan e tij shtatzënë. Fëmija i vogël i paraqitur në pikturë përfaqëson fëmijën e palindur të çiftit. Atë vjeshtë, të dy Edith dhe Egon vdiqën nga “Gripi Spanjoll”. Fëmija i tyre nuk lindi kurrë. Schiele u kushtonte shumë rëndësi autoportreteve, duke shprehur ankthin e tij të brendshëm përmes pozicioneve të çuditshme të trupit. Cilësia e tejdukshme e lëkurës është e papërpunuar, sikur të na jepet një vështrim të brendshëm të torturës së tyre, dhe shprehjet e fytyrës janë të prekshme, ndërsa japin dorëheqjen njëkohësisht.

David Wojnarowicz ishte një artist i SH.B.A.-së që krijoi një organ të veprimtarisë së SIDA-s, duke kritikuar me pasion qeverinë amerikane dhe kishën katolike, për dështimin për të promovuar informacione të seksit të sigurt. Në një autoportret thellësisht personal, të patitulluar, ai reflekton mbi vdekshmërinë e tij. Rreth gjashtë muaj para se të vdiste nga AIDS, Wojnarowicz po ngiste makinën nëpër Luginën e Vdekjes në Kaliforni, kur ai i kërkoi shoqëruesit të tij udhëtues, Marion Scemama, të ndalonte. Ai zbriti nga makina dhe me tërbim filloi të gërryente tokën me duar, para se të varroste veten.

Ashtu si në autoportretin e një Munch të prekur nga gripi, Dr Fiona Johnstone, një historian bashkëkohor i artit nga MB, e sheh këtë vepër si David Wojnarowicz duke u përpjekur të pohojë asgjesimin. “Këtu David merr kontrollin e fatit të tij, duke e paragjykuar atë, duke luftuar përsëri kontrollin e sëmundjes së tij, duke kryer varrosjen e tij,” thotë ajo.

Platformat e sotme dixhitale po u mundësojnë artistëve t’i përgjigjen krizës Covid-19 duke shprehur dhe shpërndarë në kohë reale veprimtarinë e tyre krijuese. Artisti i lindur në Irlandë, Michael Craig-Martin ka krijuar një poster lulesh Thank You NHS. Ne jemi të inkurajuar të krijojmë bashkë vepra arti, duke e shkarkuar, ngjyrosur dhe më pas duke bashkëpunuar, duke e shfaqur në dritaren tonë.

Në gjithë vendet e botës, artistët ngadalë po i japin kuptim koronavirusit dhe reagimit të vetë-izolimit në vendet e tyre përmes artit. Historianët e artit bashkëkohor do të presin me padurim punën e tyre. Ne që po jetojmë përmes kësaj murtaje të ditëve moderne, do të angazhohemi me këto imazhe në zhvillim; ata madje mund të rimarrin një farë kontrolli mbi një përvojë që kërcënon aq shumë njerëzimin dhe jetën tonë të globalizuar.

Nga Emily Kasriel

Përgatiti: Albert Vataj. / KultPlus.com