Arbër Selmani

Një prej filmave më të suksesshëm këtë vit, prodhuar në Kosovë, është ‘Vera andrron detin’. Filmi ende nuk ka ardhë në Kosovë, dhe fillimi i 2022 do ta sjellë edhe ‘përballjen’ mes këtij filmit dhe audiencës në vend.

Skenariste në film është Doruntina Basha. Basha, skenariste e dramaturge, punon në teatër tash e rreth dy dekada.

Prej biografisë së saj, dua të veçoj këtu pikërisht filmin ‘Vera andrron detin’ i cili u dha premierë në seksionin Orizzonti të Festivalit të 78-të Ndërkombëtar të të Filmit në Venecia, ku u shpërblye me çmimet “Edipo Re” dhe “Authors Under 40”. Filmi po ashtu fitoi Tokyo Grand Prix në Festivalin Ndërkombëtar të Filmit në Tokio në nëntor 2021, dhe çmimin specila të jurisë në programin “Meet the Neighbors” në Thessaloniki International Film Festival.

Meqë Doruntina na lejoi të hyjmë në botën e saj me anë të këtij bashkëbisedimi, ne provuam të marrim shumë nga bota e saj si artiste. Ajo na flet në këtë intervistë për këtë film, për karrierën e saj dhe për shpërthimin që ndodhi në këto vitet e fundit në kinematografinë e Kosovës.

E fillojmë këtë bashkëbisedim me filmin ‘Vera andrron detin’, ku ti je skenariste. Filmi u dha premierë botërore në Festivalin e Filmit në Venedik, dhe u prit mirë edhe në disa festivale të tjera. Së shpejti vjen edhe në Kosovë. Në film flitet për Verën, për gratë në pronë, për padrejtësitë e një sistemi të prishur. A na tregon fillimisht më shumë për idenë, meqë gjithçka e këtij filmi ka lindur, ka nisur prej teje?

Po filloj prej shkëndijave fillestare të idesë. Filmi ‘Vera andrron detin’ ka ardhë si ide shumë kohë më parë, dhe krejt spontanisht.  Erdhi në kohën kur drama ime “Gishti” ishte në rrugëtimin e saj nëpër teatro të ndryshme. Dhe erdhi në dhomën time të ditës një pasdite krejt të zakonshme. Isha duke punuar në kompjuter, ndërkaq në TV shkonin lajmet me ton të ulur. Ktheva kokën rastësisht dhe pashë drejtkëndëshin e vogël poshtë ekranit, ku, zakonisht, një grua – ose burrë, por më shpesh një grua – interpretonte në gjuhën e shenjave. Ishtë një grua në moshë me mamin tim, një moshë që rrallëherë e sheh të ekspozuar në ndonjë funksion publik. Ma kapi syri dhe nisa ta vështroj intepretimin e saj me kureshtje. Pozita e saj në skaj të ekranit, e kufizuar në drejtkëndëshin e vogël, dhe veprimi i saj krejtësisht i koduar për mua, më ngacmoi shumë. Më bëri të mëndoj për një gjeneratë të tërë të pazëshme të grave, për një komunitet të tërë të kufizuar brenda vijave strikte që kontrollojnë veprimin, për punë e punë të shumta të grave që mbesin krejtësisht jorelevante për interesin e Publikut, për komunikimin, dhe vetë ekzistencën. Paralelisht me këtë, ndjeva një shtresim të ngjeshur tregimesh dhe nevojash për t’i ndarë ato, për t’i “dekoduar” nga heshtja sistematike, për të dalë nga korniza, nga fushëveprimi kufizues që Ia kemi imponu.

Jemi shoqëri konservative dhe si të tillë kemi prirje t’i shtypim e t’i fshehim gjërat, si në nivel personal, ashtu edhe në atë shoqëror, kemi prirje “me kodu” brenda normave të pranueshme konzervative atë që bie ndesh me bindjet tona. Në atë kohë po hulumtoja për projekte të ndryshme personale, dhe pothuajse në secilin takim me tregime grash, dilte në pah prona, qoftë nga shtypja për ta fundosë krejtësisht në fund të tregimeve, qoftë nga nevoja për të adresuar pabarazinë e madhe ekonomike që gratë përjetojnë. Dhe kështu u bë ky bashkëdyzim pothuajse natyrshëm, gruaja interprete e shenjave dhe trashëgimia e pronës, dhe kështu erdhi Vera, nga “Vera andrron detin.”

Fillova ta shkruaj skenarin, spontanisht, pa pasur ndonjë qëllim konkret, gjë që zakonisht nuk ndodh, sepse skenari shkruhet per film, per regjisor. Meqë fillova me e pa personazhin dhe me e shtjellu ngjarjen, shkruaja vet, shkruaja pandërprerë. Kur e përfundova një draft që konsideroja që ish I gatshëm të ndahet me dikë, fillova të mendoj me kë ta ndaj. Kaltrina Krasniqin, regjisoren e filmit, e njoh prej fëmijërisë, jemi shoqe, kemi qenë në shkollë të mesme në një klasë, në faza të ndryshme të jetës jemi taku. E njihja dhe e përcillja punën e saj gjithmonë por meqë ishim shkëputur disi paqëllimshëm për shkak të valëve të ndryshme të jetës, mendova që mund të takoheshim e t’i tregoja në çka po punoja. U takuam dhe qysh në takim të parë lindi bashkëpunim. Kaltrina u interesua ta lexonte draftin e parë. Ajo e lexoi shpejtë e më befasoi, sepse, pothuajse për të njëjtat arsye sikur unë, edhe ajo ishte ngacmuar nga skenari dhe tregim i Verës. Prej aty filloi rrugëtimi ynë I përbashkët e i gjatë. Normalisht rrugëtimet e filmave janë të gjata dhe plot me vështirësi, mirëpo në Kosovë, ato janë ekstra më të gjata e ekstra më të vështira.

Për ta përmbledhur këtë tregim në terme pak më teknike: puna në ‘Vera andrron detin’ ka nisur në vitin 2014, në vitin 2015 e kemi marrë subvencionin nga QKK dhe në vitin 2021 u dha premiera botërore në Venedik, në festivalin më të vjetër të filmit në botë. Ka qenë një rrugëtim si ato vrapet maratonik me pengesa, i gjatë, i lodhshëm, plot të papritura. Prandaj, për mua, suksesi i filmit është njëfarë drejtësie aq shumë e nevojshme për punën tonë, të gjithë ekipit që është involvuar në faza të ndryshme të projektit, por edhe për tregimin e Verës e shumë e shumë Verave të Kosovës.

Tani, mund të them që meqë jemi “çliruar” nga barra e premierës botërore – dhe, së shpejti do të kemi edhe premierën kosovare të filmit – kemi filluar me planifikimin e projektit të radhës.

Si dramaturge e skenariste, tekstet tua pothuajse gjithmonë thumbojnë realitetin, aspektin social. Ku ka dashur kësaj here të godasë Doruntina, me një temë shumë sensitive si kjo e filmit?

Ideja ka qenë që të krijoj një tregim që e demaskon tendencën tonë që përmes traditës të arsyetojmë pabarazinë sociale, ekonomike, varfërimin e diskriminimin që u bëhet grave.

Çka ndodhë në film, pa dashtë ta zbuloj saktësisht, është kjo: një shoqëri e shfrytëzon pothuajse sistematiksiht traditën si pretekst për t’i varfëruar gratë, duke ua marrë pronën në emër të “hises” që nuk i takon. Tradita gjithmonë vendoset e proklamohet si diçka e shenjtë, e pakontestueshme, diçka absolute që duhet të pranohet si e tillë, mirëpo nën të, të fshehura, janë qëllimet krejtësisht të tjera. Në esence, ky është thjesht një manipulim. Vendosja e tregimit të “Vera andrron detin” në kohën e sotshme, e thekson shumë karakterin manipulues të ndarjes tradicionale të hises.

Për një temë si kjo, dhe meqë e përmende më lart se hulumton vazhdimisht, jam i sigurtë që ke hulumtuar, ke bërë kërkimet tua aty ku ke menduar se mund të ushqehesh me prapavijë të nevojshme për filmin. A mund të flasim pak për këtë hulumtim, për këtë pjesë, si është forcuar dija jote gjatë kohës sa e shkruaje skenarin e filmit?

Në atë kohë kur po shkruaja, me këdo që takohesha, secili e secila e kishin një tregim personal të tyrin apo të familjes të tyre, të ndarjes së padrejtë të “hises” brenda familjes. Kjo e bëri edhe më të nevojshëm, edhe më urgjent, tregimin e Verës. Normalisht, u bëra shumë e vëmendshme dhe kapja tregime të tilla edhe në lajme, portale, pothuajse në secilin aktivitet të përditshëm. Duhet thënë që fenomeni i privimit të gruas nga e drejta në pronë nuk është vetëm fenomen ekskluziv i yni; është i përhapur posaçërisht në tërë rajonin, dhe manifestohet edhe në vende të tjera të botës, edhe pse jo me justifikimin që i bëhet te ne. Kështu fillova të gërmoj më thellë, të gjej e të lexoj hulumtime të kohës së pasluftës të cilat kanë dokumentuar këtë fenomen, lexova ligjet të cilat janë pasqyra më e mirë e ndeshjes në praktikë të ligjit dhe zbatimit. Ta përjashtosh një grua nga e drejta e saj në pronë vetëm për shkak faktit që është grua, është një akt brutal i planifikuar, i menduar mirë, dhe i motivuar vetëm nga nevoja për të dashur të mira materiale vetëm për veten.

Meqë tregove se e ke shkruar skenarin fillestar e vetme, a janë personazhet tua ato që janë në film? Ose më direkt, a janë shkrirë mirë fjalët tua në pamje vizuele dhe filmike të kuruara prej regjisores?

Bashkëpunimi me Kaltrinën ka qenë shumë i ngushtë, do thoja edhe jokonvencional, ndoshta edhe për shkak të raportit tonë, faktit që njiheshim prej shumë kohë më parë. Kemi qenë bashkë gjatë fazave kyçe të realizimit të projektit. Kemi diskutu shumë, pothuajse secilin aspekt, madje Edhe kastin, përzgjedhjen e aktorëve; Kaltrina i ka nda me mua draftet e shumta të montazhit, duke ma mundësuar kështu ta shoh tërë procesin e sjelljes së Verës në jetë. Për shkak të kësaj natyre të bashkëpunimit, për mua Vera që Kaltrina ka sjellë në film është po ajo Verë që ka “mbirë” spontanisht atë pasdite në dhomën time të ditës, si ide, si impuls, si nevojë. Këtu më duhet patjetër ta përmend e ta falënderoj Teuta Ajdini Jegenin, aktorën nga Teatri i Shkupit që ka luajtur Verën me tonet e sakta të personazhit, duke e përçuar me saktësi çdo aspekt të Verës.

Filmi u dha premierë në Venedik por ishte pjesë edhe e disa festivaleve të tjera. Më intereson me e ditë se si u prit filmi para një audience e cila mund edhe mos ta kuptonte temën dhe trajtimin e tillë, të një problematike të madhe në shoqërinë kosovare?

Filmi u prit shumë më mirë se që e imagjinova, dhe kjo nuk është një kritikë, absolutisht jo. Kur je pjesë e brendshme e një procesi aq të gjatë e të ndërlikuar, nuk mbërrin me e kuptu  e as me kriju idenë më të vogël se si do të pritet një projekt i tillë në momentin kur ndahet me publikun, se çfarë impakti mund të ketë.

Kam pasë kënaqësinë të jem prezente në premierën botërore të filmit në seksionin Orizzonti të Festivalit të 78-të Ndërkombëtar të Filmit në Venedik, po ashtu kam qenë prezente edhe në prezentimin e filmit në International Film Festival Mannheim-Heidelberg. Në të dyja rastet, mësimi më i madh prej përvojës së ndarjes së filmit me publikun është që filmi nuk është relevante veç në Kosovë, por edhe me audienca ndërkombëtare, dhe kjo nuk është diçka që nuk e kemi mendu fillimisht sepse për ne ka qenë me rëndësi që të konsolidojmë, të ndërtojmë e ta mbështesim në këmbë solide një tregim autentik Kosove. Por fakti që ky tregim prek, emocionon dhe është relevant edhe për audienca jashtë kontekstit tonë, është një prej sukseseve më të mëdha.

Kthehemi te ti. Doruntina për një kohë duket sikur u largua pak prej angazhimeve dhe skenës artistike për tu marrë me filmin. Na trego pak për të sotmen dhe angazhimet tua aktuale?

Pasi përfundoi filmi ‘Vera andrron detin’, u çlirova prej peshës së filmit dhe pata mundësinë t`i kthehem asaj që e bëj me qejfin më të madh: teatrit. Iu ktheva dhe punova disa tekste teatrore që më rrinin në mendje përgjatë krejt kohës sa e punoja Verën. Ndër to, e shkrova dramën ‘Stiffler’, që u dha premierë në Teatrin Oda në kryeqytet, në fillim të dhjetorit. Ka qenë ndjenjë shumë e mirë me u kthy në teatër, si me u kthy në shpi pas Një rruge të gjatë. Krjimi teatror është më I mbyllur, por kjo “mbyllje” ta jep një pavarësi krijuese, dhe një ndjenje e të qenit vetja që dallon shumë nga krijimi i një skenari për film që shpesh është me pragmatik e më I ftoftë si proces se sa një shkrimtar do të donte. Pos asaj, filmi është një industri në vete dhe ka një mentalitet krejt tjetër të operimit dhe funksionimit. Më kish’ marrë malli për teatrin, me kënaqësi u riktheva. I kam edhe disa tekste tjera dramaturgjike të cilat i kam shkruar nëpër vite dhe të cilave tani u ka Ardhur koha të ndahen. Paralelisht me këtë, po punojmë intenzivisht me Kaltrinën në projektin tonë të ri të filmit, projektin “Zbardhje” që e kemi në zhvillim.

A mundemi me e ditë pak se cila është kryefjala e nën-temave në skenarin e ri?

Jam ende në fazë të hershme për të arrirë të nxjerr me vetëbesim një fjalë të vetme, një kryefjalë, të projektit tonë të ri, sepse ideja ende po “piqet” dhe jam në një proces të kërkimit, por për të dhënë një ide se për cka do flitet në projektin tonë të radhës, mund ta përmbledh në diçka jo shumë konkrete, por në anën tjetër edhe mjaft zbuluese: pabarazia klasore mes grave. Pabarazitë shpesh kemi prirje t’i perceptojmë si produkt i ndeshjes së të kundërtave, poleve të ndryshme, mirëpo ato ndodhin në një spektër të tërë dhe është e pamundur të saktësohet origjina e tyre. Prandaj për këtë projekt dua ta hedh shikimin diku krejt tjetër, larg prej atyre terreneve të zakonshme.

Viteve të fundit është vërejtur një shpërthim në industrinë filmike në Kosovë. Gratë nuk janë vetëm regjisore, por ekipe të tëra në realizime filmash përbëhen prej grave, femrave. Cili është mendimi yt për këtë pjesë?

Ajo që po ndodhë në kinematografinë e Kosovës është një mrekulli, një fenomen të cilin nuk jemi duke mbërri me e pa vetë, ose nuk po duam ta shohim por, për ne, po e shohin të tjerët nga jashtë. Fatkeqësisht kjo po na ndodhë gjithmonë; gjithmonë na nevojitet një validim nga jashtë që të mund ta shohim e ta njohim edhe vetë suksesin tonë. Viti 2021 dhe 2020 kanë qenë të jashtëzakonshëm për skenën tonë të filmit, kanë shënu një kthesë radikale në këtë skenë. Të mirat e këtij shpërthimi të përnjëhershëm do t’i shohim vite e vite më vonë. Kjo është një dëshmi që ne kemi kapacitet, talent, dëshirë e vullnet të krijojmë e prodhojmë filma, paçka se kemi telashe plot. Kosova po shndërrohet në një referencë relevante të kohës për filmin, dhe po trasohet rruga për gjeneratat e reja, për djemtë dhe vajzat e reja që do të kenë dëshirë të bëjnë filma në të ardhmen.

Nuk është e rastësishme që ky shpërthim kinematografik po ndodh nga grate regjisore. Duhet pasë parasysh që në fillet e filmit në Kosovë, në kohën e Kosovafilmit, gratë nuk kanë bërë filma. Mungesën e traditës, mungesën e modeleve regjisore, mungesën e tregimeve të treguara në vetën e parë të grave, mungesën e personazheve serioze të grave në filma, gratë e sotshme regjisore, në vend se ta shohin si mangësi, si dobësi, kanë vendosur ta përqafojnë si liri dhe, kështu, krejt lirshëm, krejt të papenguara, të nisin një narrativë të re, një tregimtari të re, të shkathët, interesante, dinamike, dhe krejtësisht autentike, që po e dokumenton më së miri se çka domethënë të jesh grua apo vajzë e re, sot në Kosovë.

Momentalisht, çka po e ngacmon më shumë botën tënde, pa dashur të të pyes për planet tua artistike?

Në nivel personal, do t`i finalizoj disa projekte sa më shpejtë, në mënyrë që krejt energjinë ta kanalizoj në projektin e ri filmik. Po i kthehem disa projekteve teatrore të cilat kanë mbetur të papërfunduara shkaku i angazhimit me ‘Vera andrron detin’. Normalsiht, si nënë, si krijuese, do të përpiqem edhe sivjet ta gjej atë formulën që e balanson më së miri këtë dinamike gati të cmendur të të jetuarit sot në Kosovë.

Është interesant dhe poetik titulli i filmit – ‘Vera andrron detin’….

Historikisht e estetikisht, detit i janë mveshur simbolika të shumta. Ajo që e bën të veçantë detin në titullin e “Vera andrron detin” është fakti që deti është personazh në këtë tregim Kosovë, të këtij vendi pa det. Edhe titulli ka lindë spontanisht, njëjtë si ideja. Vera nuk merr pjesë e as “hise” në të mirat e jetës së saj, dhe për to, diku thellë në vete, ëndrron njëjtë sikur për detin, këtë botë të madhe, të panjohur, të mistershme, sa qetësuese, ngushëlluese, po aq edhe të frikshme. / KultPlus.com