“Në fillim të viteve 900, kush kalonte monopateve të ngushtë të Maqit në Shën Dhimitër Koronë do të ndeshte patjetër një udhëtar të veshur me tesha të vjetra e me një bastun në dorë. Ishte Jeronim De Rada i cili nëpërmjet kësaj rruge të rrëpirë shkonte në Shën Dhimitër Koronë për të dhënë leksione shqip, I fishkëlluar nga era e ftohtë e dimrit dhe zhegu I verës. Qe pothuajse 90-të vjeçar. E megjithatë mosha e shkuar dhe brengat e mëdha në jetë nuk ia kishin shterur energjitë që të paktën tre herë në javë për disa vite rresht të përshkonte 5 milje në këmbë deri në 1903, vit ku ndahet nga jeta”. Nën tingujt e lehtë të një kënge arbëreshe, e imazhet e Shën Mitrit e Maqit dy fshatrave të njohura arbëreshe të Jugut të Italisë, nis rrëfimi në dokumentarin “Hieronymi, arbëreshi I Italisë”, realizuar nga gazetarja Beti Njuma, i cili pati premierën dje në Muzeun Historik Kombëtar.

“Një dokumentar që lartëson figurën e një prej personaliteve të letrave shqipe”, u shpreh Dorian Koci drejtor I Muzeut Historik Kombëtar. Përmes një pune të thelluar Njuma na solli në këtë dokumentar anën tjetër të De Radës, duke e rindërtuar profilin e tij nga fëmijëria deri në orët e fundit të jetës. Studiues të letërsisë arbëreshe e De Radës erdhën përmes një rrëfimi për ta bërë më të plotë këtë rrëfim që ishte I ndërtuar në anën tjetër përtej Adriatikut, nga aty ku De Rada imagjinonte atdheun e tij të dashur, Shqipërinë. De Rada lindi në një fshat afër Shën Mitër Koronës, në familjen e një prifti, e cila pati luhatje financiare. “Vetë De Rada pohon se vinte nga një familje fisnike. Në fakt kishte një stemë tek dera një lis me dy yje”, u shpreh studiuesja Klara Kodra. Sipas Francesko Altimarit De rada lindi në komunitetin më të vogël arbëresh, I cili sot nuk ka më shumë se 200 njerëz, ku ende sot flitet me aq dashuri për poetin. Për gazetaren Njuma e cila ka vizituar vendin e tij të lindjes, Maqi një fshat I skajshëm I provincës së Kozencës është mjedisi ku De Rada u lind dhe u rrit.

“Është mjedisi ku për 5 shekuj shqiptarët ruajtën të paprekur gjuhën dhe trashëgiminë e tyre kulturore e shpirtërore, duke krijuar kështu edhe në Itali atdheun e tyre të humbur. Maqi sot ngjan me një fshat të dhëne pas një harrese të përgjumur, që shprishet kur dikush feks nga rrugicat e ngushta apo nga një dere ndërsa pllakatet krenare të kujtojnë se ajo botë nuk është zhdukur, sepse zëdhënësi I saj, De Rada, I lindur ne 1814 ende jeton ne vetëdijen e çdo guri aty ku kanë lindur këngët e tij, në fshatin e humbur kodrinor të Kalabrisë”, thotë Beti Njuma. Duke folur për fshatin e lindjes së poetit
Moikom Zeqo shton se “Në kujtimet e tij thoshte që nuk kishte as xhandarë as gjykatës”. Formimi i hershëm zë fill gjatë dhjetëvjeçarit që parapriu udhëtimin e tij të parë në Napoli. Sikurse rrëfen vetë poeti tek autobiografia e tij ajo fazë rinore u karakterizua nga një përparim i ngadaltë dhe i lodhshëm në studime, madje fillimisht edhe nga vështirësi që vunë në dyshim aftësitë e tij të të nxënit në Kolegjin e Shën Adrianit ku De Rada u njoh me kulturën perëndimore, me shkrimtarë antike e bashkëkohore. Në 1822 Jeronimi tetëvjeçar me të hyrë në Kolegjin e Shën Adrianit ku jepte mësim edhe i ati, u ndesh me një vështirësi të paparashikuar: problemin e dygjuhësisë. Djaloshi arbëresh, ishte I fundit i klasës, shkruan GSH.

Nuk kuptonte asnjë fjalë italisht! Gjërat nuk do të ndryshonin as një vit më pas. “Duket se djali ishte shume i lidhur me të ëmën. E ëma i kuptonte vështirësitë në shkolle sepse ai kishte vështirësi ngaqë nuk e kuptonte italishten, I rritur me arbërishten shokët e tallnin për shqiptimin e keq të italishtes. Përshtypja që patën mësuesit, sidomos imzot Domenico Bellusci, drejtor i kolegjit, ishte aq negative sa e këshilluan të atin e Jeronimit «t’i jepte të birit udhën e bujqësisë» Ky lajm e gëzoi djaloshin, i cili mezi ç’priste t’u rikthehej fushave, i bindur edhe ai se nuk ia thoshte për shkollë. Vetëm falë këmbënguljes së Babait u vendos «të lihej në provë edhe për një vit» dhe ne sajë të ndihmës së dy shokëve, poeti i ardhshëm mësoi italishten dhe fitoi respektin e shokëve e mësuesve. Kësaj periudhe, që vetë De Rada e quan «mosha e lulëzimit» I përkasin leximet e para me librat qe hynin kontrabande ne kolegj e qe ndikuan ne formimin e tij”, shprehet Klara Buda. Studiuesja zbulon detaje nga familja e De Radës duke folur për vëllain që quhej Kamilo.

“De Rada ka pasur një periudhë misticizmi të zjarrtë dhe i tha të atit që kishte dëshirë të bëhej prift, pastaj kjo dëshirë e zjarrtë sikur u venit se lexoi disa filozofë iluministe dhe për një kohë ka pasur edhe një krizë besimi”, shprehet Kodra. “Unë jam marrë kohët e fundit me periudhën rinore që kaloi midis kolegjit të Shen Adrianit dhe Napolit dhe ne ato dy tre vite 1883-1886 qe është viti i botimit te Milosaos. Aty vatra deradiane dha zjarrin me te shenjte me te flakte sepse arriti te krijonte duke kapercyer edhe probleme e kompleksitete qe linden në atë moment kur përfaqësonte realitetin qe përfytyronte të kapërcente ato vështirësi qe nuk arrinte t’i kapte me leximin”, shprehet Matteo Mandala. Ndërsa Francesko Altimari tregon se në të vërtetë karriera e De Rades nis si folklorist. Pas daljes nga Kolegji ne 1833, babai Mikele I kundërvihet vendimit të të birit për t’u mbyllur në një manastir duke e detyruar ta shtynte për një vit nisjen për në Napoli. Djaloshi shëndetlig endet një vit të tërë duke mbledhur këngë popullore arbëreshe. De Rada shëtiti nëpër tërë krahinat e Kozencës, Kalabrisë e Sicilisë për të botuar përmbledhjen Rapsoditë e një poeme shqiptare, ku gjallonte eposi I kohës se Skënderbeut e që formësoi bazën e veprës se poetit me gjuhën e tij të lindjes, deri atëherë pa regjistër leksikor e as zhvillim sintaksor. “Djali u shkrua në drejtësi por ne fakt merrej me letërsi dhe në atë kohe botoi këngët e Milosaos 1836 në moshën 22 vjeçare ky ka qenë botimi i parë por ka pasur edhe një variant të mëparshëm PROTOMILOSAO dhe aty ideja ishte e ndryshme dhe në qendër ishte vetëm dashuria. Ka qenë i frymëzuar nga dashuria e vet për një vajze te re, të bijën e një bariu, njëdashuri që u kundërshtua nga familja”, thotë Kodra. Sipas saj, edhe Serafinën e kishte konceptuar në një kohë me Milosaon. ”Edhe Serafinen e kishte konceptuar në një kohë me Milosaon, ekziston varianti i parë, Protoserafina, kanë qenë dy vepra binjake.

Në njërën është vetë si heroi lirik dhe ne tjetrën është një grua si binjake shpirtërore, Serafia dhe për ketë është frymëzuar nga dashuria e dyte me vajzën e Dukes, Gabriela Spirit. Kjo ka qenë shumë e zhvilluar e kulturuar dhe kishin lidhje te forta shpirtërore, Pastaj u ndanë pak nga xhelozia e poetit dhe pak nga frika se mos ai kërkonte pasurinë e saj”, thotë Kodra. Duke folur për veprën e De Radës, Shaban Sinani thotë se mbi të ka vepruar censura. “ Pamja ungjillore, jeta kishtare që është shumë e pranishme dhe te Milosao dhe te Serafina Topia pothuajse është zhdukur. Nëse do të kërkoni të gjeni emrin e Krishtit dhe Shën Mërisë të shenjtoreve në përshtatjet në shqip nuk do ti gjeni. Aty u është përmendur Shën mëria është përkthyer zonja ose është gjetur një fjalë tjetër që ka të bëjë me jetën tokësore por jo me besimin, tha Sinani. Për Kodrën, De Ra ka qenë një poet i nivelit evropian që po të kishte shkruar në një gjuhë më të përhapur dhe te mos i përkiste një populli kaq te vogël do mund te njihej në shkallë evropianë. Dokumentari solli detajenga jeta private e poetit, siç ishte vdekja e fëmijëve, dhe lidhja e pafund dhe e madhe që pati me Shqipërinë, duke u bërë me shkrimet e tij ndër të parët që nisën rrugëtimin tonë letrar./ KultPlus.com