Bisedë me përkthyesin e njohur gjerman Hans Joachim Lanksch, laureat i çmimeve “Literaturstipendium”, “Nikolaus Lenau”, ”Penda e Argjendtë” dhe „Azem Shkreli“.

Bisedën e realizoi Mimoza Hasani Pllana

Hans Joachim Lanksch, u lind më 1943 në Braunschweig të Gjermanisë veriore. Studioi sllavistikë, ballkanologji, albanologji dhe etnologji në Munih dhe Zagreb. Jeton në Munih dhe punon si përkthyes. Sa i përket letërsisë, Joachim Lanksch, kryesisht përkthen poezi moderne nga gjuha shqipe në gjuhën gjermane.   
Më 1992 mori Çmimin “Literaturstipendium” të qytetit Munih, më 1999 Çmimin “Nikolaus Lenau”, më 2002 Çmimin kombëtar ”Penda e Argjendtë” dhe më 2018 Çmimin „Azem Shkreli“ .

Mimoza Hasani Pllana: I nderuar Z. Lanksch, studiuesit gjerman me shekuj kontribuuan për njohjen dhe studimin e gjuhës shqipe. Për fat të mirë edhe sot ne kemi miq të shqipes që me pasion dhe përkushtim realizojnë hulumtime gjuhësore dhe letrare bazuar në motive të ndryshme. A mund të na thoni se cilat janë motivet që orientuan interesimet/studimet tuaja drejt gjuhës dhe letërsisë shqipe?

Hans Joachim Lanksch: Në studimet e sllavistikës hasa në kulturën patriarkale të Malit të Zi ku më tërhoqi dhe mbijetesa e saj në anën shqiptare. E dyta ishte njohja me poezinë e Martin Camajt që më fascinonte tej mase.

Mimoza H.P.: Nga puna juaj në funksion të promovimit dhe përkthimit të letërsisë shqipe, fillimisht veçojmë librin që u botua së voni (2018), me titull: “Martin Camaj ende i pazbuluem”. A mund të themi se për përzgjedhjen e këtij autori ka ndikuar jeta dhe veprimtaria e tij mbi 20 vjeçare në qytetin e Mynihut të Gjermanisë, ku me mbështetjen e autoriteteve gjermane, M. Camaj themeloi katedrën e gjuhës shqipe në Universitetin e qytetit?

Hans J.L.: Çdo përkthyes e ka “autorin e vet”. Për vete më bënë jo faktet që i cekni më lart por poezia camajane. Po të kishte qenë në funksionin e Camajt p.sh. Dritëro Agolli, nuk do të bëhesha përkthyesi i tij.

Mimoza H.P.: Çfarë ndodhi me katedrën e albanologjisë pas shkuarjes së Martin Camajt?

Hans J.L.: Pas daljes në pension të Martin Camajt profesura e tij e vazhdonte punën me pasardhësit, profesorët Rexhep Ismaili, Wilfried Fiedler dhe Bardhyl Demiraj. Pas pensionimit të prof. Demirajt duhet pritur mbyllja e degës së albanologjisë. Kështu vepron burokratia gjermane me lëndët e “kullës së fildishtë”. Edhe pas pensionimit të Camajt donin ta mbyllnin degën që shpëtonte vetëm falë angazhimit dhe ndërhyrjes së shumë njerëzve dhe institucioneve.

Mimoza H.P.: A ishte e vështirë të përktheni Camajn kur dihet se në tekstet e tij përdorte dialektin gegë? Për të vazhduar te dialekti, përmes punës tuaj duke se e pëlqeni të folmen e veriut të Shqipërisë, përshirë edhe të folmen e Kosovës. Ndonëse letërsia shqipe është një, pas shpalljes së Pavarësisë së Shqipërisë pavullnetshëm letërsia e Shqipërisë dhe letërsia e Kosovës u zhvilluan ndaras, cilët nga autorët e këtyre dy vendeve keni përkthyer në gjuhën gjermane? 

Hans J.L.: Ishte e vështirë, ama jo për shkak të morfologjisë dhe fonologjisë  së gegnishtes që mund të mësohet pa vështirësi, problemi ishte frazeologjia e gegnishtes camajane. Punën e përkthimit e nisa në vitet e 80-ta, këtu nuk dinim gjë për autorët si Frederik Rreshpja, Zef Zorba, Kasëm Trebeshina, Primo Shllaku, Visar Zhiti, Mihal Hanxhari dhe autorë të tjerë ‘burgaxhinj a klandestinë’ kështu që merresha përveç me Camajn me poetët e mëdhenj të Kosovës, Azem Shkreli, Ali Podrimja, Din Mehmeti, Rrahman Dedaj etj. Prej fillimit të viteve ’90 “zbulova” fushën e gjerë të poetëve të viktimizuar nga diktatura si dhe poete dhe poetë të rinj si të qarkut “E për7mja” etj. Përndryshe, e pëlqej gegnishten letrare por më pëlqen po ashtu idiomi jugor, gjuha e Lasgushit, Kutelit, Trebeshinës etj. Duke shkruar në gjuhën e standardizuar më vjen keq se nuk mund ta përdor e-në trema para bashkëtingëlloreve hundore (përmënd, zëmëra etj).

Mimoza H.P.: Kur bashkëbisedojmë me lexues të huaj lidhur me letërsinë shqipe, thuajse të gjithë përmendin një emër, autorin më të përkthyer shqiptar, Ismail Kadaren. Si e vlerësoni ju, cilët autorë shqiptarë duhet të njihen nga lexuesi dhe kritika e huaj dhe që nuk janë të përkthyer mjaftueshëm, apo duhet të vazhdojmë  që në botë të njihemi më së shumti nëpërmjet Kadaresë?

Hans J.L.: Më lart ju dhashë ca emra ku do të shtoja autorët Lasgush Poradeci (për mua i papërkthyeshëm), Mitrush Kuteli, Anton Pashku dhe veprat e brezave të rinj që mospërfillen pothuaj totalisht. Kadareja ka meritat që i ka, por shqiptarët kanë jo vetëm një autor por një letërsi të tërë.

Mimoza H.P.: Çfarë mendoni për praktikat e përkthimit, transformimin e tekstit nga gjuha shqipe në gjuhën gjermane dhe anasjelltas, a besoni se teksti mund të ruaj vlerat letrare gjatë këtij procesi të vështirë?

Hans J.L.: Natyrisht teksti i përkthyer ndryshon nga origjinali. Përkthyesi duhet të punojë me materialin e gjuhës së tij amtare që ndryshon nga ai i gjuhës së origjinalit në shumë vështrime. Mirëpo, nëse teksti i përkthyer humbet vlerën letrare të origjinalit, nuk ka vlerë përkthyesi.

Mimoza H.P.: Si e vlerësoni kritikën letrare shqipe, në veçanti a është e zhvilluar kritika letrare e përkthimit, duke pasur parasysh se jeni laureat i çmimit Penda e Argjentë , Azem Shkreli dhe çmime tjera prestigjioze?

Hans J.L.: Kritika letrare shqiptare pothuaj nuk ekziston. Zëvendësohet nga puna klanore. Kritika u televizionit. Çështje supërfaqësore. (Flas për Shqipërinë). Përmenden dhe laureohen penda të një karuseli gjithnjë e më shumë emrash të njëjtë. Kritika e përkthimit letrar mungon totalisht (ngjashëm me gjendjen në Gjermani). Mungojnë kritikët që njohin mjaftueshëm të dyja gjuhët. “Kritika” shterret me klishetë qesharake se përkthyesi përdor “një shqipe të rrjedhshme”.

Mimoza H.P.: Për përzgjedhjen e autorëve dhe librave, a ndikon tek ju kritika letrare shqipe, interesimi i përkthyesve, apo përzgjedhja juaj është e pavarur dhe e bazuar në shijen tuaj?

Hans J.L.: Përzgjedhja ime është e pavarur dhe varet nga shija ime subjektive.

Mimoza H.P.: Studimet albanologjike janë të vona, ndonëse gjatë kërkimeve gjejmë studiues të njohur gjerman që shprehën interesime për gjuhën shqipe që nga shekulli XVII. Është i njohur fakti se kontributet e tyre për studimin e albanologjisë janë të mëdha, por a kanë pasur ndikim në karrierën tuaj, çoftë edhe për të ua nxitur kureshtjen lidhur me rezultatet dhe seriozitetin studimor që kanë shfaqur?

Hans J.L.: Pak. Këtu duhet përmendur një fakt i çuditshëm: interesimi dhe puna e albanologëve gjermanë dhe më gjërë u dedikohet gjuhësisë, historisë dhe etnografisë. Përjashtime janë albanologu Maximilian Lambertz dhe albanologu kanadez, i ndjeri Robert Elsie, që shqiptarëve u dha një vepër që ata nuk ishin në gjendje ta shkruanin, një Histori të Letërsisë Shqiptare.

   

Mimoza H.P.: A ju kujtohen vizitat e para në qytetet shqiptare, cilat ishin ato, si jeni ndjerë, a mund të veçoni diçka nga ajo kohë dhe nga koha sot lidhur me atë se çfarë jeni duke lexuar, përkthyer nga letërsia shqipe në gjuhën gjermane?

Hans J.L.: Kam qenë pak herë në Shqipëri. Kam qenë vetëm në Tiranë dhe Shkodër për pak ditë. Për herë të parë isha në Shkodër më 1992. Më zhgënjeu shumë gjendja e atëhershme e qytetit të Koliqit dhe Camajt. Edhe më shumë më zhgënjeu udha Tiranë – Shkodër ku u ndjeva si në Botën e Tretë. Të njëjtën rrugë bëra para dy vitesh ku pashë shumë ndryshime pozitive. Nuk lexoj përkthime nga letërsia shqipe dhe jam një lexues i poezisë, jo i prozës. / KultPlus.com