Bisedë me profesorin dhe përkthyesin holandez, Roel Schuyt, i njohur për përkthimin e letërsisë ballkanike në gjuhën holandeze dhe i nderuar me çmimin letrar në Holandë, Aleida Schot

Fascinimi me veprat e Ismail Kadaresë më nxiti interesimin tim për letërsinë shqipe (Roel Schuyt).

Bisedoi: Mimoza Hasani Pllana

Mimoza Hasani Pllana: I nderuar profesor Schuyt, pasioni juaj për njohjen e gjuhëve ballkanike është i lidhur ngushtë me ritmet muzikore të kësaj pjese të Evropës, a mund të shkëpusni nga kujtimet tuaja elementet muzikore që ju bënë për vete?

Roel Schuyt: Në fillim më ka pëlqyer muzika folklorike bullgare dhe rumune (më 1956 babai kishte marrë në Bullgari pllaka muzikore 78rpm. të gramafonit) dhe muzika nga kombësi të ndryshme të Jugosllavisë. Më vonë, fillova të interesohem për muzikën greke dhe shqiptare – p.sh. polifoninë e jugut të Shqipërisë, muzikën e Nexhmije Pagarushës nga Kosova, dhe regjistrimet e vjetra të Tefta Tashko Kocos (sot, pianoja e saj është e ekspozuar në hapësirat e Muzeut Kombëtar Historik në Tiranë). Emri i fundit më përkujton një zbulim të veçantë: ekzistencën e këngëve urbane lirike të Shqipërisë, që posedojnë të njëjtat kualitete si ato të Rusisë, Francës, Italisë dhe vendeve të Ballkanit, si Rumanisë, Bullgarisë dhe Greqisë.

Mimoza H.P.: Keni studiuar për gjuhë dhe letërsi sllave, po gjuhën shqipe si e mësuat?

Roel S.: Më 1988 lexova Daullët e shiut të Ismail Kadares dhe më vonë Kronikë në gur. Të dy veprat janë përkthyer nga versioni frëng përkthyer nga Jusuf Vrioni. Përkthimet ishin të shkëlqyera por pas pak kohe shtëpia botuese holandeze Van Gennep kërkoi që të përkthente veprat e Kadaresë drejtpërdrejtë nga gjuha shqipe. Meqë kisha përkthyer më parë Dnevnik selidbe, një libër mbi rrethimin e Sarajevës nga autori boshnjak Dževad Karahasan, shtëpia botuese Van Gennep më pyeti nëse unë kisha njohuri të gjuhës shqipe po ashtu. Ishte fundviti i 1995-es. Pasi që mësova se pyetja ndërlidhej me mundësinë e përkthimit të veprave të Kadaresë, iu thash atyre se me dëshirë do ta mësoja gjuhën shqipe. Kështu, fillimisht përktheva një libër të vogël me ermin Shkaba – The Eagle. Në fillim më ndihmuan shumë përkthimet e Vrionit, dhe mëpastaj gjithashtu përkthimet e pasardhësit të tij Tedi Papavrami. Në disa raste (si në rastin e Aksidenti), nuk kishte fare tekst në gjuhën frënge, kështu që më duhej ta përktheja novelën pa u mbështetur në përkthimet frënge.

Mimoza H.P.: Në fillim të karrierës tuaj keni përkthyer autorë të njohur të letërsisë kroate, serbe dhe asaj maqedone, ndërsa më vonë filluat të përktheni letërsinë shqipe. Nga veprat e para që zgjodhët për përkthim ishin ato të shkrimtarit shqiptar me famë botërore Ismail Kadare, a ishte kjo përzgjedhje subjektive, apo e bazuar mbi mendimet e kritikës?

Roel S.: Fascinimi me veprat e Kadaresë më nxiti interesimin tim për letërsinë shqipe dhe po ashtu kërkesa nga shtëpia botuese Van Gennep ishte një mundësi e artë për të filluar përkthimin nga gjuha shqipe.

Mimoza H.P.: Cilët autorë shqiptarë keni përkthyer deri tani dhe sa pëlqehet vepra e tyre nga lexuesi holandez?

Roel S.: Emrat të cilët i kujtoj janë: Ismail Kadare, Rexhep Qosja, Ardian Klosi, Albana Shala, Eqrem Basha, Xhevair Spahiu dhe Flutura Açka. Kategoria e lexuesve janë shumë interesant por njëkohësisht e pakët në numër. Në rastin kur shiten 2 mijë kopje të një libri nga ndonjë vend i Ballkanit atëherë kjo mund të quhet mrekulli….

Mimoza H.P.: Thuhet se përkthyesit janë edhe autorë duke pas parasysh se të transferosh një tekst nga një gjuhë në një gjuhë tjetër do të thotë gati t`a rishkruash atë, sa sfiduese është kjo punë për ju?

Roel S.: Mund të konfirmoj se përkthyesit Jusuf Vrioni dhe Tedi Papavrami kanë bërë një punë të shkëlqyeshme për t’i bërë të njohura veprat e Kadaresë në të gjithë botën. Pothuajse të gjitha versionet në gjuhët tjera pos frëngjishtes janë të bazuara në përkthimet e tyre. Kur kam bërë krahasimin e versionit në gjuhën frënge me tekstet origjinale, kam vërejtur se versionet në gjuhën frënge në disa raste mund të jenë ‚zbukuruar’. Por, e di që vetë Kadareja ka mbikëqyrur të gjitha përkthimet dhe se ai ka qenë dakord me të gjitha adaptimet (kryesisht të vogla) të cilat pa dyshim kanë pasur qëllim që ta argëtojnë lexuesin francez. Një prej detyrave themelore të përkthyesit është që a) ta kuptojë plotësisht tekstin origjinal dhe b) ta transferojë në gjuhën native në atë mënyrë që përmbajtja të mbetet e paprekur, dhe që në të njëjtën kohë, të gjitha rregullat gramatikore dhe të gjitha praktikat letrare dhe të së folmes së përditshme të respektohen gjatë procesit të përkthimit. Këto janë kushte themelore për ta krijuar një tekst që i ngjan përmbajtjes origjinale, dhe i cili mund të lexohet si një vepër arti e veçantë.

Mimoza H.P.: Sa është e vështirë të transferohet teksti nga gjuha shqipe në gjuhën holandeze dhe anasjelltas duke ruajtur vlerat letrare?

Roel S.: Është thuajse se njëlloj e vështirë sikur ta përkthejmë një tekst nga cilado gjuhë tjetër europiane. Shqipja bashkëndan disa veçori gramatikore me gjuhën moderne romake dhe fjalori i saj përmban huazime të shumta të vjetra latine (për shembull – Fr. par example, femër < femina, mjek < medicus, ferr < inferi, next to xhenem < T. cennem) dhe huazime nga Turqishtja (akrep, çantë) dhe nga gjuhët tjera moderne europiane (makinë, gazetë, transferoj, (i) bazuar). Në fakt, disa huazime të shqipes nga latinishtja korespondojnë me huazime fjalësh në holandisht, si p.sh. as mur – muur, qilar – kelder, vivar – vijver, mrekull – mirakel. Sa i përket aspektit të letërsisë, i referohem përgjigjes me nr. 5. Nuk kam bërë asnjëherë përkthime nga holandishtja në gjuhën shqipe. Janë disa kolegë të jashtëzakonshëm nga Shqipëria dhe Kosova të cilët janë plotësisht kompetent të bëjnë përkthime të tilla në mënyrë të shkëlqyeshme, sidomos në fushën e biznesit, diplomacisë, drejtësisë dhe letërsisë.

Mimoza H.P.: Çfarë teknika të përkthimit përdorni gjatë procesit të transportimit të tekstit nga një gjuhë në tjetrën dhe sa bashkëpunoni me përkthyes, albanologë dhe profesorë katedrash të shqipes dhe ballkanistikës në qendrat e ndryshme evropiane, përfshirë Kosovën dhe Shqipërinë?

Roel S.: Së pari lexoj tekstin integral përmes përdorimit të fjalorit, përkthimeve tjera ekzistuese dhe uebfaqe. Në disa vende si p.sh. Slloveni ekziston një fjalor i shkëlqyeshëm në ueb i cili menaxhohet nga Akademia e Shkencave dhe Arteve të Sllovenisë. Po ashtu, ekzistojnë uebfaqe të cilat ofrojnë informacione mbi gjuhën e folur të përditshme dhe atë në formë të zhargoneve: p.sh. BG-жаргон-Речник на улицата in Bulgaria, Vukajlija in Serbia, Hrvatski jezični portalin Croatia (të dyja janë të dobishme për territorin e Ballkanit) dhe Razvezani jezik në Slloveni. Pastaj, realizohet përkthimi i parë dhe vazhdimisht lexohet, ri-lexohet dhe korrigjohet nga gruaja dhe unë. Një aspekt i rëndësishëm i punës së përkthimit është verifikimi i të gjitha fakteve gjeografike dhe historike të cilat kanë peshë në tekst. Pastaj, Google ofron një ndihmesë të jashtëzakonshme. Kam filluar karrierën duke bashkëpunuar me dikë, por që nga viti 1991 unë, apo më mirë të themi, unë dhe gruaja ime punojmë të pavarur.

Mimoza H.P.: Sa është e rëndësishme për përkthyesin njohja e autorit të tekstit, në veçanti njohja e ngjarjeve të rëndësishme të cilat mund të kenë ndikuar në tekstin origjinal dhe mund të ndikojnë në procesin e transferimit të tekstit në gjuhën e përkthyesit?

Roel S.: Në fakt njohuritë mbi jetën personale të autorit dhe ngjarjet rreth jetës së tij janë të një rëndësie periferike. Unë mbledh informacione të tillë kryesisht nga uebfaqet dhe tekstet përmbledhëse. Autorët të cilët i kemi takuar personalisht janë Ismail Kadare, Dubravka Ugrešić (jeton në Amsterdam), Flutura Açka (e cila jeton në mes të Utrehtit dhe Tirana), dhe disa poetë të cilat kanë prezantuar punën e tyre në Poetry International në Roterdam. Me disa autorë të tjerë kemi kontaktuar përmes emailit.

Mimoza H.P.: A ekziston ndonjë katedër për mësimin e gjuhëve ballkanike në universitete të Holandës?

Roel S.: Në fakt, nuk ekziston një degë e veçantë e studimeve ballkanike në Holandë, por ekziston një e tillë në Universitetin e Gentit në Belgjikë. Në Holandë janë tri universitete ku mund ta mësoni gjuhën dhe kulturën e disa vendeve sllavofolëse. Sa i përket gjuhës shqipe, nuk ekziston ndonjë degë apo katedër e veçantë. U mbetet individëve që ti ndërtojnë dhe zgjerojnë shkathtësitë vetvetiu.

Mimoza H.P.: A mund të na thoni se çfarë jeni duke punuar aktualisht në fushën e përkthimeve, në veçanti përkthimit të letërsisë shqipe në gjuhën holandeze?

Roel S.: Aktualisht jam duke përkthyer disa libra njëkohësisht. Së fundi kam përkthyer Ostrov Krah nga Ina Vljanova, In ljubezen tudi nga Drago Jančar (Slloveni), Doba kože nga Dubravka Ugrešić, dhe Belladonna nga Daša Drndić (Kroaci). Në të njëjtën kohë jam duke përkthyer 16 poema nga përmbledhja Roja i dritës të Flutura Açkës. Të gjitha ato janë të përqendruara rreth sëmundjes tragjike dhe humbjes së djalit të saj, Jerinit, një ngjarje shumë e dhimbshme, duke qenë djali i vetëm i saj, një djalosh 17 vjeçar zemërmirë, inteligjent dhe bukurosh.

Roel Schuyt, lindi në Amsterdam në vitin 1948. Ka studiuar në Liceun Spinoza për gjuhën dhe letërsinë sllave. Ka doktoruar në Universitetin Leiden, me temën Morfologjia e sllavishtes në aspektin verbal. Nga viti 1975-1982 ka ligjëruar në Universitetin e Amsterdamit, ndërsa nga viti 1989-1995 në Universitetin Leiden. Më vonë ka vazhduar punën në fushën e përkthimit në holandisht nga gjuhët: bullgare, kroate, serbe, shqipe dhe rumune, si përkthyes dhe vlerësues i përkthimeve të veprave letrare nga gjuhët e përmendura. Në vitin 2011 është nderuar me çmimin Aleida Schot, që në Holandë nga viti 1981 ndahet çdo vit për përkthime letrare. / KultPlus.com