116 vite më parë, etnologu i shquar bullgar Perikli Çilev (1864-1925), i lindur në qytetin me tradita të vjetra kulturore dhe tregtare, të Krushevës, të banuar kryesisht nga vllehët e ardhur nga Voskopoja, pas shkatërrimit të këtij qyteti në fundin e shekullit XVIII, nga bullgarët dhe gjithashtu nga një komunitet i fortë shqiptarësh ortodoksë, do t’i shkelte viset shqiptare të Kosovës dhe Maqedonisë, duke na lënë këto kujtime tejet interesante, që mund t’i lexoni në vijim, nga rrugëtimet e tij.

Për t’iu kthyer Perikli Çilevit të përmendur më sipër, mësuesit në gjuhën shqipe (dhe gjuhët klasike të lashtësisë, greqisht e latinisht), të dy djemve të Car Ferdinandit të Bullgarisë, ky personazh karizmatik me origjinë nga Krusheva, do të ishte ndërkaq edhe autor i disa botimeve të rëndësishme që u kushtohen shqiptarëve.

Në këtë këndvështrim, vlen sigurisht të përmendet libri e tij me titull “Shqipëria dhe shqiptarët”, që ishte botuar pikërisht me autorizim të Shoqërisë Shqiptare “Dëshira” të Sofjes në vitin 1922.

Tani sidoqoftë do të përqendrohemi në botimin tjetër të tij, të titulluar “Rrugëtim nëpër ngulimet shqiptare në zonat e Prishtinës, Prizrenit, Dibrës dhe Ohrit” (Обиколка изъ албански селища въ Прищинско, Призренско, Дебърско и Охридско, në origjinal në bullgarisht), të botuar në Sofje në vitin 1926.

Flitet në këtë rast për rrugëtime të kryera nga ky etnolog dhe dijetar, mes 12 korrikut gjer më 11 gusht të vitit 1916 në këto ngulime shqiptare.

Më konkretisht sakaq, Prishtinën e asaj periudhe, Çilev e përshkruan si të banuar në shumicë absolute nga shqiptarët, kryesisht myslimanë, si dhe nga pak turq, duke qenë turqit përgjithësisht me rrënjë nga Azia e Vogël (pra jo vendas), ndërsa shkollat në qytet janë turke.

Ndërsa në Janjevë, ka katolikë shqiptarë, rreth 40 shtëpi muhamedanësh shqiptarë, por sakaq katolikët shqiptarë janë së paku 400 shtëpi në qytet. Ndonëse katolikët në këtë qytet sipas Çilev janë shqiptarë, në kishë meshat bëhen në gjuhën kroate, e njëlloj fëmijët e tyre mësojnë kroatisht edhe në shkollë.

Kjo gjë në vëzhgimet e Çilev dhe bisedat e tij me banorët vendas të Janjevës, bën që edhe në shtëpitë e shqiptarëve, tanimë të ketë filluar të flitet në serbisht (nuk është e habitshme, që sot në Janjevë, ka vërtet një minoritet kroat).

Prifti vendas Luka Filiç që takon Çilev gjatë qëndrimit në Janjevë, i tregon atij për praninë e kriptokatolikëve shqiptarë në rajonin e Laramanëve (pranë Gjilanit), ndërsa të tilla familje gjenden edhe në fshatin e afërm Androvec. Prifti katolik tregon sesi shkon në fshehtësi, i veshur me rroba civile të vizitojë kriptokatolikët shqiptarë, ndërsa është hoxha që i kryen në publik faljet gjatë varrimeve.

Gjithashtu është pikërisht prifti që i marton njerëzit në fshehtësi, si dhe bën pagëzimet, kurse hoxha kryen funksionet myslimane publikisht.

Kriptokatolikë sipas të dhënave që na ofron Çilev ka edhe në fshtrat Dunava dhe Letnicë.

Në Prishtinë sakaq, Çilev vëren përdorimin e shpeshtë të frazës “E kemi nga Lekë Dukagjini” dhe “Kanuni i Lekës”, si shprehje të vijimësisë së dokeve të lashta shqiptare.

Në Ferizaj sipas Çilev ka 135 shqiptarë katolikë, ndërsa shumica e banorëve janë shqiptarë myslimanë. Në fshatin Lashkobar (5 km nga Ferizaj), thuhet të ketë patur gjer 10 vite para rrugëtimit të Çilevit (pra deri në vitin 1906), akoma 50 familje kriptokatolikësh shqiptarë.

Një bashkëbisedues nga Ferizaj në fakt i tregon Çilevit se ka punuar në një shtëpi kriptokatolikësh në Lashkobar, të cilët kremtonin festën e Shën Dhimitrit. Bashkëbiseduesi i Çilev pohon se për këtë kremte të krishterë u pati blerë kriptokatolikëve verë, qirinj, etj, por gjithçka e pati bërë në fshehtësi, pa rënë në sy të turkut. Edhe në tjerë fshatra të zonës, sipas Çilev, thuhet të ketë patur shumë kriptokatolikë gjer 20 vite para rrugëtimit të tij, veçanërisht në fshatrat Slivovo dhe Papas, tashmë të kthyer në myslimanë.

Ndërkaq në Prizren, përveç shumicës së banorëve që janë shqiptarë myslimanë dhe rreth 150 shtëpive me shqiptarë katolikë, Çilev has edhe plot 120 familje arumune, të ardhur para 100 vitesh nga Voskopoja, pra vlleho-shqiptarë.

Veshjet e tyre sipas Çilev janë tërësisht shqiptare dhe para pushtimit serb ata thuhet të kenë patur shkollën dhe dy kisha të tyret në qytet. Edhe në fshatrat e afërta me Prizrenin, në Mamushë (sot 100% turke), Ortugrushë dhe Zeçishë, sipas vëzhgimeve të Çilev, thuhet të ketë patur shumë familje vllehësh shqiptarofonë, të cilët në këtë periudhë gjenden në asimilim e sipër nga serbët; ndërsa vetëm në fshatin Zeçishë mbijetojnë gjatë rrugëtimit të Çilev, akoma 4 familje të paserbizuara vllehe.

Fshatrat shqiptare të malit të Sharrit, Çilev vëren se kanë të gjithë emra shqiptarë.

Në rrethinat e Gostivarit, ndodhet fshati Duh, që sipas Çilevit banohet nga shqiptarët ortodoksë (gegë), i ndarë në katër lagje, 1-2 kilometra larg njëra me tjetrën. Veçanërisht gratë e fshatit nuk flasin fare bullgarisht, ndërsa meshkujt, veç shqipes amtare, dinë edhe gjuhën bullgare.

Ky është fshati i parë ortodoks shqiptar në këto vise, ndërsa pas tij vijnë 20 fshatra me popullatë të pastër shqiptare ortodokse të Rekës së Epërme.

Pikërisht nga fshati Duh nis edhe vija e drejtë gjer në Elbasan që ndan shqiptarët ortodoksë nga katolikët shqiptarë, e poshtë kësaj vije ndodheshin edhe fshatrat zonës së Shpatit, të banuar me kripto-ortodoksë, para se të dilnin hapur në fenë e tyre.

Në fshatin Trebisht, përveç të folurës që afrohet me toskërishten, Çilev vëren petkat e zeza të meshkujve të fshatit, të cilët i tregojnë se sipas legjendës deri në kohën e Skënderbeut, banorët vishnin veç të bardha, por pas vdekjes së kryetrimit e tutje, kishin veshur vetëm petka të zeza.

Kurse në Ohër, Çilev vë në dukje se qoftë shqiptarët myslimanë janë në turqizim e sipër, njëlloj si shqiptarët ortodoksë që po bullgarizohen gradualisht./ KutlPlus.com