Michel de Montaigne ndër më të rëndësishmit filozofë të Rilindjes franceze. Veprimtaria e tij krijuese është e spikatur dhe me shumë ndikim. Sipas tij, as arsyeja, as sensibiliteti, as gjuha, nuk e ngrejnë njeriun mbi kafshët por fakti se ai është «kafshë e pakufizuar». Kafshët e tjera janë të kufizuara nga nevojat e tyre instinktive, kështu që realizmi i tyre reduktohet në atë nga i cili nuk munden dhe nuk dëshirojnë të dalin. Njeriu, ndërkaq, nuk ka kufij dhe ligje të obliguara, kështu që vazhdimisht kërkon dhe hulumton, dhe ky jostabilitet i përhershëm është natyra e vërtetë e njeriut. Megjithëkëtë, njeriu është më rezistues se çdo kafshë tjetër dhe shpirti i tij i brishtë dhe i dobët mund të befasojë me fuqinë dhe energjinë e çuditshme, dhe së këtejmi ai është qenia më interesante midis të gjitha krijesave që duhet gjithnjë të studiohet sërish.

***

Nga aspekti i gnoseologjisë subjektivist dhe skeptik metodik për të cilin «të filozofosh do të thotë të dyshosh», Montaigne në kohën e lirë mediton për mundësitë e veta gnoseologjike dhe studion vetveten «më shumë se çdo objekt tjetër». Ai nuk dëshiron të përcaktohet lidhur me çështjet fundamentale metafizike, sepse kjo është vetëm «punë e turbullt që shkakton grindje». Njeriu, vërtet, duhet të jetë kureshtar, të studiojë dhe të njohë çdo gjë, por me qëllim që të arrijë paditurinë filozofike, e cila është qëllim i fundit i përpjekjeve të vërteta intelektuale. Vetëm duke mësuar, njeriu mëson se nuk di atë që mendon se di, kështu që pendimi është triumf i vullnetit dhe i inteligjencës, ai është paqe e pushtuar në luftën dhe depërtimin e vazhdueshëm.

***

Kënaqësia, thoshte Montaigne, është e mundur vetëm kur dikush arrin qetësinë e mendimit. Ajo, çfarë e prish këtë qetësi, është joshja për të shkuar tej eksperiencave të zakonshme dhe për të depërtuar në natyrën e brendshme të gjërave. Dhe skena më e trishtueshme e të gjitha këtyre është ta shikosh njeriun duke formuluar përgjigjet përfundimtare të pyetjeve, që janë aq larg dhe të ndryshme nga e vërteta. Dhe së fundi, marrëzia e joshjes për të gjetur të vërtetën e përkryer dhe të përhershme përfundon në fanatizëm dhe dogmatizëm.

Eyquem Michel de Montaigne (28 shkurt 1533 – 13 shtator 1592)  e dinte se frika ishte burimi i fanatizmit. Gjatë jetës së tij ai kishte parë shumë luftëra dhe persekutime mizore fetare. Ai shkruante “se në fqinjësinë e tij trazirat kishin zgjatur kaq shumë”, sa ai dyshonte nëse njerëzit do të bashkoheshin ndonjëherë në jetën shoqërore. “Unë kam parë, – shkruante Montaigne, – sjellje dhe qëndrime kaq të ashpra, çnjerëzore dhe tradhtare, sa nuk mund të mendoj për to pa ndier tmerr”. Për këtë ai fajësonte forcën e fanatizmit. Ai do të ndiente se humbja e qetësisë mendore do të reflektohej në një kaos social. Ai, sinqerisht, besonte se teoritë e skepticizmit krijues do të parandalonin mizori të tilla. Sipas teorive të skepticizmit të vërtetë, energjitë njerëzore duhej të drejtoheshin drejt përdorimit të subjekteve dhe ideve. Në vend që të luftonin me enigmat për të zbuluar universin dhe fatin e tyre, Montaigne do t’i këshillonte njerëzit ta fillonin filozofinë e jetës duke hedhur dritë së pari mbi problemet e tyre.

Një bazë e mirë për të filluar, thoshte Montaigne, do të ishte eksperienca personale: “Sepse çdo njeri mbart në vetvete të gjitha vetitë dhe kushtet njerëzore”. Për këtë arsye ai mendonte se çfarëdo, që të ishte e dobishme për të, do të ishte e dobishme për cilindo tjetër. Brenda shpirtit të vërtetë të Rilindjes, në kundërshtim me paqartësinë e zhargonëve teknikë, Montaigne shikonte një formë të qartë dhe të hapur të shprehjes së veprimeve më origjinale dhe normale të njerëzve. Më tej ai shkruan: “pazhi im (djalë që bën shërbimet në hotel ose i shërben një njeriu të vetëm), bën dashuri dhe e di shumë mirë se ç’po bën. Por lexoji atij Leo Hebraeusin ose Ficinon, ku ata flasin për veprimet dhe mendimet e dashurisë dhe ai nuk mund të gjejë as kreun dhe as fundin e saj”. Montaigne shprehte pakënaqësinë duke thënë se “unë nuk mund të kuptoj shumë nga ditët e jetës sime, kur i shikoj ato nën teoritë e Aristotelit. Ato janë të fshehura nën mbulesa të tilla, sa mund t’iu shërbejnë vetëm të shkolluarve”. Ato, çfarë mendonte Montaigne, ishte që “bëj ç’është e mundur për ta bërë artin origjinal, ashtu siç ata përpiqen ta bëjnë natyrën artificiale”. Sipas Montaignet, arti i jetës është të njohësh çfarë nënkupton të qenurit njeri, thoshte ai, sepse “nuk ka asgjë më fisnike, sesa të krijosh njeriun e drejtë dhe të mirë. Nga të gjitha sëmunjdjet, njerëzore, më e keqja është të përbuzësh qenien tënde”. Asgjë nuk e shëmton natyrën njerëzore më shumë sesa përpjekja për të vlerësuar veten më tepër nga ç’është. Sa herë, që kjo ka ndodhur, vazhdon ai, “unë gjithmonë kam vënë re një përputhje ndërmjet ideve mbitokësore dhe sjelljeve nëntokësore”. Kurdoherë, që njeriu i pushtuar nga momente marrëzie nuk do të donte që të ishte më njeri, në vend që të zgjidhte të qenurit engjëll, do të zgjidhte të qenurit bishë.

Për Montaignen skepticizmi ndaj sjelljeve njerëzare nuk luante as rol pesimist as rregullues. Përkundrozi, ai shikonte te skepticizmi një mbështetje pozitive ndaj të gjitha aspekteve të jetës njerëzore. Megjithëse, pa kufizime serioze në fuqinë e arsyetimt teknik, ai i thurte lavde gjykimit të bërë nga kapacitetet njerëzorë. Ai mendonte se, të jesh një qenie njerëzore, në kuptimin më të thellë, do të thotë të kesh një barrë eksperience të ndërgjegjshme, eksperiecë kjo që e ndërgjegjëson një njeri për të peshuar alternativat dhe kontrolluar sjelljet nëpërmjet gjykimit. Gjykimi, ndryshe nga qrsyeja, lejon një shprehje të plotë të dëshirave të njeriut: si dashurinë, emocionet, por përsëri është shumë larg nga dëshira për të bërë shpirtin “të ndërgjegjshëm për ngjarjet e momentit dhe të rastit”, derisa “shqetësimi është jeta e [shpirtit] dhe lezetj.i saj”. Montaigne thoshte se, “rasti ndikon më tepër mbi mua”, sesa normat e doktrinës, dhe për të ishte një shenjë e gjykimit të mirë, në qoftë se e pranoje jetën, ashtu siç vinte. Ai më tej mendonte se “lartësia e mendimit njerëzor dukej,: po ta merrje të sotmen ashtu siç ishte dhe të shikoje me besim në atë çka mbetej”.

Montaigne e bëri të tijin shpirtin e skepticizmit klasik, duke përdorur formulën: “Unë ndaloj analizoj dhe marr si udhërrëfyese rrugët dhe eksperiencën e gjykimit botëror”. Gjykimi i jep njeriut informacion të mjaftueshëm për veten, për të siguruar mbijetesën fizike dhe kënaqësitë e vërteta. Rrugët e tij kanë gjithashtu vlerë, por pothuajse të pavarura nga të vërtetat ose të drejtat e tyre objektive. Kështu besimi dhe ligjet janë faktorë pozitivë për botën, por t’i mohosh apo t’i kundërshtosh ato, do të thotë që njerëzimin ta çosh drejt një humnere. Gjykimi praktik kërkon që kushtet formale dhe organizmi i një vendi të pranohen nga shtetasit e tij. Më tej, gjykimi mund të bëjë dallimin ndërmjet kufizimeve të gabuara në jetën e dikujt. Për këto arsye, fryma skepticiste nuk e udhëhoqi Montaignen drejt qëndrimeve revolucionare apo anarkike. Kështu ai u bë një konservator, i cili besonte se për aq kohë sa nuk ekziston e vërteta absolute dhe nuk ka limite drejt të cilave shoqëria duhet të lëvizë, as ndryshimet sociale s’kanë pse të jenë të menjëhershme. Ajo, që kërkohej më tej nga njeriu, ishte besnikëria. Gjithashtu në çështjet e besimit, njeriu me gjykim të mirë do të respektonte forcën e traditës, duke parë në stabilitetin e komuniteteve fetare kushtet për kërkime të vazhdueshme, të cilat në anarki do të ishin të pamundura.

Montaigne u përpoq që t’i kujtonte brezit të tij, se mençuria shtrihet në pranimin e jetës ashtu siç është dhe në të kuptuarit e vështirësive për të njohur gjithçka. Ai donte, veçanërisht, që të drejtonte vëmendjen e njerëzve drejt pasurisë së jetës njerëzore, që vetëm respekti ndaj kapaciteteve njerëzore mund ta bënte të mundur. Po të niseshe nga kjo, Montaigne dilte si përfaqësuesi kryesor i Rilindjes bashkëkohore. Megjithatë, jo shumë vonë, Dekarti i pa edhe njëherë detyrat e filozofisë, në mënyrë të tillë, që të viheshin në shërbim dhe të qartësonin dyshimet njerëzore, por për qëllime që ishin shumë larg nga ato të Montaignet. Përveç kësaj, interesimi i Montenjt për problemet njerëzore në vend të atyre kozmike, bëri që shumë mendimtarë të tjerë të Rilindjes, të interesohishin rreth botës fizike. Në të vërtetë një nga aspektet më domethënëse të Rilindjes ishte kalimi i menjëhershëm në metodat e shkencës moderne.

***

Eyquem Michel de Montaigne (28 shkurt 1533 – 13 shtator 1592) ishte një nga shkrimtarët më me ndikim të Rilindjes franceze, i njohur për popullarizimin në ese si një zhanër letrar. Ai u bë i njohur për aftësinë e tij të lehtë të bashkojë zërat serioze intelektuale me anekdota rastësor dhe autobiografi – dhe Essais vëllim masiv i tij (i përkthyer fjalë për fjalë si “Përpjekjet”) përmban, për këtë ditë, disa nga esetë më me ndikim të shkruar ndonjëherë. Montaigne kishte një ndikim të drejtpërdrejtë për shkrimtarët botëror, duke përfshirë Descartes René, Blaise Pascal, Jean-Jacques Rousseau, Ralph Waldo Emerson, Friedrich Nietzsche, Stefan Cvajg, Eric Hoffer, Isaac Asimov, dhe ndoshta William Shakespeare.

Në kohën e tij, Montaigne është admiruar më shumë si një burrë shteti se sa si një autor. Tendenca në esetë e tij për të dal nga tema në anekdota u pa si e dëmshme për stilin e duhur dhe jo si një risi, dhe deklarata e tij se, “unë jam unë vetë çështjen e librit tim”, shihej nga bashkëkohësit e tij si vetë-tolerues . Në këtë kohë, megjithatë, Montaigne do të njihet si personifikuar, ndoshta më mirë se çdo autor tjetër të kohës së tij, frymën e dyshimit lirisht zbavitëse të cilat filluan të dalin në atë kohë. Ai është më i shkëlqyeshëm e i njohur për komentin e tij skeptik, “SAIS Que-je?” (Çfarë mund ta di ?). Mrekullueshëm moderne edhe për lexuesit sot, Montaigne përpjekjet për të shqyrtuar botës përmes lentes ishte e vetmja gjë që ai mund të varet nga gjykimin i tij, e bën atë më të kapshëm për lexuesit modern se çdo autor tjetër i Rilindjes. Shumë e jo moderne shkrimtar fikshon kanë gjetur frymëzim në Montaigne dhe shkrues të të gjitha llojeve vazhdojnë të lexojnë atë për bilancin e tij mjeshtëror të diturisë intelektuale dhe histori personale-thoshte.

Jetëshkrimi

Si bir i një aristokrati dhe tregtari të shquar, Montaigne e kishte të siguruar perspektivën e karrierës së shkëlqyeshme politike, kështu që pas kryerjes së studimeve të drejtësisë u bë këshilltar i parlamentit, ndërsa më vonë edhe prefekt i Bordosë. Mirëpo, titujt, nderimet shoqërore dhe sukseset ishin plotësisht të huaja për natyrën e tij individualiste dhe të lirë, prandaj pas vdekjes së babait urren në mënyrë superiore ambiciet politike dhe aristokratike të prindërve dhe u tërhoq në bibliotekën e pallatit të tij. Këtu jetonte larg zhurmës së jetës publike dhe si shpirt i pavarur shkruante vetëm për një rreth të ngushtë të miqve të tij. Ishte skeptik i madh dhe përqeshte të gjitha autoritetet dhe të gjitha «të vërtetat» e kohës së tij, sepse «nuk ka të vërtetë që nuk është demantuar, siç nuk ka as marrëzi, e cila nuk është shënuar diku si e vërtetë».

I siguruar materialisht nga pasuria e babait për gjithë jetën, Montaigne tallej në mënyrë cinike me gjithë botën e qytetërimit dhe të kulturës, me rektorët e universiteteve dhe me nëpunësit e amshtë, me artet, me shkencat, me qeveritë, me doket dhe me religjionet, dhe si aristokrat i pasur udhëtonte nëpër Gjermani, Zvicër dhe Itali.

Filozofia e Michel de Montaigne nuk u shkrua sistematikisht dhe nuk u ndërtua në themelet e disa analizave mendjemprehta dhe të studiuara dhe kështu nuk ka objektin e vet të hulumtimit në kuadrin e disiplinave filozofike tradicionale. Ai nuk shkroi latinisht siç shkruanin të gjithë filozofët e kohës së tij dhe nuk u mor me dinstinkcione minucioze të nocioneve në traktatet dhe studimet, por në gjuhën e vet amnore, franceze, në formën e re të shprehjes letrare, në ese, jepte vetëm vrojtime të rastit dhe refleksione të shkurtra mbi botën që e rrethon. Mirëpo, këto observacione megjithëkëtë tregojnë gjithë thellësinë mendore të personalitetit të tij të lirë, jodogmatik dhe të papenguar.

***

Dyshimi i Montaigne lind më shumë nga urrejtja ndaj epokës së tij në të cilën masakrat politike dhe fetare ishin dukuri të përditshme (Frideli pikërisht këtë periudhë e quan natë shekullore e Bartolomeut) sesa nga konsekuencat e kulluara teorike gnoseologjike dhe etike të Pironit. Andaj, për shembull, kur konsideron se kanibalët janë «të pastër dhe të sinqertë», dhe se te këta madje edhe nuk ka fjalë që kanë kuptimin e gënjeshtrës, të pabesisë, të hipokrizisë, të shpifjes dhe të faljes dhe kur mendon se kjo forcë morale e tyre buron nga fakti se në ta «nuk ka dituri, nuk ka art, nuk ka nëpunës, nuk ka të varfër, nuk ka kontrata dhe nuk ka trashëgim», atëherë ky mendimtar tipik, renesansian, i lirë, para së gjithash, ka parasysh gjithë mjerimin, poshtërsinë, karrierizmin dhe paskrupulozitetin, kur krijon esetë e veta sarkastike dhe të shkëlqyeshme, komparacionet e tij spirituoze dhe aforizmat e guximshme dhe sarkastike. Pikërisht për këtë arsye,

Montaigne thekson se dinte që ligjet e kohës së tij respektoheshin vetëm për shkak se ishin imponuar me forcë, domethë në se ishin ligje dhe kurrsesi për shkak se ishin të drejta. «Sepse shpesh i hartojnë budallenjtë, kurse më shpesh njerëzit të cilët urrejnë drejtësinë dhe të cilët nuk kuptojnë dhe nuk durojnë drejtësinë dhe të drejtën, dhe gjithmonë dhe pikërisht gjithmonë vetëm njerëzit, domethënë krijesat e zbrazëta dhe të dobëta».

Montaigne ndërkaq lidhur me ndryshimin e shoqërisë ishte megjithatë tejet i matur dhe paqëdashës, madje edhe i disponuar në mënyrë konservative dhe nga pallati i tij luksoz prapëseprapë mendoi se është më mirë t’i përshtatej ekzistueses dhe «t’u nënshtrohej ligjeve të natyrës, shoqërisë dhe të tokës». Si aristokrat ngapak i penduar dhe bonvivan, kundërshtar i të gjitha «revolucioneve të rrugës» dhe ithtar i turpëruar i «çlirimit të brendshëm nga presioni i forcës sunduese». Njëkohësisht ndërkaq, kishte plot dyshim ndaj lëvizjeve dhe teorive politike. Me fjalë të tjera, secili politikan sillet ashtu thuajse mendon «sesi bota pikërisht e ka pritur atë që të fillojë të jetojë nën udhëheqjen e tij».

Sipas tij, të gjitha religjionet dhe koncepcionet politike-reformiste bazohen në ambiciet oratorike. Kështu tezat filozofike skeptike individuale të Montaigne në planin shoqëror shndërrohen në një fatalizëm specifik (shoqëria globalisht nuk mund të ndryshojë) dhe në ironi të ashpër lidhur me të gjithë apostujt dhe predikuesit e transformimeve të mëdha, por edhe në besimin e mundësisë së ndryshimit të vazhdueshëm të individit.

Veprat kryesore:

Essais (bot. I 1580, bot. II në tre libra 1588. U përkthyen disa herë, kurse për të parën herë me titull «Montenjevi ogledi» në Shkup 1922); Journal de voyage en Italie pas la Suisse et l’Ale-magne (posth. 1774). / Nga Albert Vataj / KultPlus.com