Arbanasit e Kroacisë janë pasardhës të emigrantëve shqiptarë që flasin gegërisht, të cilët migruan nga rajoni i Liqenit të Shkodrës dhe u vendosën në periferi të Zarës (Kroaci) në gjysmën e parë të shekullit të 18-të.

Sot ata janë një nga pakicat më të vogla gjuhësore në Kroaci dhe Evropë. Edhe pse në ditët e sotme ata kryesisht identifikohen si kroatë, komuniteti është karakterizuar nga karaktere pluralë, kompleksë dhe të rrjedhshëm gjuhësor dhe identitare të së kaluarës si përgjigje ndaj rrethanave dinamike socio-politike në atdheun e tyre të ri.

Ky shkrim ka për qëllim studimin dhe të kuptuarit e kompleksiteteve që lidhen me ndërtimin e komuniteteve (gjuhësore, etnike, diasporike) duke analizuar një sërë zërash dhe ligjërimesh të përkatësisë mes arbanasit.

Hulumtimi ynë bazohet në një studim kritik etnografik, i cili përfshinte vëzhgim të pjesëmarrësve dhe intervista të thelluara me anëtarë të komunitetit që identifikohen si Arbanasi në mënyra të ndryshme dhe për arsye të ndryshme. Disa nga elementët kryesorë të ndërtimit të identitetit arbanasi bazohen në: a) ligjërimin e përvojës së përbashkët historike të mbërritjes dhe mbiemrat specifikë që mund të gjurmohen në familjet më të hershme që mbërritën në Zarë në shekullin e 18-të, dhe b) rrëfimi i lidhur te Arbanasi si një pjesë specifike e hapësirës urbane të Zarës e karakterizuar nga lidhje të forta afektive për të gjithë ata që identifikohen si Arbanasi.

Përkundër një lidhjeje të qartë ikonike ndërmjet gjuhës arbanase dhe identitetit, roli i kompetencës gjuhësore te arbanasi ka ardhur duke u zvogëluar dhe aktualisht nuk ka ndonjë rol në legjitimimin e identitetit arbanas.

Origjina e Arbanasit

Diskurset e origjinës të bazuara në disa shenja të përbashkëta kulturore luajnë një rol të rëndësishëm në perceptimin e identitetit kolektiv (Cohen 1997). Megjithëse identiteti arbanasi nuk është një element krejtësisht i veçantë i identitetit të tyre etnik sot, ai megjithatë është indirekt i pranishëm në praktika specifike kulturore që janë një tregues i rëndësishëm i përkatësisë në një grup të caktuar. Në literaturë, praktika të tilla janë më të dukshme (1) si krenari për rrënjët e veta, (2) përmes identifikimit me emrin e komunitetit dhe pjesërisht (3) në qëndrimet politike (Raymond dhe Modood 2007), por te Arbanasi të tilla kategorikisht vihen në pikëpyetje përcaktuesit e qartë të identitetit.

Rrëfimi i ardhjes së familjeve shqipfolëse në shekullin e 18-të është një vend i zakonshëm në kujtesën kolektive dhe ligjërimet e vetë arbanasëve, dhe ka disa pasqyra të shkruara për ardhjen e arbanasëve në rrethinën e Zarës (p.sh. në Erbër 2015, Ćurković 1998 [1922], Krstič 1988, Stipčević 2011, Barančić 2013, etj.). Krstić thekson, megjithatë, se një problem i zakonshëm i shumicës së tregimeve historike në lidhje me ardhjen e Arbanasit të Zarës është se ato bazohen në një rrëfimi i persekutimit dhe ardhjes së Zadar Arbanasit përfshin tre lokacione kryesore: (1) statusin e katolikëve shqiptarë në Perandorinë Turke, (2) lidhjen e tyre me Kishën dhe, në veçanti, Kryepeshkopin e Tivarit Vicko Zmajevic, dhe (3) vendbanimi i tyre pranë mureve të Zarës.

Gjendja e të krishterëve përmendet shpesh si shkaku kryesor i migrimit të katolikëve shqipfolës nga zona rreth liqenit të Shkodrës nën sundimin turk në Dalmaci në shekullin e 18-të. Punimi rishikues i Krstiqit i vitit 1988, i bazuar në një studim të burimeve të ndryshme historike, arkivave dhe librave të famullisë, ofron një pasqyrë sistematike të një sërë faktorësh që mund të kenë ndikuar në largimin e familjeve katolike shqiptare dhe vë në pikëpyetje diskursin historik mbi vendbanimin e Arbanasit (Krstiq 1988).

Duke vënë në dukje se zona nga emigruan katolikët shqipfolës dhe disa malazezë ishte një zonë kufitare, ai beson se tensionet e vazhdueshme dhe pasiguria e përgjithshme kanë ndikuar edhe në emigrimin e tyre drejt zonave më të sigurta. Statusi i pafavorshëm socio-ekonomik i popullsisë katolike në Shqipërinë turke dhe murtaja, e cila po përhapej nëpër Perandorinë Turke dhe Austro-Hungarinë në atë kohë, përmenden gjithashtu si shkaqe të rëndësishme të migrimit (Krstić 1988). Përhapja e murtajës ishte e njëjtë dhe ishte i një shpopullimi të konsiderueshëm të Dalmacisë, kështu që vendosja e katolikëve shqipfolës të zonës u mirëprit gjithashtu si një nga masat e politikës demografike të kohës. Së fundi, krahas rreziqeve imediate, Krstiq përmend se rekrutimi i popullsisë katolike në Perandorinë Osmane për luftërat turko-persiane (1722-1736) mund të ketë qenë një nga faktorët e migrimeve. Krstić (1988) thekson se në shpërnguljen e parë në vitin 1733 emigruan njëzet e një familje në zonën e Zarës, dmth., nëntëmbëdhjetë familje dhe dy beqarë, ndërsa periudha e ardhshme e migrimit, e nxitur nga bashkëpunimi veneciano-turk, ndodhi midis viteve 1726 dhe 1733. Shpërnguljen e madhe të vitit 1733 Krstiqi e lidh me trazirat në oborr dhe rrëzimin e Sulltan Ahmedit III (1730) me të cilin popullsia katolike kishte kryesisht marrëdhënie të mira. Ajo që pasoi më vonë ishin përndjekjet masive të pjesës shqiptare të popullsisë në përgjithësi dhe asaj katolike në veçanti. Kjo ngjarje, së bashku me luftërat Persiano-Turke, trazirat në zonën kufitare dhe afërsia e popullsisë katolike me Kryepeshkopin Zmajeviq, përmenden si arsye vendimtare për proceset e migrimit (Krstić 1988). Rrëfimet e mbërritjes ende luajnë një rol të rëndësishëm tek arbanasit. Funksioni i rrëfimeve të tilla është shpesh një konfirmim i origjinës së vet arbanase.

Rrëfimet e mbërritjes ende luajnë një rol të rëndësishëm tek arbanasit. Funksioni i rrëfimeve të tilla është shpesh një konfirmim i origjinës së vet arbanase dhe një lloj elitizmi që buron nga historia e largët familjare dhe përcaktimi socio-hapësinor. Disi kur them se jam nga Arbanasi, e di prejardhjen time. E di që të mitë ishin kolonët e parë këtu. Kur dikush thotë se është nga Diklo (lagje në Zadar), çfarë do të thotë kjo?! Ata nuk kanë historinë e tyre si ne. Nga Liqeni i Shkodrës erdhëm në Zemunik dhe më pas në Zadar në tokën tonë. (F, rreth 30 vjet.)

Historikisht, popullsia urbane në Kroaci është një gjë e rrallë, kështu që vetëdija për vazhdimësinë e popullsisë arbanase në zonën më të ngushtë të qytetit të Zarës është e pranishme në rrëfimet e të rinjve Arbanasi dhe është shpesh, për këtë arsye, një burim krenarie.

Çfarë është në mbiemër?

Të dhënat e hollësishme të familjeve arbanasi nga periudha e ardhjes së tyre janë ende një nga burimet më të rëndësishme në diskursin mbi identitetin arbanas. Diskursi mbi një Arbanasi të ‘vërtetë’, dominues në disa intervista, bazohet në regjistrimin e parë të Arbanasit të Zarës, i cili ende ruhet në Arkivin Shtetëror në Zadar (DAZd, Zbirka katastarskih knjiga br. 23½, Krstić 1988, Barančić 20) .

Ai përfshin emrat dhe mbiemrat e kryefamiljarëve të ardhur në migrimin e parë, përkatësisht: Gezghenovich, Marghiechievich, Gesgenovich, Margiechievich, Difcialo, Vucha Gionova, Matessich, Prench Smira, Gelencovich, Lucich, së bashku me Giovo, Andrea , Vuchia, Nice, Prensi dhe Giovi. Në gjysmën e dytë të vitit 1731, Šencije përmendet edhe në versionin italian si Senzia, dmth Senza, emri i familjes i cili më vonë u ndryshua në Kotlar. Në shpërngulje më të vogla përmenden edhe mbiemrat Angelovich, Gugh dhe mbiemrat e kanunit të Zarës Kampsi, të emigruar në atë kohë nga liqeni i Shkodrës.

Në grantin e vitit 1734, lidhur me valën e dytë të migrimit, përmenden mbiemrat: Vlagdan, Duka, Knexevich, Nichin, Luco, Prendi, Martinovich, Muzia, Andrecov, Popovich, Marussich, Paulov, Vacin, Nica Dobrez, Giuchin, Gionov. , Gioca, Marco, Pere, Vuco, Marcov, Toma, Covaz, Zancovich, Zioba, Gurin, Pertu, Boze. Familje të tjera të përmendura në këto shënime përfshijnë Lekperici-Curkovići, Škopelje, Šestani, Vladovići, Stipčevići, Mužanovići, Tokšija dhe Kalmeta (Krstič 1988).

Në analizën e saj, Barančič (2008: 561) thekson se shumica e mbiemrave kanë mbetur në formën e tyre origjinale që nga vendbanimi i Arbanasit, duke përmendur mbiemrat që janë të pranishëm edhe sot: “Čurković, Dadić (Daddi), Dešpalj, Duka (Duca), Derda Gjergia, Kalmeta (Calmeta), Karuc (Karuz), Kotlar (Cotlar), Krstič (Cherstich), Jelenković, Jović, Matešić, Maršan, Marušić, Mazija (Mazia), Mužanović, Nikpalj, Petani, Perović, , Stipçeviq, Tomas, Vlladoviq (Vlladoviç), Vlladoviq-Relja, Vukiq”.

Krahas këtyre mbiemrave, Barançiq përmend edhe mbiemrat Bajlo, Banić, Matijaš dhe Zubçiq, bartës të të cilëve nuk konsiderohen si pasardhës të familjeve të emigrantëve, por popullsi nga ishujt përreth. Me kalimin e kohës, këto familje u asimiluan me popullsinë arbanase dhe sot konsiderohen edhe arbanasi (Barančič 2008).

Përveç analizave historike, mbiemrat janë gjithashtu një mjet i fuqishëm simbolik në analizën kulturore bashkëkohore në strategjitë e vërtetimit dhe delegjitimimit të identiteteve të tjera. Domethënë, ata i bëjnë disa anëtarë të komunitetit si Arbanasi  ‘të vërtetë’ dhe vënë në dyshim identitetin arbanasi të atyre që nuk kanë mbiemra historikë, siç është regjistruar shpesh në intervistat tona, p.sh. dhe nëna ime është Krstiq, dhe gjyshja ime ishte Vukiq. Pra, kjo është për Vukën, një arbanasi i vërtetë, ndaj them gjithmonë: “Unë jam një arbanasi i vërtetë. Asgjë për të shtuar”. (F, rreth 70 vjeç.) Nëna ime është një arbanase e vërtetë, thonë ata, dhe babai im është Bajlo.

Edhe ata Bajlos janë në Arbanasi, mendoj se janë shpërngulur aty në të njëjtën kohë kur kanë emigruar arbanasit. (F, rreth 60 vjet.) Deklarata të tilla, për nga natyra e tyre indeksuese, flasin jo vetëm për identitetin e një arbanasi ‘të vërtetë’, por edhe për mundësinë e të mos qenit një arbanasi ‘i vërtetë’. Shfaqin edhe njëfarë prestigji të identitetit arbanasi, që nuk është e drejtë ekskluzive e të gjithëve, por ata që e kanë më së shumti krenohen me atë pjesë të identitetit të tyre. Çështja e legjitimimit, gjegjësisht vërtetimit të identitetit, gjendet edhe në intervista të tjera.

Roli i besimit katolik të kishës dhe lagjes arbanasi dhe roli i kishës theksohen shpesh në diskurset mbi identitetin arbanasit pasi që të dy luajtën një rol vendimtar në shpërnguljen nga vendlindja dhe ardhjen e tyre në Zarë. Kjo është e dukshme në festat e shumta që festohen ende në komunitet, si Zonja Jon (Zoja e Loretos), Shën Lucy, Krishtlindjet, Krishtlindjet, e të tjera. Zonja Jon mbetet festa qendrore e komunitetit dhe kremtimi i saj është ngjarja në të cilën mblidhet popullsia e Arbanasit; vizitohet rregullisht edhe nga shumë arbanasi nga diaspora dhe pasardhësit e tyre. Kështu, Kisha shihet nga shumë njerëz si qendrore në ndërtimin e komunitetit. Një pjesëmarrës më i vjetër i studimit tonë, për shembull, e sheh marrëdhënien e Arbanasit me Kishën Katolike si vendimtare për përcaktimin e identitetit arbanasit, më shumë sesa përkatësinë kombëtare dhe gjuhën e tyre. Kjo është edhe arsyeja pse roli historik i Kishës përmendet shpesh në (mundësinë e) gjallërimit të gjuhës në diskurset e disa anëtarëve të komunitetit. Kështu, disa nga bashkëbiseduesit besojnë se për shkak të rolit të saj të rëndësishëm historik, Kisha duhet të jetë prima e aktiviteteve të rigjallëzimit të gjuhës.

Megjithatë, jo të gjithë arbanasit e mbështesin këtë pikëpamje. Disa mbajnë një qëndrim kritik ndaj asaj që ata e konsiderojnë një ekzagjerim diskursiv të lidhjes midis Kishës dhe Arbanasit; anëtarë të tillë e konsiderojnë atë si një nga aspektet e identifikimit të përdorur për të përcaktuar historikisht kufijtë midis fushave të ndryshme të ndikimit në të kaluarën. Ndonëse pikëpamjet që vënë në pikëpyetje një diskurs më të përgjithshëm, i cili e konsideron identitetin arbanasit si të rrënjosur dhe të përcaktuar kryesisht nga roli i Kishës Katolike në të kaluarën dhe në ditët e sotme, janë më pak të zakonshme dhe vërehen vetëm në disa pjesëtarë të brezave të rinj dhe të mesëm. Disa nga pjesëmarrësit më të rinj, megjithatë, shprehin prirje edhe më të fortë ndaj traditës katolike në krahasim me shumë arbanasi të moshuar.

Në intervistat me të rinjtë arbanasi që nuk i kushtojnë më shumë rëndësi identitetit fetar apo kombëtar dhe nuk flasin arbanasisht, dimensioni i arbanasit si hapësirë fizike (gjeografike) (një pjesë e qytetit) bëhet dominues dhe i lë në hije shenjat e tjera të identitetit (Shimiçiq dhe Vuletiç. 2016).

Vendbanimi shekullor i zonës luan një rol veçanërisht të rëndësishëm në ndërtimin e identitetit arbanasit. Arbanasi si lagje qyteti u nda nga pjesa tjetër e qytetit deri në fund të Luftës së Dytë Botërore dhe formoi një mikrobotë të mbyllur urbane, por edhe etnike të zhytur në marrëdhëniet brenda grupit dhe historinë e tij.

Pas luftës, në kohën e globalizimit, hapësira u bashkua me pjesën tjetër të qytetit. Me hapjen e kësaj hapësire, ata që nuk identifikoheshin domosdoshmërisht si arbanasi hynë në të, prindërit pushuan së foluri arbanasisht me fëmijët e tyre, kështu që në procesin e rindërtimit të identitetit të përbashkët arbanasi, krahas origjinës, hapësira është bërë qendrore për brezat e rinj arbanasi.

Identitetet kombëtare, lokale dhe ndërvepruese

Kur diskutohet për identitetin e tyre, shumica e bashkëbiseduesve tanë theksojnë se si identitet primar e konsiderojnë të qenit kroat dhe evropian. Unë kam jetuar dhe jam rritur në Kroaci. Gjithçka lidhet me Kroacinë. Mendoj se kroatishtja është gjuha ime amtare. Arbanasin e njoh edhe kroatishten. (M, rreth 40 vjeç)

Patriotizmi me orientim kroat është dominues në intervista po aq sa është pjesë e diskursit akademik për Arbanasin. Megjithatë, në rrëfimet e disa anëtarëve të tjerë të komunitetit, deklarata të tilla të përgjithësuara vihen në pikëpyetje; pjesëmarrësit që i pyesin ata priren t’i konsiderojnë identitetet kroate dhe arbanase si njëlloj të rëndësishme në sistemin e tyre të vlerave. Një qëndrim i tillë tregon për pamundësinë e ndarjes dhe hierarkizimit të plotë të modeleve identitare dhe papërshtatshmërisë së modeleve monoetnike.

Vlera e identifikimit hibrid bëhet edhe më e dukshme në diskursin që portretizon identitetin arbanasi si një vlerë të shtuar për identitetin kroat. …kthehet në marrëdhënien mes të qenit kroat dhe përkatësisë sate ndaj identitetit arbanasi, është sikur ky identitet të jetë gjithmonë i shtrirë dhe i fragmentuar le të themi. (M, rreth 50 vjeç.) Në këtë fragment identiteti konceptohet në mënyrë diskursive në dy mënyra. Nga njëra anë, pjesëmarrësi i konsideron këto dy identitete si të ndara dhe të numërueshme, por në të njëjtën intervistë ai përdor metaforën e identitetit si të shtrirë dhe të fragmentuar. Duke përdorur strategji të ndryshme diskursive, disa nga pjesëmarrësit e studimit tonë identifikohen si kroatë dhe arbanasi, dhe në të njëjtën kohë distancohen nga të dyja. Në tregime të tilla, analizat e identitetit të tyre krijohen si pasqyrim i identitetit të të tjerëve. Të tjerë theksojnë identitetin e tyre urban (Zadar) duke lënë kështu një zonë të pashënuar të identitetit etnik kroat dhe duke hyrë në marrëdhënie identitare më komplekse të krijuara nga ndryshimet e shumta të regjimeve shtetërore në historinë e Zarës: I ndjej Zadarin dhe Arbanasin (identitetin) si më të afërt. Gjyshi im i ndjerë ishte Zaratino që deklarohej i tillë, gjyshja ime nga ana tjetër ishte Arbanasi… Nuk e di… (F, rreth 30 vjeç)

Llogari të tilla tregojnë shkallën në të cilën vetëidentifikimi është ndërtuar në mënyrë diskursive. Pikëpamjet e identitetit të vetë folësve ndërtohen në lidhje me reflektimet e identitetit të paraardhësve të tyre. Së fundi, “nuk e di” në fund të fragmentit dëshmon se sa problematik mund të jetë këmbëngulja për kategorizimin e identitetit njëdimensional. Kjo, së bashku me shumë rrëfime të tjera tregojnë për ndjenjat komplekse të përkatësisë ndaj komuniteteve reale dhe të imagjinuara. Në rrëfime të tilla del në pah dimensioni ndërtekstual i ndërtimit të identitetit; Diskurset e ndryshme, reflektimet dhe përvoja e jetuar nga pjesëmarrësit tanë lidhur me origjinën e Arbanasit plotësojnë dialogisht njëri-tjetrin. Në të njëjtën kohë, zërat individualë vënë në dyshim lokacionet e pranuara gjerësisht në lidhje me diskurset arbanasi të përkatësisë. Shumë nga rrëfimet e mbledhura që dëshmojnë tensione identitare, veçanërisht ato që kanë të bëjnë me raportin midis identitetit italian dhe kroat, janë të fokusuara kryesisht në të kaluarën. Sot hapësira simbolike e karakterizuar nga dikotomia midis identitetit kroat dhe atij italian mund të analizohet pothuajse ekskluzivisht si një marrëdhënie e ndërtuar historikisht, por jo si një përvojë e vërtetë e jetuar e banorëve të qytetit aktual. Identiteti etnik arbanas sot, pra, del nga tensionet e përcaktuara nga raporti i identitetit kroat dhe italian, nga njëra anë, distancimi nga identiteti shqiptar, nga ana tjetër, dhe së fundi nga një kuadër më i gjerë në të cilin janë disa aspekte të identitetit. aspak domethënëse. Megjithatë, statusi i arbanasit përcaktohet më pak nga prirjet personale drejt identifikimit të caktuar kombëtar në nivel mikro, por më tepër nga tendencat më të gjera globale pas Luftës së Dytë Botërore. Pavarësisht sistemit komunist dhe njëpartiak të asaj kohe, filloi hapja e kanaleve të komunikimit të komunitetit arbanasi, i cili pushoi së qeni i izoluar dhe i vetëqëndrueshëm ekonomikisht, gjuha dhe identiteti arbanasi filloi të hapej.

Nga Klara Bilic dhe Lucija Šimičič. / KultPlus.com