Stereotipet ideologjike rreth vlerësimit të ngjarjeve dramatike në skenën politike shqiptare nga qershori deri në dhjetor të vitit 1924 kur Fan Noli erdhi në pushtet pasi përmbysi qeverinë legjitime të Iliaz Vrionit, me përjashtime, vazhdojnë të mbesin të tilla edhe pas një shekulli, pra të quhen revolucion demokratik i qershorit, ndërsa veprimet e njërit nga ministrat më të fuqishëm të qeverisë legjitime të rrëzuar, Ahmet Zogu, që kaloi në Jugosllavi dhe me ndihmën e jugosllavëve po edhe të faktorit të tjerë ndërkombëtarë, veçmas britanikëve dhe qeverive konzervative europiane, pas gjashtë muajsh kur rrëzoi qeverinë e Nolit, quhen kundërrevolucion.

Jusuf Buxhovi

Pa marrë parasysh këto vlerësime të ngurta, zhvillimet politike qershor-dhejtor në skenën politike shqiptare nuk mund të shihen të shkëputura nga faktorët politikë – që i paraprinë këtij zhvillimi nga vendimet e Konferencës së Paqes së Parisit kur Shqipëria u njoht si shtet mbi konceptin londinez dhe mori përsipër që të ratifikojë marrëveshjet ndërkufitare me Mbretërinë Jugosllave dhe Greqinë dhe, nuk mund të shihen të shkëputura nga roli i lëvizjes irredentiste të Kosovës pas themelimit të Komitetit Kombëtar në Shkodër në vitin 1918 në të gjitha këto zhvillime, veçmas të viteve 1923-1924, kur ata do të marrin anën së majtës dhe dy nga liderët e saj Hasan Prishtina dhe Bajram Curri do të jenë mbështetësit ushtarak dhe politik të qeverisë së Nolit.

Natyrisht se qeverisë së Vrionit, asaj gjashtëmujore të Nolit dhe të Zogut më pas, lëvizja irredentiste e Kosovës në Shqipëri do t’u kthehet në barrë të rëndë që duhej dhënë përgjigje në përputhje me qëndrimet ndërkombëtar, pra të likuidohej, siç edhe ndodhi. Por, në ndërkohën nga viti 1919, kur krijohet “Zona neutrale e Junikut” e deri në shuarjen e saj në vitin 1923, lëvizja irredentiste do të përdorët dhe (sh)përdorët për qëllimet e brendshme politike shqiptare, në njërën anë nga e majta dhe Noli për të ardhur në pushtet, dhe në tjetrën anë nga Zogu, për ta vendosur pushtetin në përputhje me logjikën shtetërore, pra të ratifikimit të marrëveshjeve ndërkombëtare me jugosllavët, që si detyrim të dyanshëm kishin – nga brenda eliminimin e lëvizje irredentiste në Shqipëri, dhe mospërkrahjen deri në shuarje të lëvizje kaçakë në Kosovë.

Natyrisht, ajo që ndodhi me likuidimin e “Zonës neutrale të Junikut” në vitin 1923 nga forcat jugosllave të cilave u erdhën në ndihmë edhe ato të shtetit shqiptar, ishte pasojë e logjikës shtetërore që shteti i ri shqiptar duhej t’i përmbahej për të ekistuar ndërkombëtarisht në rrethanat kur ishte i kërcënuar nga Jugosllavia dhe Greqia.

Por, likuidimi për t’u likuiduar “Zona e lirë” e Prekazit në Dernicë dhe simboli i kësaj lëvizjeje Azem Bejta, do të bjerë në Tiranë dhe jo në Beograd. Sipas historiait të njohur Bernd Fisher, shkas për këtë ishte ishte rrëzimi i qeverisë së Ahmet Zogut nga ana e grushtetit që ishte bërë nga e majta, që kishte sjellë në pushtet Fan Nolin, e ku rol të madh kishte pasë lëvizja irredentiste e Kosovës. Liderët e saj, në radhë të parë Bajram Curri, Hasan Prishtina dhe të tjerët kishin qenë motor i lëvizjes, e cila, nga e majta ishte quajtur Revolucion Demokratik i Qershorit, edhe pse nga jashtë jo vetëm që nuk ishte parë si i tillë, por ishte ngarkuar me anatemën e “celulës së parë bolshevike” jashtë Bashkimit Sovjetik. Kësaj bindje do t’i ketë ndihmuar pajtimi për lidhjen e marrëdhënieve diplomatike të qeverisë së Nolit me atë të Bashkimit Sovjetik gjatë takimit që Noli pati në Romë me përfaqësuesin e Moskës, por edhe gjesti i parlamentit shqiptar, kur me rastin e vdekjes së Leni-nit ishte kërkuar të mbahej një minutë zi.

Meqë, Ahmet Zogu, pas përmbysjes së qeverisë legjitime të Iliaz Vrionit kishte kaluar në Jugosllavi dhe aty do të qëndrojë të shumtën e kohës (qershor-dhjetor, pa përjashtuar këtu qëndrimet në Vjenë dhe Pragë, e ku kishte pasur bisedime me qeveritarët më të lartë të Beogradit, nga ajo që do të merret vesh, ai do të gëzojë përkrahjen jugosllave për t’u rikthyer në pushtet, siç kishte ndodhur në të vërtetë pas gjashtë muajsh. Andaj, ishte e natyrshme që njëri ndër veprimet “paraprake” të Jugosllavëve për t’u kthyer në pushtet Zogu ishte t’i eliminoheshin kundërshtarët, ku irredentistët kosovarë ishin në krye të vendit të qeverisë majtiste të Tiranës dhe udhëhiqnin resorët e mbrojtjes dhe ato të sigurisë.

Nëse kësaj i shtohen edhe detyrimet e tjera që kishte Beogradi nga faktorit ndërkombëtar, veçmas nga Britania e Madhe dhe e djathta e cila kurrsesi nuk do të toleronte në Ballkan një filiale bolshevike të Moskës, siç ishte ajo që tashmë ishte instaluar në Tiranë, atëherë ishte më se e qartë se Mbretëria SKS, përcaktimin ndërkombëtar që të rrëzohet qeveria e majtë e Tiranës, do ta shfrytëzojë edhe për qërimin përfundimtar të hesapeve me prijësit e izoluar të Lëvizjes Kaçake të Kosovës, të cilët, në mos sot, atëherë nëse, duhej të likuidoheshin edhe fizikisht. Kjo, kohë, pra ishte e përshtatshme për diç të tillë.

Ato që do të ndodhin gjatë korrikut të vitit 1924 në Drenicë përreth kullës së Azem Bejtës kur ai dhe “feudi i tij i vogël” do të asgjësohen në mënyrën më të ashpër me mjete policore dhe ushtarake, ishte vetëm epilog i këtij zhivllmi, të cilin Beogradi e shfrytëzoi pa qenë i detyruar që për këto masakra të japë llogari para faktorit ndërkombëtar. Kështu, Azem Bejta do të vritet në luftë me forcat e shumta ushtarake dhe policore të Beogradit. Nga plagët e marra, në moshën 35 vjeçare, vdiq më 26 korrik 1924. E varrosën në shpellën e Qukut, i mbetur “i fshehur” për gjysmë shekulli.

Fatin e Azem Bejtës, në një mënyrë apo tjetër, do ta përjetojnë në vazh-dimësi pjesa më e madhe e liderëve të Lëvizjes Kombëtare Shqiptare, nga Bajram Curri e deri te Hasan Prishtina. Pavarësia kombëtare, për të cilën ata kishin bërë aq shumë dhe ishin të merituar i la pa atdhe, ndërsa zhvillimet e mëvonshme ua morën edhe të drejtën që të luftojnë për të, por jo edhe idealin e çlirimit dhe të bashkimit kombëtar.

Gjatë asaj vere do të ketë veprime të shkëputura hakmarrëse kundër forcave jugosllave, por më shumë do të ketë represion shtetëror ndaj jatakëve të kaçakëve si dhe atyre që qeveria e Beogradit mendonte se mund të vepronin në rrethana “të tjera”. Kjo bëri që në disa pjesë të ketë vrasje “të dyshimta” ndaj disa atdhetarëve, të cilat nga regjimi arsyetoheshin “si hakmarrje” midis Shqiptarëve për çështje të ndryshme. Diku pati edhe bastisje dhe vrasje të cilat u arsyetuan si “rezistencë” ndaj pushtetit gjatë aksionit të çarmatosjes e të ngjashme, të cilat Beogradi dinte t’i plasonte në opinionin botëror.

Kur nga fundit i dhjetorit të atij viti, Ahmet Zogu, me ndihmën e Beogradit dhe të vullnetarëve të ndryshëm që i erdhën nga ana jugosllave, ktheu pushtetin që i ishte marrë në qershor me anën e grusht-shtetit nga e majta, filloi qërimin e hesapeve me liderët e Lëvizjes së Irridentës edhe në Shqipëri, me çka, edhe me ndihmën e shtetit shqiptar, tragjikisht mbyllet kapitulli i veprimtarisë së Komitetit “Mbrojtja Kombëtare e Kosovës” dhe e Lëvizjes Kaçake, si pjesë e rëndësishme e Rezistencës Kombëtare të Kosovës ndaj pushtimit serbo-jugosllav.

Megjithatë, për t’u parë dimensioni i këtij kapitulli tragjik, është e nevojshme që epilogu të ndërlidhet me ato që do të ndodhin në “Zonën e Lirë” të Junikut dhe shuarjen e saj nga ana e Beogradit në vitin 1923.

Pa marrë parasysh si dhe sa do të ketë gisht Qeveria e Zogut në shuarjen e rezistencës shqiptare të përqendruar në zonën e deriatëhershme neutrale të Junikut, e cila sipas Konferencës së Paqes në Paris i kalonte Jugosllavisë, megjithatë, pjesa e kosovarëve që do të detyrohen të kalojnë në Shqipëri dhe të gjejnë strehim, do të afrohen edhe më shumë me forcat irredentiste, të cilat e kishin bindjen se qeveria e Ahmet Zogut i kishte tradhtuar, duhej bërë çmos që ajo të rrëzohej. Ky përcaktim domodoshmërisht i çonte kah opozita e majtë, e cila edhe ashtu kishte prirje revolucionare dhe puçiste dhe ishte e interesuar që fuqinë dhe energjinë e madhe të Lëvizjes Irredentiste ta shfrytëzonte që të vinte në pushtet pa marrë parasysh çmimin.

Kështu, në këtë fazë, më shumë se kurrë, në Shqipëri do të fillojë me të madhe edhe (sh)përdorimi i fuqisë së Lëvizjes Irredentiste për nevoja të brendshme politike dhe për qërim hesapesh. Kjo do të pasqyrohen më së miri çastin që do të fillojë fushata për zgjedhjet e Asamblesë Kushtetuese nga 30 shtatori 1923 e deri më 2 shkurt 1924.

Opozita e majtë, e cila humbi këto zgjedhje, në radhët e veta kishte dy deputetë si përfaqësues të irredentizmit: Hasan Prishtinën dhe Bajram Currin. Ata luanin një rol të rëndësishëm në skenën politike shqiptare që nga fillimet e saj dhe përcaktimi i tyre ishte jo vetëm nacionalistë, por për rrethanat edhe antizogist. Shumë nga kosovarët, që do të rreshtohen pas pak kundër tij, bashkëpunimin e forcave shqiptare me ato jugosllave gjatë operacioneve për “pastrimin” e zonës neutrale të Junikut nga kryengritësit që luftonin kundër pushtuesit serb, do ta lidhin edhe me qëndrimin që Zogu kishte mbajtur gjatë verës së vitit 1914, kur jo vetëm që nuk kishte përkrahur Princ Vidin, sipas marrëveshjes që kishte me Hasan Prishtinën dhe Isa Boletinin, por një pjesë e forcave të tij, herë pas here, do të përfshihen edhe në luftimet kundër pozicioneve mbrojtëse të kosovarëve përreth Durrësit. Shumë kosovarë këtu e shihnin zanafillën e sjelljeve dyshuese të tij.

Por, kalimi i një pjese të irredentës nacionaliste në anën e opozitës së majtë dhe keqpërdorimi i saj për qërim hesapesh në skenën e turbullt politike shqiptare, Zogut do t’i japë motiv të dyfishtë që ndaj liderëve të saj të sillet në përputhje “me logjikën e shtetit”, me çka edhe pasuesve të tyre u bëhej e ditur se çfarë i priste nëse do të vazhdonin ta sfidonin me irredentizëm. Kështu, hiqte qafesh kundërshtarët e fortë politikë dhe njëherësh zgjidhte problemet që i dilnin me Jugosllavinë rreth përmbushjes së detyrimeve ndërkombëtare që i dilnin nga Konferenca e Paqes në Paris por edhe nga Lidhja e Kombeve, ku ishte anëtarësuar dhe priste njohje të reja ndërkombëtare.

Zhvillimet që do të ndodhin gjatë dy muajve të ardhshëm, dhe do të nisin me atentatin ndaj Avni Rrustemit më 20 prill, (revolucionarit të njohur, i cili me krijimin e shoqatës “Atdheu” dhe pastaj “Bashkimi” vendin do ta mbajë nën kërcënimin e dhunës revolucionare dhe të kërcënimeve të vazhdueshme puçiste), për të marrë fund më 10 qershor, kur forcat kryengritëse do të futen në Tiranë dhe do të krijojnë rrethanat që me anën e grusht-shtetit të rrëzohet qeveria demokratike. Liderët e irredentës, Bajram Currin dhe Hasan Prishtinën, por edhe të tjerët që i takonin rrymës së tyre, do t’i kthejë në aktorë të rëndësi-shëm, në mos kryesorët. Bajram Curri vitet në krye të forcave ushtarake, që drejtuan puçin kundër qeverisë legjitime në krye me Shevqet Vërlacin, ministër i së cilës ishte edhe Zogu dhe sjelljen në pushtet të puçistëve. Ndërsa Hasan Prishtina do të kthehet në mbështetës kryesor të regjimit puçist, që do të vijë në pushtet me anën e dhunës revolucionare. Kështu, e djathta në Shqipëri, disfatën ndaj revolucionarëve, të cilët ditë më parë në varrimin e Avni Rrustemit, ishin betuar për hakmarrje klasore ndaj çdo vlere konservative në Shqipëri – dhe ata do ta mbajnë atë premtim për aq sa do të kenë pushtet – në masë të madhe do t’ia atribuojnë edhe lëvizjes irredentiste. Me këtë do të hapet edhe një kapitulli tragjik i vëllavrasjes së brendshme shqiptare dhe i thellimit të përçarjes Shqipëri-Kosovë, mbi bazat e anatemës së pameritueshme të ndarjes majtë-djathtë, ose në përkrahës të komunizmit dhe kundërshtarë të tij. Kjo në shkallë të fundit, do të shkojë tek përcaktimi për Perëndimin apo për Lindjen.

Do të jetë Mbretëria Shqiptare, e cila do të mundohet t’i kundërvihet këtij zhvillimi, por jo aq bindshëm. Ngaqë, si do të shihet, mendësia politike shqiptare nga radhët e shtresës së mesme, jo vetëm që kishte mbetur në mbër-thimin e të majtës dhe të metodave të dhunës revolucionare për të ardhur në pushtet, por nga hakmarrja ndaj të djathtës dhe Monarkisë Shqiptare, do t’i jepej asaj me një përkushtim të madh, që për pasojë do të ketë mbetjen e Shqiptarëve në botën lindore-komuniste.