E përditshmja britanike “The Guardian”, ka shkruar për vdekjen e shkrimtarit të njohur shqiptar, Ismail Kadare, dhe në fillim të artikullit të tyre thuhet se tregimet e Kadaresë të informuara nga jeta nën komunizmin shtetëror, kanë tërhequr vlerësime ndërkombëtare, mirëpo Kadare nuk e ka pranuar se ishte shkrimtar politik.

Duke shkruar nën hijen e diktatorit shqiptar Enver Hoxha, Kadare shqyrtoi shoqërinë bashkëkohore përmes thjerrëzave të alegorisë dhe mitit në romane, duke përfshirë “Gjenerali i ushtrisë së vdekur”, “Rrethimi” dhe “Pallati i ëndrrave”. Pasi u arratis në Paris vetëm disa muaj para rënies së qeverisë komuniste të Shqipërisë në vitin 1990, reputacioni i tij vazhdoi të rritej ndërsa ai vazhdonte të kthehej në rajon në letërsinë e tij. I përkthyer në më shumë se 40 gjuhë, ai fitoi një sërë çmimesh duke përfshirë çmimin “Man Booker International”, ka shkruar “The Guardian”.

I lindur në vitin 1936 në Gjirokastër, një qytet jo shumë larg kufirit grek, Kadare u rrit në rrugën ku Hoxha kishte jetuar një brez më parë. Ai botoi përmbledhjen e tij të parë me poezi në moshën 17-vjeçare. Pas studimeve në Universitetin e Tiranës, ai fitoi një bursë shtetërore për të studiuar letërsi në Institutin Gorki në Moskë. Ai u kthye në Tiranë në vitin 1960 me një roman për dy studentë që rishpiknin një tekst të humbur shqip. Kur ai botoi një ekstrakt në një revistë, ai u ndalua menjëherë.

“Ishte një gjë e mirë që ndodhi,” i tha ai Guardian në 2005.

Ndërsa profili i tij ndërkombëtar ofroi njëfarë mbrojtjeje, Kadare kaloi 20 vitet e ardhshme duke hartuar një kurs midis shprehjes artistike dhe mbijetesës. Pasi poezia e tij politike “Pashallëqet e Kuq” u ndalua në vitin 1975, ai pikturoi një portret lajkatar të Hoxhës në romanin e tij të vitit 1977, “Dimri i madh”.

Në vitin 1981 ai botoi “Pallatin e ëndrrave”, një sulm alegorik ndaj totalitarizmit në të cilin një i ri zbulon sekretet e rrezikshme të një zyre qeveritare. Ai u ndalua brenda disa orësh. Me gjithë këto kthesa, Kadare u bë një figurë e rëndësishme në bashkimin e shkrimtarëve shqiptarë dhe shërbeu si delegat në Kuvendin Popullor.

Duke përmendur një listë prej 100 intelektualësh të shënjestruar nga policia sekrete shqiptare, Kadare iku në Paris dhe kërkoi azil politik në Francë.

“Përpjekja përfundimtare,” tha ai për New York Times, “ishin kërcënimet e drejtpërdrejta ose të tërthorta nga Sigurimi, e cila donte të zgjidhte llogaritë e vjetra. Sigurimi do të kishte përdorur shenjat e para të trazirave për të zgjidhur ato rezultate.”

I vendosur i sigurtë në Paris, Kadare filloi të botonte vepra që trajtonin më drejtpërdrejt totalitarizmin. Novela Urdhri Verbërues eksploron një sulltan osman i cili dekreton se subjektet që mbajnë “syrin e keq” duhet të bëhen të verbër, ndërsa Piramida përshkruan ndërtimin e Piramidës së Gizës si mjet kontrolli dhe shtypjeje të një faraoni megaloman.

Ndërsa reputacioni i tij u rrit, ai mori Légion d’Honneur si dhe çmimin inaugurues Man Booker International, atëherë një çmim për arritje të jetës, në 2005. Por kjo kurorë provokoi një mori pyetjesh të pakëndshme, me shkrimtaren rumune Renata Dumitrascu që tha se e tij karriera ishte “ndërtuar mbi një premisë të dyshimtë”, duke deklaruar se “Kadare nuk është Solzhenitsyn dhe nuk ka qenë kurrë”.

“Ashtu si shumica e homologëve të tij në vendet e tjera komuniste,” shkroi Dumitrascu, “Kadare ishte një kameleon i zgjuar, që luante me mjeshtëri rebelin aty-këtu për të emocionuar perëndimorët naivë që kërkonin zërat e mospajtimit nga lindja. Por nuk ka absolutisht asnjë dyshim se çfarë lloj kafshe ishte dhe me çfarë tufe vrapoi; në fakt, rezymeja e tij bërtet karrierizëm dhe konformitet.”

Kadare hodhi poshtë akuzat se ai kishte tregtuar me kredenciale të rreme, duke sugjeruar që kritikuesit e tij duhet të fokusoheshin në punën e tij në vend të kësaj.

“Unë kurrë nuk kam pretenduar se jam “disident” në kuptimin e duhur të termit,” tha ai për Jerusalem Post. “Opozita e hapur ndaj regjimit të Hoxhës, si opozita e hapur ndaj Stalinit gjatë mbretërimit të Stalinit në Rusi, ishte thjesht e pamundur. Disidenca ishte një pozicion që askush nuk mund ta zinte, qoftë edhe për disa ditë, pa u përballur me skuadrën e pushkatimit. Nga ana tjetër, vetë librat e mi përbëjnë një formë shumë të dukshme të rezistencës ndaj regjimit”.


Ndërsa Kadare vazhdonte të botonte trillimet e tij delikate, polemika filloi të zbehej. Kur romani i tij i një fortese shqiptare që i rezistonte ushtrisë osmane turke në shekullin e 15-të u shfaq në anglisht në vitin 2008, LA Times sugjeroi se autori ishte “ndër shkrimtarët më problematikë të mëdhenj në letrat bashkëkohore perëndimore. Por kjo nuk duhet t’i pengojë lexuesit të shijojnë “Rrethimin” për atë që është, një vepër domethënëse nga një autor i rëndësishëm, magjepsës. Një vit më vonë, Kadare këmbënguli se ai “nuk ishte një shkrimtar politik dhe, për më tepër, se për sa i përket letërsisë së vërtetë, në fakt nuk ka shkrimtarë politikë. Mendoj se shkrimi im nuk është më politik se teatri antik grek. Do të isha bërë shkrimtari që jam në çdo regjim politik”.

Pas kthimit në Tiranë për të shënuar hapjen e një muzeu në vendin e ish-banesës së tij në 2019, Kadare tha për France 24 se vepra e tij “i bindej vetëm ligjeve të letërsisë, nuk i bindej asnjë ligji tjetër”.

“Njerëzit që jetuan këtë periudhë ishin të pakënaqur,” tha ai, “por arti është mbi të gjitha. Arti nuk është as i pakënaqur dhe as i lumtur nën një regjim.”/ KultPlus.com