Veprimtaria e Visar Zhitit dhe kontributi i tij në letërsi: si në prozë, poezi, në fushën e përkthimeve është mjaft i gjerë. Vepra Valixhja e shqyer botohet në vitin 2016, si ribotim. Kjo vepër përbëhet nga 19 tregime, disa nga to janë: Ora e Atjonit, Përroi i vogël ëndërrimtar, Çizmet e balerinës, Romani i një kali, Ringjallja e statujës etj, në të cilat autori realizon me mjeshtëri artistike kombinimin e prozës me poezinë, inkuadrimin e botës së përrallës e sekuencave filmike. Nga të gjitha këto dominante mbetet komunikimi me botën e fëmijës, dëshirat e vështirësitë, botë në të cilën gjithçka është e mundur: statujat flasin e ringjallen, objektet kanë dëshira, ambienti dhe dukuritë natyrore shpërfaqen me ndjesitë dhe epshet e tyre, e legjendat rikrijohen.

Për rëndësinë e madhe të veprës flet vetë prezenca e disa prej figurave të rëndësishme si Bashkim Shehu, Frederik Rreshpja dhe figurave të tjera që kanë mbikëqyrur veprën para se ajo të botohej.

Struktura e veprës

Vepra Valixhja e shqyer e autorit Visar Zhitit strukturalisht përbëhet nga tri pjesë; e para fillon me një Ese e ndërprerë dhe emërtohet si e tillë për dy arsye kryesore të ndërlidhura pashkëputshëm me njëra tjetrën; ndërprerjen e veprimtarisë së tij konkretisht rrëfimet e tij që kishin karakterin e përrallave të vërteta e, sepse, historia e valixhes së shqyer kishte një vazhdim në fund të veprës. Vërehet se nga mënyra se si përshkruan poeti  heton dhe vë në thumb një shumës njerëzish që përfaqësonin sistemin që ia shqyen valixhen (pra veprën), duke mos i krahasuar as me hajdutët, sepse veprimi ishte edhe më mizor se aq. Në këtë kontekst autori vazhdimisht përdor simbolikën e valixhes, duke nënkuptuar që pavarësisht sulmit të ashpër, ekzistonte një defansivë edhe më e fuqishme: Shkrimet kishin një mburojë që ka funksion mbrojtës. Mbrojtja më e mirë e veprës del të jetë përveç ruajtjes, edhe  rikonstruktimi i saj. Nëse baza e valixhes së shqyer buronte në sistemin komunist që e kishte ndaluar veprën e autorit Visar Zhiti, kalimi në valixhen e kujtesës në kuptimin e shtimit të pjesëve të veçanta në vepër ishte personifikim për rendin demokratik. Autorit si në një monolog imagjinativ i fliste valixhja e kujtesës si kumt i të birit për rrëfimet e humbura. Nëse dokumentet nuk ishin lënë për botim, mendimi për to sigurisht nuk kishte humbur, andaj kemi edhe një lloj përpunimi të tyre:

Siç e shqyhen valixhen time atëherë, ngjarjet, fatin, po kështu dhe unë po shqyej me dëshirë diçka, brenda këtij teksti po fut një tjetër tekst. Kemi thënë, valixhe brenda valixhes. (f. 12).

Në pjesën e parë gjithashtu kemi parathënien që e kishte lënë Bashkim Shehu për këtë vepër me nëntitullin Përralla për fëmijë nga 7 deri 77 vjeç ku ndër të tjerash paraqitet esenca e kësaj vepre; praninë e shpirtit fëmijëror, engjëllin fëmijëror edhe tek një njeri qe është i shtyrë në moshë. Edhe këtu preket përciptas çështja e mos botimit të veprës së Visar Zhitit si pasojë e censurës dhe burgosjes së tij, deri te djegia e një dorëshkrimi të kësaj vepre nga Bashkim Shehu për arsye të rrezikshmërisë, për t’i lënë më pas vend premtimit të vazhdimit të historisë së veprës në fund.

Në pjesën e dytë të veprës atë më kryesoren kemi 19 tregimet e shoqëruara me vizatime të djalit të autorit – Atjon Zhitit, të cilat përkojnë me moshën e tij, moshë në të cilën vdes tragjikisht në një aksident rrugor. Në këto tregime autori me mjeshtëri të madhe bën një sinkretizëm mes jetës reale dhe asaj fantastike gjithmonë të bashkuar me personazhe njerëz, kafshë, objekte e dukuri natyrore, në përgjithësi ambiente ku njerëzit veprojnë veçse të mbështjella me velin e simbolikes e fantastikes së fëmijës. Në mënyrë të tillë duke qenë në fokus të tregimeve objekte, qenie, dukuri që në jetën reale i njohim fare të heshtura është krijuar e trajtuar me mjaft sukses një botë e re, botë që faktikisht kishte ekzistuar veçse  e modifikuar në kahe të reja, ku gjithçka duket reale e bindëse. Përveç kësaj përfshihen edhe diskutimet e gjyshit të shoqëruara me pyetje e kureshtje të Atjonit rreth legjendës së Gjergj Elez Alisë. Atjoni gjatë pyetjeve të gjyshit jepte mendimin se një pike e caktuar si liqeni nuk mund te jetë asnjëherë një pikë ndarëse, por përkundrazi bashkuese. Me këtë  nënkuptohet që brezi i vjetër (ai i gjyshit), e kishte të drejtuar kah vetja harkun e shigjetës e të luftës, ndërsa brezi i ri që përfaqësohet me Atjonin kishte më afër horizontit paqen e bashkimin. Legjenda mbetet një lloj kujtese për secilin njeri, ajo në këtë vepër ka premisa të ndryshimit të ideve. Legjendën e shoqëronin gjithmonë plagët e luftërat, ndërsa në legjendën e treguar nga gjyshi Atjonit rendi përmbyset; ndodh zëvendësimi i shpatës e topuzit me penën. Diskursi që aplikon Atjoni për ndryshimin e këtij mentaliteti është në formën urdhërore andaj patjetër lufta duhet t’i linte vend zhvillimit. Tashmë përballja nuk është më me bajlozët, por legjendë ishin bërë të gjitha dukuritë e këqija. Tendenca për të komunikuar me legjendën, është tendencë edhe për t’i dhënë fund plagëve të rënda, që kishin përfshirë vendin në të gjitha anët. Në legjendën për Gjergj Elez Alinë plagët e heroit janë fizike, ndërsa në veprën Valixhja e shqyer ato janë plagë shpirtërore të cilat kanë edhe një kundërplagë. Gjetja e kësaj të fundit shënon një ironi e replikë ndaj popullit shqiptar që kishte jetuar gjatë gjithë kohës me plagët pa mundur të gjente anën tjetër të medaljes. 

Në pjesën e tretë të librit si në formë epilogu kemi Vazhdimi i esesë me Atjonin që është një mbajtje e premtimit të dhënë lexuesit në pjesën e parë të veprës pra atë që e quan si valixhe brenda valixhes. Shkrimet që ishin brenda valixhes kishin pasë një impakt të madh në burgosjen e tij. Poeti flet herë në vetën e parë, herë në të dytën rrëfimin e jetës së tij ku vihen në pah raportet që i kishte me autorët e tjerë ndër ta Frederik Rreshpja e Bashkim Shehu; me të parin si recensent e motivues të veprës e me të dytin në proces të redaktimit, ndonëse kishte dështuar e kishte mbetur vetëm parathënia. Këtu kemi kalime nga diktatura (cilësohet me mos botimin e veprës nga një shkrimtar me arsyetimin që ishin përralla të vërteta, deri te vlerësimet që ia nxjerrin librin me gabime ideore), në rend demokratik (botimi i shkrimeve). Flet edhe për ribotimin pas njëzet vjetëve për Atjonin…

Fëmijëria, dëshira dhe kureshtja

Dëshira e fëmijës, për të bashkëvepruar me botën e kafshëve shfaqet në mënyrë të drejtpërdrejt pasi që ato për fëmijët janë shumë të dashura dhe që projektohet me formën e foljes në dëshirore. Në tregimin Ngjarje të gëzuara, pastaj të trishtuara dhe përsëri të gëzuara që më ndodhën mua…, si në formë të nëntitullit kemi këtë projektim Qenit që do të donte të kishte Atjoni dhe në tregimin tjetër po kështu me protagonist një kafshë Romani i një kali, gjithashtu e shoqëruar me shpjegimin siç do të donte ta shkruanin.

Përputhjet e jetën e kafshëve dhe atë të fëmijëve e kemi të paraqitur më së miri në tregimin Ngjarje të gëzuara, pastaj të trishtuara dhe përsëri të gëzuara që më ndodhën mua…

Ngulmimin e fëmijës për të pasur një liri dhe hapësirë ndërveprimi, të atillë që nuk duan t’ua kufizojë askush, e hetojmë edhe te kafshët, respektivisht te qeni i Atjonit që quhet Labeat. Kur jemi te ky emër, duhet potencuar që me termin labeat emërtohej një prej fiseve kryesore ilire. Kjo zgjedhje e autorit për një emërtim të tillë bën që të nënkuptonte rëndësinë e madhe që duhet dhënë kafshëve në shoqërinë tonë, sepse ndodh që kafshët në veprat letrare shpesh përgjithësohen dhe në shoqëri të përbuzen. Mbrojtjen që e merr Labeati nga Atjoni dhe shokët e tij është e ngjashme me mbrojtjen që i ofron prindi – fëmijës nga rreziqet që mund t’i kanoseshin. Gjithashtu pjesëmarrja në film e të dyve bashkë Atjonit dhe Labeatit në njërën anë dhe konfliktet që i dalin përpara qenit nga të tjerët në anën tjetër bëjnë të qartë që përfshirja e kësaj dyshe bashkë (Atjon – Labeat) dhe triumfi pas sulmeve ndërlidhet me dëshirën dhe imagjinatën e fëmijës për t’i bërë bashkë edhe në jetën reale këto qenie.

Fokusimi i përqendrimit te paraqitja e veprimeve te Labeatit shpesh herë del të jetë i ngjashëm me reagimet e një fëmije. Entuziazmin e fëmijës dhe insistimin e tij që të përcjell te njerëzit me të cilët komunikon në përditshmëri emocione që përcjellin gjallëri, hare e gëzim e shohim te qeni i Atjonit:

E dini ç’ bëj unë? U ngatërrohem nëpër këmbë atyre që luajnë e që nuk luajnë, ua marr topin me gojë, vrapoj si i çmendur prej qejfit. ( f. 24).

Komunikimi i fëmijës, çiltërsia, brishtësia, kureshtja për të analizuar çdo detaj e veprim ofron më së miri mundësi që të ketë një lloj interaktiviteti me kafshe, objekte e në përgjithësi gjallesa që në jetën reale nuk komunikojnë. Në tregimin tjetër Romani i një kali përsëri kemi protagonist kafshë veçse rrëfimi prek kontrastin mes jetës së njerëzve dhe atyre të kafshëve, rrëfimi bëhet mjaft emocional kur jepet një tablo e jetës së kuajve në kurrizin e të cilave përfundoheshin të gjitha punët me një shfryrje emocionale ndaj krijesave njerëzore që duhet të ishin vërtet njerëzore ndaj kafshëve. Më tej ndodh një digresion ndaj kritikës së njerëzve për ta vënë në pah Atjonin që përfaqëson shpirtin e fëmijës dhe me këtë edhe një distancim të botës së njerëzve dhe asaj të fëmijëve duke u koncentruar në një dallim mjaft të madh. Shohim që kuajt janë të angazhuar në jetën vetëm në punët fizike, karakteristika këto  të cilat kryesisht e vënë në thumb një pjesë të shoqërisë njerëzore. Indinjatën ndaj njerëzve si revoltë shpirtërore shfaqet me ngjarjen në garën e kalërimit ku prezantohen emrat e njerëzve e jo të kuajve, ndonëse energjinë e harxhonin këta të fundit. Risia qëndron edhe te pjesa psikologjike e kuajve e cila del në pah si dëshirë që kuptohet pak nga ana e  shoqërisë njerëzore. Në këtë aspekt jepen mjaft shembuj si : dhimbjen për distancimin me nënën e më pas edhe vdekjen e saj të cilën e shpjegonte sikur një vdekje të njerëzve që e shpjegojmë ne sot. Gjithashtu dhuna fizike e njerëzve ndaj kafshëve nuk kalonte pa u manifestuar psikologjikisht:

Siç duket, diçka jona është fshehur në brendësi të tyre, por ne jemi shpirtra, zemra, jo vetëm valvola metalike e pistona, gjak si ai i njerëzve, jo karburant që furnizohet me pompa… ( f. 135).

Jeta e një gjallese që nuk flet, nuk ia di askush dëshirat e ndjenjat bën që të ketë në një farë forme një mbyllje ndaj veprimtarive të ndryshme. Këtë lloj izolimi e shohim edhe te njerëzit. Kemi p.sh rastin e konfrontimit mes brezave kur prindi ia pamundëson fëmijës të zgjedhte profesionin që dëshironte. Edhe ky është një lloj izolimi: Babai nuk do që unë të mësoj kinezqen, ngaqë ata, sipas tij tradhtuan njëherë dikur, u bënë me imperializmin. As anglisht nuk do, ngaqë ma mëson një profesor plak, i cili ka qenë në burg politik më përpara, kur unë s’kisha lindur. (f. 156).

Kjo dëshmon për dy raste të kundërta të izolimit, ndonëse dëshirat ekzistojnë.

Portretizimi njerëzor fshehur pas figurave

Në kuadër të veprës siç cekëm edhe më lart 19 tregimet janë të shoqëruara me vizatime të Atjonit, imazhe që vihen paralelisht me tregime. Po i njëjti inkuadrohet nëpër tregime me role të ndryshme duke qenë mjaft ndikues në secilin nga to, edhe kur nuk është protagonisti kryesor, edhe kur protagonistëve u mungon fizikisht vazhdimisht ndjehet mungesa e tij: herë duke marrë pjesë në mënyrë të drejtpërdrejt, herë duke shfaqur sekuenca të dëshirave të tij që ndërlidhen me praninë e kafshëve, pastaj sekuenca të filmit ku skenarist ishte vetë Atjoni, ndonjëherë si te Përroi i vogël ëndërrimtar si personazh që arrin të depërtojë deri në bisedat më të thella mes gurëve dhe për të reaguar ndaj kësaj bisede. Krahas Atjonit, personazhet shpeshherë nuk emërtohen, ata veçohen me talentet e tyre ose veprimtaritë me të cilën merren (një djalë me flokë të artë që i bie violinës, ajo piktorja nga fshati, skulptori, Teuta Z., metalurgu L., oficeri K., piktori Y.) personazhe fëmijë (ai djali i vogël, Atjoni), me përemra (ajo piktorja, atë librin e trashë).

Personazhet njerëz janë pak të pranishëm, ata u lënë vendin dukurive e qenieve të tjera; pemët flasin në shenjë proteste që me to të mos të ndërtoheshin jo kondakë pushkësh, por djepa, vegla pune, pena. Më tej elemente të tilla si përroi, lumi, pemët, deti e mali paraqiten me dëshirat, epshet e tyre si të njerëzve; dashuria e lumit dhe mollës ngjason me dashurinë e të rinjve. Ndjesia e lumit kur kishte në gjoks mollën është sikur përqafim kur kemi pranë ata që i dashurojmë.

Në anën tjetër dukuritë natyrore të cilat duket që kishin mbetur të vetmet të cilat u kishin shpëtuar luftërave, kësisoj të vetmit dëshmitar në tregimin Nëna e detit dhe malit kishin mbetur drunjte (pemët), mali dhe deti e nëna e tyre. Kemi të bëjmë me një gjendje lufte, dhe me këtë fokusimi bie jo më te dëmet në njerëz dhe te shkatërrimet që kishin pësuar, por te shkatërrimet në natyrë. Autori në këtë vepër është mjaft simbolik dhe përmes simboleve që përdor arrin që të shpalos mjaft mirë dukuri të jetës njerëzore. Duhet përmendur tregimin Përroi i vogël ëndërrimtar në të cilin subjekt kryesor vihet përroi ku kemi projektimin e dëshirës për gjëra të mëdha e madhështore. Autori pas kësaj ndodhie ka krijuar dialog mes gurëve në të cilin ndeshemi me argumente e kundër argumente për zgjerimin  e përroit, sikurse arritjet e njerëzve që nuk kalojnë pa kritika, pëlqime e mospëlqime edhe në këtë rast ato janë të pashmangshme madje sikurse në titull Përroi i vogël, ashtu edhe debati realizohet nga përmasat fizike të gurëve. Pra përroi i vogël kundër përmasave të tjera (guri më i madh, më i vogël dhe as i madh, as i vogël). Përmasat e tyre thonë gjithçka, sikurse autoriteti dhe pushteti i njerëzve ndonjëherë. Pas fuqisë (gurit të madh) portretizohej dyshimi e pamundësia që të tjerët të arrinin një nivel të tillë, me gurin e vogël arrihej efekti i dëshirës për të përparuar, ndërsa te më neutrali (as i madh, as i vogël) shpërfaqen të dy anët e medaljes: të mirën (guximin) dhe të rrezikshmen (tjetërsimin).

Pas çizmeve të balerinës fshiheshin pasionet e një femre reale që tentonte të magjepste një djalë dhe shpresën që buzëqeshja e saj të arrinte në cak, pra dëshirën për të qenë në qendër të vëmendjes. Shqetësimi që i shkaktojnë çizmet balerinës së vogël para performancës së saj shfaq brendësinë e individëve për të arritur perfeksionim në atë që tentojnë të bëjnë, duke tentuar që të drejtojnë fajin jo tek vetja, por në rastin konkret te këpuca tjetër: Ti, m’u duk sikur doje të dilje edhe nga këmba! E ke zakon braktisjen. Ti… Unë…(f. 61).

Vënia e fajit këpucës tjetër gjithsesi për publikun shkakton efekte komike, mirëpo duke pasur parasysh se pas saj gjendej një njeri duhet thënë se në jetën reale krijon një vorbull mendimesh të këqija brenda vetes. Inkuadrimi pikërisht në këtë moment kulminant i figurës së një dallëndysheje që ka rolin e një mbikëqyrësi për të bindur në mbarëvajtjen e rregullt të gjithçkaje shpërfaq që prania e një personi tjetër që është në gjendje të vlerësojë objektivisht është e domosdoshme, pasi që gjithmonë duhet një person tjetër të përfshihet në mënyrë edhe talentëve më të mëdhenj u duhet një sy që u vlerëson punën.

Komikja që shkaktojnë veset e njerëzve është ndonjëherë tepër e madhe, ndonëse pas asaj të qeshure fshihen veprime të njerëzve. Në tregimin Dy pallatet përballë fillimisht zhvillohen debate e biseda mes katit më të lartë, ndaj atij më të ulët ku ndër të tjerash vihet re karakteristika e pushtetit ose marrjes së benefiteve, të të parit, të cilat e vënë atë në maje dhe e ulin në tokë tjetrin. Ky dialog duket real kur ai bëhet konflikt mes njerëzve. Në këtë kontekst marrim shembullin e hulumtuesit shkencor i cili kishte shprehinë e të studiuarit natën, njëkohësisht edhe të vrojtimit të kateve të lagjes deri ne ndaljen e  dritave të të gjithë kateve. Një person i tillë përfaqëson mënyrën e të jetuarit me kompleksin e vëmendjes, duke kaluar deri në ekstremin e të shqetësuarit të fqinjëve të tij që rrinin zgjuar për arsyet e veta pa menduar fare që ajo mund ta shqetësonte dikë tjetër, ndonëse merret me sportivitetin më të madh dhe të qeshura pa fund nga pala e kundërt.

Valixhja e shqyer e autorit Visar Zhiti përcakton momentin e ndalimit të veprës së tij në mënyrë të dhunshme nga sistemi, në të njëjtën kohë edhe shumë ëndrra të mbetura peng, dhe si pasojë e saj valixhja e përdorur thuajse në secilin tregim shndërrohet në një simbol që risemantizohet secilën herë, e që shërben më së paku për të bartur rrobat e personazheve. Valixhja në këtë vepër në një koncept të vetëm  shndërrohet në një valixhe të projektimit të dëshirave, qoftë dëshirat fëmijërore të Atjonit dëshira për të depërtuar në detajet më të vogla, mburoja për mbrojtjen e kafshëve dhe me to edhe disa qenie të pafajshme, apo dëshirat njerëzore në përgjithësi si ajo për arritjen e qëllimeve personale e pasurimit (si në rastin kur tregtari i thotë gruas se posedonte një valixhe bosh, kur realisht kishte një margaritar që vlente shumë), po e njëjta përbuzet si manifestim i nervozizmit e revoltës si shenjë e mosplotësimit të dëshirës për të qenë të parët).

Shënim: Punimi është paraqitur në lëndën “Letërsi aktuale shqipe”, që ligjërohet nga prof. dr. Sali Bashota, në studimet e nivelit master, Dega e Letërsisë Shqipe, Fakulteti i Filologjisë, Prishtinë./ KultPlus.com