Dramaturgu, romancieri, eseisti Friedrich Dürrenmatt u rendit shumë shpejt mes klasikëve që studiohen në shkolla, apo dramave të interpretuara në skenat e ndryshme të botës. Arti i tij, ekspresionist përmes situatave dhe personazheve, shpalos një satirë për shoqërinë dhe marrëdhëniet njerëzore, duke huazuar shpesh aspektin e fabulës simbolike dhe të parabolës filozofike.

Në teatër triumfoi me “Vizita e zonjës së moshuar” (1956), “Fizikanët” (1962) apo “Loja Strindberg” (1969) etj. Romanet, veçanërisht “Gjykatësi dhe xhelati i tij”, “Defekti”, “Fizikanti”, “Dyshimi” dhe “Drejtësia”, ndërthurin zhanrin policor me një reflektim filozofik mbi absurdin. Në vitet 1970, Friedrich Dürrenmatt iu kushtua kryesisht esesë: mbi Izraelin në 1975, mbi Albert Ajnshtajnin në 1979. Në vitin 1981 botoi “Subjektet”, një koleksion mjeshtëror i filozofisë, autobiografisë dhe trillimit. Në vitin 1986 mori çmimin “Schiller”, një çmim shumë i rëndësishëm në Gjermani dhe çmimin “Georg-Büchner”. Sa i përket vizatimit dhe pikturës, Dürrenmatt materialin e universit të tij piktoresk e rrëmbeu si frymëzim nga mitologjia greke, ku shtrin edhe veprën dramatike.

Në studimet botanike, vijimësi e literaturës, po me mjete të tjera, Gëte pohonte ekzistencën e një “Urpflanze”, një “bimë origjinale”, në saje të së cilës mundësohej shpjegimi  i ekzistencës së gjithë bimëve të tjera. Në fushën e letërsisë, supozohet se tek çdo shkrimtar i madh ekziston një “frazë origjinale” (“Ursatz”), e cila në shprehshmërinë e saj përmbledh kuptimin e gjithë veprës. Kërkimi i “frazës origjinale” është absolutisht i vlefshëm edhe në rastin e Friedrich Dürrenmatt. Të famshmet “Zvicra, një burg” dhe “Unë nuk jetoj asgjë, duhet t’i shpik gjërat e mia”, mund të jenë dy fraza të përsosura origjinale, sepse ato zbulojnë shumë për Dürrenmatt: marrëdhënia e vështirë dhe e trazuar me atdheun zviceran, të shkruarit si një mjet për të shpikur realitetin, për të çmontuar hipokrizitë civile dhe shtrembërimet ideologjike, nevojën e vazhdueshme për t’iu kundërvënë “botës reale”, shpeshherë të mbivlerësuar, një botë e krijuar dhe rikrijuar nga fantazia, së fundmi, simpatitë dhe antipatitë me mik-armikun Max Frisch, i cili, ky i fundit, shpiku dhe rikrijoi të vërtetën e tij njerëzore e poetike, nisur nga të vërtetat/gënjeshtrat çnjerëzore dhe jopoetike të “botës reale”.

Përmes një prej paradokseve të tij tipike, tallëse dhe të këndshme, nga ku dalim në përfundimin se sa shumë i pëlqente të vishte rrobat e “Hofnarr”, “lolos së gjykatës”, që demaskon me një buzëqeshje djallëzore të natyrshme shpërbërjen e pushtetit në të gjitha format, Dürrenmatt shprehej se nuk mund të shkruante në gjermanisht, pasi mënyra e të shkruarit, e pasur me neologjizma që rrjedhin kryesisht nga dialekti bernez, ishte larg normave standarde vendosur nga gjuhëtarët. Biografi i tij, Peter Rüedi, e quante “kontinenti Friedrich Dürrenmatt”, sepse Dürrenmatt ishte vërtet një “kontinent”. Fraza dyfish origjinale gjendet në dramën “Një engjëll në Babiloni”, vënë në skenë në 1954. Në një Babiloni të largët në kohë, shfaqet Kurrubi i bukur, shpënë nga një engjëll në brigjet e Eufratit. Rreth Kurrubit prezantohet një spektakël tragjikomik, që e lejon Dürrenmatt të nxjerrë në pah mjerimet dhe iluzionet e përjetshme të jetës: paratë, politika si një menaxhim i thjeshtë dhe ushtrim i pushtetit, bukuria si një mjet i thjeshtë për të arritur qëllimin, madje edhe letërsia si një zbukurim banal në një botë që nuk di se çfarë të bëjë me letërsinë dhe, në përgjithësi, me kulturën. Në këtë sfond spikat fraza e shqiptuar në aktin e tretë, nga sundimtari skeptik dhe i zhgënjyer Nabucodonosor: “Në perandorinë time nuk ka çështje ku nuk mund të hyjë xhelati”. Nëse ekziston një trashëgimi e Dürrenmatt, atëherë ajo mund të gjendet pikërisht në vetëdijen se asgjë nuk vlen asgjë dhe asgjë është e barasvlershme me asgjë, sepse lavditë apo progresi i supozuar nuk i ka ndryshuar aspak të dhënat themelore antropologjike: nuk ka ndryshuar asgjë nga koha e shpellarëve. Italo Alighiero Chiusano “kontinentin” Dürrenmatt e shpreh me këto terma: “Një botë shkatërrimi dhe mbijetese nënnjerëzore, një lakmi ujku dhe ndjenjash të reduktuara në ato të minjve të gjirizeve, ku njeriu ka arritur në nivelin zero, pa pasur mundësi shpengimi. Ka rënë çdo iluzion dhe sipari i zi ulet për të mbuluar përgjithmonë, skenën e pahijshme të ekzistencës njerëzore”. Pra, në njëqindvjetorin e lindjes, leximi i Dürrenmatt është si të shihesh në një pasqyrë të deforuar: është një përvojë e përgjithshme, magjepsëse dhe e tmerrshme, që bëhet edhe më e tmerrshme, kur, e parë më nga afër, kuptojmë se pasqyra nuk është aspak e tillë, përkundrazi ajo pasqyron hiçin tonë të përjetshëm, zbrazëtinë tonë, fundin tonë të lavdishëm me saktësi absolute.

“Për qenien njerëzore, martesa është gjithmonë aventurë. Të dështosh në çift është gjithmonë më e ndershme sesa të dështosh vetëm…”, – shprehej Dürrenmatt.

Dürrenmatt qesëndiste gjithçka që ishte klasike, aq më tepër nëse përqendrohej në përsosmëri: ai e kërkonte letërsinë “atje ku askush nuk pret ta gjejë atë”, në një roman policor apo në një situatë të acaruar, në hare dhe anekdota. Sipas tij, letërsia duhet “të jetë aq e lehtë, sa të mos peshojë thuajse fare në peshoren e kritikës letrare bashkohore: vetëm atëherë, do të bëhet përsëri e rëndësishme”. Vdiq më 14 dhjetor 1990 në Neuchâtel, tri javë pasi mbajti fjalimin e famshëm dhe tejet të diskutuar “Zvicra, një burg” në nder të dhënies së çmimit “Gottlieb Duttweiler” shkrimtarit disident Vaslav Havelit./ KultPlus.com