Kjo intervistë me shkrimtarin e shquar është bërë në datën 26 maj 2006 në Durrës dhe është transmetuar në atë kohë në TV Kopliku.

K.Ujkaj: – Dritëro, gjithmonë kur lidhej një vajzë korçare me një djalë shkodran apo anasjelltas, si shkodranët, si korçarët e quanin një lidhje martesore të gjetur. Ju si do ta shpjegonit këtë traditë si dhëndërr i Shkodrës?

D.Agolli: -Gjithmonë Korça dhe Shkodra kanë bërë krushqira, ilakara, siç e quajmë me këtë fjalë të vjetër turke. Në përgjithësi, si popull kemi patur shumë afri, qoftë nga kultura e përgjithshme, qoftë si dy qytetet më të kulturuara të vendit si dhe më të mëdhatë në tërësi, pas Tiranës, që ndonjëherë ia kalonin edhe asaj. Shkodra dhe Korça, dy qytetet që gjithmonë kanë patur lidhje shpirtërore mes tyre, që jepnin e merrnin nuse, apo që bënin dashuri, si qytetarë në lëvizje të përhershme, që për pasojë transmetonin të tilla lidhje mes njëri-tjetrit.

Dhe pastaj lidheshin edhe me anë të tjera: Në Korçë botoheshin shumë revista, them para viteve ’40, por edhe në Shkodër, gjithashtu. Grupet e shkrimtarëve në këto dy qytete të mëdha të kulturës ndaheshin sipas anëve të progresit. Në Shkodër kishte shkrimtarë të shquar që mendonin për një botë të re, po edhe në Korçë kishte një revistë me emrin “Bota e re”. Gjithë këto kanë ndikuar edhe në krushqitë, që të merrnin rrugë të pandalshme, apo në dashuritë, sepse ishim njerëz që udhëtonim, pra gjallonim e jo njerëz të mbyllur.

Dashuria natyrisht nuk njeh kufizime, që të thuash në Shkodër, apo vetëm në Korçë do të bëheshin të tilla lidhje, sepse dashuria do të lindë edhe në një vend tjetër. Takon njeriun, njihesh! Kështu më ngjau mua me Sadijen. Më pëlqeu Sadija dhe unë i thashë: do të marr për grua. Kështu ne krijuam familje. Nga ana tjetër, këto lidhje ndihmonin të shtoheshin lidhjet mes ne, shqiptarëve. Lidhje Jugë-Veri, lidhje mes Veriut me Shqipërinë e Mesme etj. Shqipëria është një komb, një kulturë, ka të njëjtat zakone kudo, ka të njëjtën botë shpirtërore, një konstitucion shpirtëror. Këto e ndihmojnë shqiptarin që të mos jetë, thjesht, provincial, por të shkojë më larg, të bashkohet me të tjerët.

Nga këto lidhje në largësi, jo mes kushërinjve, edhe raca del më e mirë se sa kur lidhemi brenda kushërinjve.

– Si e kujtoni Shkodrën në harkun e këtij tranzicioni? Thonë që kur keni ardhur në fillim të viteve ’90 me Ramiz Alinë, shkodranët janë shprehur: “Po të kishe ardhur vetëm si njeriu i madh Dritëro Agolli, do të shetisnim mbi shpinën tonë në tërë Shkodrën me gjithë makinën tuaj”. Si e kujtoni këtë moment?

D.Agolli: -Po, në atë kohë ishte një gjendje e acaruar në përgjithësi. Kishin ndodhur edhe ato vrasjet e prillit, vriten disa djema atje në demonstratë, pra ishte koha kur sapo kishte rënë ay sistem dhe po vinte dalëngadalë tjetri. Shumë njerëz të entusiazmuar nga demokracia që vinte, nuk kishin qejf të shihnin drejtues të dikurshëm, ish-udhëheqës të PPSH, si Ramiz Alia, megjithëse Ramiz Alia ishte një njeri i butë dhe do të thosha i ndershëm dhe jo njeri diktator. Ai ishte i pari president shqiptar në pluralizëm, sepse atëhere u vendos pluralizmi, kurse Sali Berisha erdhi një vit më vonë në pushtet.

Në teatrin “Migjeni” Ramiz Alia po vinte si i ftuar në një aktivitet për Fishtën, nga vetë shkodranët. Ramiz Alia më merr mua në telefon dhe më thotë: Pres të shkojmë së bashku në Shkodër me këtë rast. Në Shkodër ndodhi një konflikt i vogël, ku disa njerëz kishin dalë para teatrit “Migjeni” dhe hidhnin parulla kundër Ramiz Alisë. Ky i fundit shkoi në Komitetin Ekzekutiv të Rrethit për t’u takuar me autoritetet lokale, kurse unë do të shkoja tek vjehrra ime. Dhe rrugës mua më takuan disa shkodranë, me të cilët kam patur miqësira që në vitet ’60 kur kam qenë gazetar pranë “Zërit të Popullit”, si Q.Draçini, mes të cilëve njëri u shpreh: “Ne do të mbanim në shpinen tonë me gjithë makinë duke të shetitur nëpër Shkodër si Dritëro, po të kishe ardhur pa Ramiz Alinë”. Kurse një tjetër, simpatizant i PD-së u shpreh: “Ne edhe me Ramiz Alinë gabuam, sepse ne vetë e ftuam atë. Tradita jonë kur e fton tjetrin nuk e lejon ta fyesh. Kurse Dritëroi, për mua bëri shumë mirë që erdhi me të”.

Ti mund të jesh me mendime kundër, por jo ta shajsh tjetrin, kur e fton vetë. Për fat u kuptuam me miqtë e mi dhe shkova në punën time! Ky ishte një aksident, them unë. Më vonë nuk do të bëhej, por ishte kohë ndryshimesh të mëdha dhe mund të justifikohej. Ajo nuk qe gjë për t’u dëshpëruar. Këto janë të zakonshme kur ndrrohen kohët.

Ndërsa unë si Dritëro do të respektoja cilindo protokoll presidenti, pa kurrfarë paragjykimi, sikur të ishte edhe Sali Berisha, me një fjalë edhe me atë do të vija, po të më kërkonte si i tillë.

– Korrieri i vogël partizan i 43-it, D.Agolli, shprehet në librin “Njerëz të krisur”, vëllim me tregime:

“Lufta ishte e rreptë,

tragjeditë kishin shumë ngjyra….

Nëse do të ishim me të humburit në këtë luftë, do të ekzistonte sot Shqipëria e pavarur? Ndryshe, sipas jush, fitorja e Luftës Antifashiste Nacionalçlirimtare ishte një fitore e hidhur, apo një fitore e denjë për ne?

-Nëse ne do të bashkoheshim me nazifashistët dhe të humbnim, siç humbën ata, ne do të quheshim bashkëpunëtorë të tyre. Kështu, një pjesë jona do t’i jepej Greqisë, një pjesë Jugosllavisë, Italisë etj., sepse kjo do të diktohej nga statusi i humbësit. Edhe në vendet e tjera, që janë bashkuar me nazizmin, kanë korrur vetëm humbjen. Bie fjala, në Rumani një pjesë e Vllahisë iu dha Rusisë, sepse ishin me nazistët. Po të ishim me nazistët, duke llogaritur pjesët që do t’u jepeshin fqinjve tanë si shpërblim për luftë kundër fashizmit, Shqipëria do të mbetej vetëm pjesa mes Matit dhe Shkumbinit, kur dihet se pjesët e tjera do t’i jepeshin sa Jugosllavisë, sa Greqisë etj. Me aleatët e mëdhenj SHBA, Rusi dhe Angli, që ishin kundër nazifashizmit, si koalicion botëror progresist, ne u bashkuam dhe fituam pikërisht këtë Shqipëri që është, pavarësisht se ç’u vendos në Jaltë. Kjo është e para. E dyta, sikur të fitonin gjermanët, ne do të ishim tjetër Shqipëri. Ç’do të ishte, do të thuash? Kurrsesi një vend i lirë. Ne do të bashkoheshim me Kosovën ndoshta, jo vetëm me të, por me të gjithë: Me Italinë, me Greqinë etj., por gjithmonë nën pushtuesit e huaj nazistë. Dhe siç thonë fetarët, ata që besojnë, Zoti na ruajt, ne na ruajti me të vërtetë duke u ngjitur me koalicionin në krahun e antifashizmit.

Ujkaj: – Z.Agolli, i përkthyer në afro 20 shtete, nga kritika perëndimore që në vitet ’70 jeni cilësuar si Uitmani shqiptar, ndryshe poet i tokës shqiptare, kurse pas daljes së “Shkëlqimit dhe rënies së shokut Zylo”, jeni cilësuar si Gogoli shqiptar, duke krahasuar “Revizori”-n e këtij të fundit me ronanin tuaj në fjalë. Megjithatë ju jo vetëm nuk keni denjuar të preokupoheni nga përcaktimi juaj si modern, edhe pse jeni i tillë, por përkundrazi, që tani për së gjalli, keni thurur në vargje amanetin tuaj befasues:

Po, unë atje në varreza,

Përzjerë me dhè, sigurisht,

Një gur me shkronja të zeza,

Po prehet një ish-komunist.

Cili është komenti juaj?

D.Agolli: -Këto krahasimet jo me Kafkën, jo me Gogolin, tjetrin me Shekspirin a Uitmanin etj. janë zakone të kritikëve të huaj, të cilët sipas meje i bëjnë për t’u bërë qejfin shkrimtarëve të vendeve të vegjël si yni. Prandaj të tilla vlerësime gjithnjë, i dashur Kadri, i kam marrë me shumë rezerva duke i quajtur gjithnjë si ana periferike e gjërave, pa mohuar faktin që letërsia jonë e madhe, si e tillë, nuk është aspak më e vogël se letërsia e huaj. Ka disa personalitete letrare tek ne që i kanë marrë serioze këto konsiderata, kurse mua kurdoherë më ka pëlqyer t’i marr si serioze ato vlerësime që vërtet janë si të tilla – të vërteta. Jo të them që tani unë u bëra Homer, Shekspir, Gogol etj….Këtë nuk e kam zakon. Tjetër pastaj krahasimi…. kur krahasohemi me Uitmanin, Gogolin nga të huajtë, të cilët gjykojnë që ne i këndojmë tokës sonë, qëndresës, pavarësisë apo ideologjisë që ne kemi patur…Unë edhe duke iu referuar asaj që cituat më sipër, kam mendimin: Sado të thuhet që ky ka qenë komunist, përsëri atje është hiri im, kurse e vërteta është libri im. Nuk dua të them unë kam qenë ndryshe nga shkrimtarët e tjerë të asaj periudhe, se kam qenë disident etj….Jo, unë kam qenë siç ishte koha, madje unë besoja se sistemi që kaluam do të ishte një sistem ku nuk do të kishte varfëri, ku njerëzit do të ishin të barabartë, prandaj edhe e përqafova atë ideologji komuniste si pjesa jonë e madhe, duke qenë njëri nga bijtë e asaj shoqërie, e cila s’na ka penguar aq shumë për të thënë disa të vërteta. Veprat janë bërë në Shqipëri dhe janë përkthyer në Evropë. Madje atëhere janë përkthyer shumë më tepër se përkthehen sot. Kjo është biografia jonë, jeta nuk reduktohet. Nuk mund të merret si një faqe libri dhe ta reduktosh. Dita që iku nuk mund të kthehet. Të djeshmen që iku mund ta kthesh e të thuash tani kështu e ashtu?! Në këtë kuptim them që këto të vërteta s’duhen shtrembëruar. Ne entuziazmohemi kur bëhen jashtë recensione për shkrimtarët tanë, mirëpo, sipas meje, ky entuziazëm nuk është individual, por është i vendit tënd.

– Si njëri nga “bashkëthemeluesit” e PSSH-së më 12 qershor 1991, kam patur fatin që në këtë moment historik të njihem nga afër me Ju. Dritëro, sa ndjeheni brenda vetes dhe sa ndjeheni i zhgënjyer brenda spirales së kěsaj force poltike, të cilës shqiptarët i besuan një qeverisje radhazi 8 vjeçare, një precedent në tërë ish-Lindjen komuniste?

D.Agolli: -Në kohën që u mblodh Kongresi i 10-të i PPSH-së, unë në të vërtetë bëra disa kritika të rrepta ndaj atij sistemi. PPSH-ja ka patur shumë gabime, filluar me acarimin e luftës së klasave, me tufëzimin etj., që i dimë shumë mirë, së bashku me abuzimet që bëheshin deri në internimet e familjeve në emër të luftës së klasave. Këto gjëra çdo njeri me mend mund t’i kuptonte edhe atëhere, por sot erdhi koha që t’i themi lirisht në emër të përparimit dhe jo të kthimit mbrapa. Duke u formuar PS-ja, si e majtë moderne, pavarësisht se vinte nga PPSH, kisha një besim të plotë që do të rinovohej dhe do të përparonte duke kapërcyer shumë mentalitete të PPSH-së. Kjo parti do të arrinte edhe fitore, siç qe ardhja e saj për 8 vjet në pozitë, ku krahas arritjeve, si ndërtimi i rrugëve të reja, ngritja e institucioneve demokratike në një Shqipëri të shkatërruar nga 97-ta etj., pati edhe mungesa të drejtimit, u vërejt një burokraci, korrupsion, ngathtësi të administratës etj, kuptohet krahas arritjeve dhe përparimeve të bëra, pavarësisht se kemi të bëjmë me inisiativën private.

Personalisht nuk ndjehem i zhgënjyer, sepse e di dhe e kuptoj që një parti nuk do ta ketë gjithnjë pushtetin, por herë njëra, herë tjetra, si në pluralizëm.

Pasatj rëndësi ka që secila është shqiptare. Kush të garanton që pas 20 vjetësh mund të vijë një parti tjetër, kush di me ç’emër dhe mund ta marrë pushtetin.

A nuk ndodhi në Itali, që një parti si ajo e Berluskonit, Forca Italia, për 6 muaj jetë arriti të dalë edhe në krye të politikës italiane, duke marrë edhe pushtetin. Kështu që nuk është ndonjë hata të lësh pushtetin, mjafton që edhe ajo të jetë shqiptare, tjerat gjëra nuk duhet të habisin njeri. Sot opozita ka për detyrë të korrigjojë qeverisjen e pozitës, që kjo e fundit të na qeverisë më mirë. Kështu që nuk e quaj ndonjë zhgënjim.

Socialistët kanë një anë shumë të mirë debatin brenda vetes. Më thuaj, cila parti ka aq polemika, apo debat të brendshëm në parti? Bile, këtë përvojë tani po e ndjekin edhe partitë e tjera. Kjo është ana e mirë e socialistëve, që t’ja kenë për nder edhe partitë e tjera shqiptare.

K.Ujkaj: – Para 3 korrikut, analistë shqiptarë dhe perëndimorë, bile edhe brenda vetë të djathtës shqiptare, kishin shumë skepticizëm për kthim në pushtet të PD-së me Berishën në krye. Ju si e shpjegoni këtë rotacion të pushtetit në favor të PD-së? A mund t’i besojmë versionit se Nano u tërhoq në emër të plotësimit të standardit, një rotacioni model të qeverisjes që kërkonte nënshkrimi i marrëveshjes së asocim-stabilizimit, duke plotësuar kështu maksimalisht edhe karizmën e vet si politikan liberal perëndimor?

D.Agolli: -Sipas meje, ardhja në pushtet e PD-së qe e vetvetishme, falë një situatë të atillë në PS, kur kjo nuk mund të drejtonte më me të metat që u panë në qeverisje, por sidomos pas ndarjes më dysh, me daljen më vete të LSI-së. Kështu të ndara, votat do t’i fitonte PD-ja. Po aq edhe në popull sikur u ndje nevoja e ndryshimit të qeverisjes me shpresën se mundet të jetë më mirë. Kështu erdhi në qeverisje Sali Berisha.

Nga ana tjetër, gjatë viteve 1992-97, Sali Berisha ka bërë shumë gabime në qeverisje, si: Piramidat, kufizimi i demokracisë, nuk i lejonte të bëheshin normalisht demonstratat, rrihte deputetët. Asokohe nuk kishte, si tani, televizione private, media ishte vetëm ajo shtetërore, TVSH, mungonte liria e mendimit etj. Këto bënë që të rrëzohej nga pushteti. Mirëpo duhet thënë që gjatë qeverisjes së tij, Sali Berisha ishte shumë aktiv, njeri me energji shumë të mëdha, punëtor i madh, i pakursyer dhe e bindi popullin që të shkonte pas tij. Ky fakt bëri që populli të gjykojë që ky njeri kaq i gjallë do ta reformonte edhe shoqërinë shqiptare. Nuk e përcaktoj dot të ardhmen me Sali Berishën në qeverisje, por fatkeqësisht shoh pas afro një viti qeverisjeje shumë varfëri, papunësi, të meta që të bëjnë të zhgënjehesh nga klasa politike shqiptare.

K.Ujkaj: – Dritëro, shumë lëvizje shihen në gjirin e forcave politike, qoftë majtas me formimin e një aleance të re ku përfshihet edhe LSI, qoftë djathtas, një lëvizje të Nard Ndokës, njëri ndër politikanët aktiv e “reformator”, më ndryshe nga pikëpamja e moderacionit brenda së djathtës. Ju, si do ta komentoni këtë lëvizje?

D.Agolli: -E shoh si një lëvizje progresive qoftë nga e majta, qoftë nga e djathta, sepse kjo do të bëjë që nesër të mos i bindet asnjëra palë pushtetit të Njëshit brenda mazhorancave. Natyrisht dihet që partitë e vogla janë forca politike me 300-500 anëtarë dhe që të fuqizohen u duhet pushtet, por që të kesh pushtet më shumë dhe elektorat më shumë, duhet të kesh deputetë më shumë, sepse vetëm kështu merr edhe në qeverisje pjesën më të madhe, përmes së cilës do të rregullosh në punë edhe njerëzit që të mbështesin.

Problemi i këtyre lëvizjeve dhe aleancave do të rritet kur të vijë puna tek zgjedhja e presidentit, ku duhet 5/7 e votave në parlament. Mirëpo llogaritë bëhen për levërdi në vetvehte nga secila parti, qoftë minorancat, qoftë mazhorancat. N.q.s PD i jep më shumë se i takojnë PDK-së, do të ngrihen anëtarët e saj: Ti ua fal pushtetin të tjerëve, prandaj kështu nuk pranojmë, apo anasjelltas, ata të PDK-së për pjesën që u takon, sidomos në lëvizjen e re të Nard Ndokës. Është një punë e ngatërruar, prandaj drejtuesi i një koalicioni duhet të jetë shumë i zgjuar. Kurse unë mendoj që brenda partive duhet forcuar ana ideologjike, që të fitojmë bashkë. Të mos i ndajmë postet si një bakllava, siç ka thënë Rama. Unë mendoj se koalicioni Rama-Meta-Gjinushi-Milo dhe Ceka është pozitiv, që së paku të fitojnë së bashku. Kjo është një përpjekje pozitive e të gjitha partive. Ndërsa e djathta ka problemet e pronës, ku PR kërcënon së do të dalë më vete. Tek ne problemet janë të ngatërruara nga bajraktarizmi që zë krye me kryetarin e fisit, të lagjes deri në krye të vetë partive. Filozofia jam unë – kjo pengon edhe hyrjen tonë në Evropë.

K.Ujkaj: Do të pranojnë Meta dhe Lesi, sipas jush, që të vihen në rrjeshtin e mazhorancave përkatëse me nga një post ministri, aq më teper ku Lesi njihet si rebel dhe si politikan modern pragmatist?

D.Agolli: Di që edhe mbreti i ka qejf lëvdatat dhe peshqeshet.Kështu që edhe këta i pelqejnë dhuratat.E ka thënë vetë Nikolla: Po nuk më dhatë….kështu që kjo nuk është moderne. Modernia nuk kërkon poste, por pragmatizëm prandaj më me kursim atë modernen…

K.Ujkaj: -Dritëro, të gjithë e dënojmë sot braktisjen e djeshme të eshtrave të Fishtës, apo të amanetit të Konicës për t’u varrosur në vendin e vet. Po sot në Shqipërinë Demokratike, madje në kështjellën e saj, një artist i përmasave botërore si Lukë Kaçaj në 2001, apo një poet i talentuar si Frederik Reshpja në 2006-tën, të dy antikomunistë dhe ish-të burgosur politikë, shoqërohen me një cinizëm profetik në ditëlamtumirën e fundit të tyre. Askush nuk denjoi të hidhte një grusht dhè mbi varrin e artistit të madh në ditën e përcjelljes mortore. Pak më ndryshe nga pushteti lokal, por nga ai qendror demokratik, as në 2006-n nuk e ndryshoi imazhin e këtij cinizmi kur u përcuall poeti i talentuar Frederik Reshpja. Nga Tirana do të vinte një shok dhe mik yni, si Dr.Moikom Zeqo e ndonjë dikush nga Lidhja e Shkrimtarëve dhe vetëm kaq. Si e gjykoni këtë stinë antikulturë në klimën e një kultpragmatizmi deri në banalitet?

D.Agolli: -Unë Lukën e kam pasë mik edhe në kohën e socializmit, edhe më vonë. Ka ardhur shpesh herë në shtëpinë time. Kur u burgos, erdhi e shoqja, Ana Jakova e m’u lut ta ndihmoja, se donin t’ia merrnin pianon. E garantova se nuk do t’ia merrnin. Nuk ma merr mendja, i thashë, se do të hyjë këtu gjykata apo dikush tjetër, edhe pse ne si LSHA nuk kemi gjë në dorë. Pianon ia kishte dhuruar atij dhe Mentor Xhemalit vetë Mehmet Shehu. Në këtë mënyrë u mundova ta ndihmoj të shoqen dhe Luken, çka ma dinte për nder gjithnjë Luka. Kur doli nga burgu ndërhyra për letrat me vlerë që i takonin Lukës në fabrikën e tullave ku punonte.

Luka ishte një artist i madh, njëri nga më të mëdhenjtë. Për problemin më sipër e pati pritur edhe Spartaku (ministri). Lukës duhet t’i bëheshin nderimet deri në fund, aq më shumë në një shoqëri pluraliste, siç ishte kur vdiq ai Shqipëria. Megjithatë shpesh herë këto gjëra harrohen, meqenëse merremi më shumë me politikë. Mediat shkojnë pas një politikani, sepse pas tij shkojnë më shumë edhe vetë njerëzit. Është ky problem, pse do të çuditemi? U bë 150 vjetori i Naimit, para 10 vjetësh dhe s’foli asnjeri. Po kështu edhe për Fishtën, Lasgushin, Konicën, Reshpjen. Për Reshpjen bile është folur e shkruar më shumë se për të tjerët…Vërtetë ishte një poet i shquar, i veçantë, njeri që vuajti aq shumë nga varfëria dhe burgosja në socializëm.

Unë them që gjithë shoqëria jonë duhet emancipuar, duhet të ketë një kujdes më të madh, sidomos për shtyllat e kulturës sonë. Edhe për Fishtën do të thoja një nga figurat më të mëdha të letërsisë sonë, por po kaq një njeri edhe me shumë kontradikta. E keqja jonë qëndron se e mbajmë gjithnjë inatin, shumë gjatë. Fishta politikisht i takonte një krahu tjetër, por ato nuk kishin atë peshë që kishte vepra e tij. Kështu që duhej bërë dallimi dhe seleksionimi. Po kështu, Konica nga antizogist u bë ambasador i Zogut. Dihej që Zogu nuk pranohej atëhere. Kjo gjë iu mbajt mend gjatë. Por edhe Konica ka fyer deri shqiptarët, thjesht si popull: këta thoshte janë pa din e pa iman, të pabesë, sepse Konica ishte kritik që s’kritikonte vetëm burokratët, por edhe vetë popullin.

Nga kjo anë ne kemi disa të meta që i trashëgojmë nga patriarkalizmi ynë. Po morëm inat, e mbajmë shumë inatin. Fjala vjen, një poeti që ka qenë fashist, ia harrojmë këtë gjë dhe i kujtojnë vetëm vlerat, kurse mua që kam qenë komunist më kujtojnë vetëm komunizmin. Atëhere në këto gjëra duhet të gjejmë një gjuhë të përbashkët: vlerat t’ia kujtojmë si atij që ka qenë fashist, si atij që ka qenë komunist, pa paragjykuar gjithnjë vetëm këta të fundit, siç po ndodh.

Heshtin për komunistin intelektual dhe i thonë bravo të qoftë fashistit! E kemi të keqen të madhe, që anojmë nga fryn era: Kur qe e majta në pushtet – me të majtën, erdhi e djathta – vetëm me të djathtën!./ KultPlus.com