Arthur Evelyn St. John Waugh (1903 – 1966), shkrimtar anglez. Veprat e tij më të njohura, ‘Decline and Fall’ (1928); ‘A Handful of Dust’ (1934); romani ‘Brideshead Revisited’ (1945)’, trilogjia e Luftës së Dytë Botërore ‘Sword of Honour’ (1952–1961)

TEPËR TOLERANCË

Nga Evelyn Waugh

Një fytyrë e përzemërt rrumbullake, më shumë e skuqur se sa e nxirë nga dielli tropikal; me sy të rrumbullakët të gjelbër bukur të hutuar; flokë të kuqërremta të prera shkurt; një gojë të madhe të buzëqeshur; mustaqe të holla të kuqërremta; një kostum doku të pastër të bardhë dhe kapele dielli – një agjent tregtar tipik anglez duke qëndruar në mes të anijeve në një port të vockël që të zë frymën në Detin e Kuq.

Ne ishim evropianët e vetëm në hotel. Lundra të cilën po e presnim që të dy ishte me dy ditë vonesë. E kaluam gjithë kohën bashkë.

Shkuam rreth e çark pazarit të vendit dhe luajtëm lojëra të pafundme me zare pokeri në tavolinat e kafeneve.

Në këso rrethanash një njohje e rastësishme fare lehtë lëshohet në një ton konfidencial. Natyrisht, fillimisht mjaftueshëm sa për të folur për tema të përgjithshme – kushtet lokale dhe problemet racore.

“Nuk ma kap rradakja nga lindin gjithë këto telashe. Ata janë përnjëmend njerëz fort mirë kur i njeh”. Oficerë britanikë, tregtarë, arabë, nativë, kolonë indianë – që të gjithë ishin për mikun tim të ri njerëz fort të mirë.

S’kishte si të vente më mirë një gjë kaq e çuditshme. Sigurisht, raca të ndryshme kanë ide të ndryshme – disa nuk lahen, disa kanë ide të habitshme rreth ndershmërisë, disa të tjerë e humbin kontrollin kur e teprojnë me pijen.

“Gjithsesi”, tha ai, ”ky është problemi i tyre. Veç sikur ata t’i linin të tjerët të qetë në punët e tyre, atëherë s’do të kishte asnjë problem. Sa u përket religjioneve, epo, te to edhe mund të gjesh goxha do gjëra të mira – hindu, muhamedan, pagan: misionarët kanë bërë goxha të mira, po ashtu – metodisët, katolikët, kisha e Anglisë, që të gjithë janë njerëz fort të mirë”.

Njerëzit nga anët më të humbura të botës priren të kenë pikëpamje të palëkundshme rreth çdo gjëje. Pasi ca muajsh të kaluar në mesin e tyre ishte një lehtësim i vërtetë të hasje në mendje aq tolerante dhe të hapura.

Në mbrëmjen e parë e lashë shoqëruesin tim me një ndjesi respekti të ngrohtë. Këtu të paktën, në një kontinent të populluar pothuajse ekskluzivisht me fanatikë të sojit e sorollopit, shkova me mendjen se kisha takuar një njeri të mirë. Të nesërmen u shtruam në tema edhe më intime dhe unë nisa të mësoja diçka nga jeta e tij. Tashmë ishte më afër të të pesëdhjetave se sa të të dyzetave, megjithëse unë do t’i kisha dhënë më pak.

Kishte qenë biri i vetëm, i lindur në një qytet provincial anglez, në një shtëpi ku parimet e rrepta të mirësjelljes viktoriane kishin pushtetin mbi gjithë anëtarët e saj.

Kur e kishin lindur prindërit e tij kishin qenë bukur në moshë dhe të gjitha kujtimet e tij vinin pas tërheqjes së babait të tij nga një post qeverisës me përgjegjësi në Indi.

Nuk ishte fare në natyrën e tij të pranonte ekzistencën e parehatisë apo mospajtimit, por ishte e qartë, nga secila referencë në lidhje me të, se shtëpia e tij nuk kishte qenë e pëlqyeshme për të.

Rregulla të përpikta të moralit dhe sjelljes, kritikat e pamëshirshme ndaj fqinjve, barriere klasore e pakapërcyeshme e ngritur ndaj të gjithë atyre që konsideroheshin shoqërisht inferiorë, mosaprovim armiqësor i superiorëve – s’do mend këto ishin kodet e prindërve të mikut tim dhe ai ishte rritur me një vendosmëri të rrënjosur thellë që ta modelonte jetën e vet në parime të kundërta me ato.

Në mbrëmjee takimit tonë të parë u zura në befasi kur zbulova natyrën e punës së tij. Puna e tij ishte t’u shiste makina qepëse me porosi indianëve që mbanin dyqane poshtë e lart bregut të Afrikës lindore.

S’do mend se kjo nuk ishte puna për të cilën mosha dhe edukimi i tij duhej ta kishin përgatitur. Më vonë e mora vesh shpjegimin.

Kishte hyrë në tregti pasi që e kishte braktisur shkollën publike, ia kishte dalë bukur mirë dhe përfundimisht, pak para shpërthimit të luftës, ksihte dalë me vete me një kapital që i kishte takuar pas vdekjes së babait.

“Kam pasur fat të keq atje”, tha ai. “Kurrë s’jam ndier fajtor për atë që kishte ndodhur. Shikoni, e kam marrë një tip në ortakëri me mua. Ka qenë shitës bashkë me mua në dyqan dhe përherë e kam dashur, sado që nuk shkonte bash mirë me kolegët e tjerë.

“Ai u largua nga puna pikërisht në kohën kur më ranë në dorë një grusht para. Kurrë nuk e kam marrë vesh çfarë halli kishte, po sidoqoftë nuk ishte puna ime. Mobilizimi u duk pakashumë me fat në atë kohë, ngase ortaku im nuk ishte i aftë për shërbim ushtarak, kështu që gjithë kohës sa unë isha në ushtri ai ishte në gjendje të kujdesej për gjërat në shtëpi.

“Biznesi dukej se po shikonte shumë mirë, po ashtu. Dolëm në zyra të reja, morëm një staf më të madh dhe gjatë gjith kohës së luftës po nxirrnim dividendë bukur të mirë. Po më sa duket ishte një prosperitet i përkohshëm.

“Kam frikë se kur u ktheva pas armpushimit nuk iu kushtova ndonjë vëmendje të madhe punëve të mia. Isha i lumtur që isha kthyer në shtëpi dhe doja ta merrja krejt shtruar. E lashë ortakun tim të mbarështonte gjithçka dhe shkoj me mendjen se pak a shumë i lashë gjërat të rrëshqisnin kështu për nja dy vjet.

“Sidoqoftë, nuk e dija se sa keq ishin gjërat derisa ai papritur më tha se duhej të likuidonim biznesin.

“Prej atëherë kam qenë me fat në gjetjen e punëve, por nuk është aspak e njëjta gjë të jesh zot i vetvetes”.

Shikoi përreth molit, duke i rrotulluar syzet me dembeli në dorën e tij. Pastaj, si një mendim i mëvonshëm, ai bëri një shtesë ndriçuese në historinë e tij.

“Për një gjë jam shumë i lumtur”, tha ai, “ortaku im nuk ra në fund të pusit si unë. Pothuajse menjëherë pasi që e mbyllëm ne, ai e hapi biznesin e vet gati se të njëjtë, në një shkallë më të gjerë. Tash është një njeri i pasur”.

Atë ditë vonë më befasoi duke e përmendur rastësisht djalin e tij.

“Djalë?”.

“Po. Kam një djalë njëzeteshtatëvjeçarë në shtëpi. Djalosh për koke. Do të doja të mund ta takoja më shpesh. Por ai ka bërë shokët e vet tash dhe mund të them se është i lumtur me veten. Është i dhënë pas teatrit.

“Nuk është diçka për të cilën unë di shumë. Të gjith shokët e tij janë të teatrit, ë, shumë të dhënë pas tij.

“Jam i lumtur që çuni ka dalë me vete. Gjithmonë jam ruajtur që kurrë të mos përpiqem të ndikoj në interesimet e tij, në çfarëdo që nuk e tërheq atë.

“Keqardhja e vetme është se s’ka shumë para në atë punë. Ai shkon vazhdimisht me shpresën se do të gjejë një punë në skenë ose në film, por është zor nëse s’i njeh njerëzit e duhur, thotë ai, dhe kjo kushton shumë.

“I dërgoj para aq sa mundem, por i duhet të vishet mirë, siç e dini, të shëtisë shumë dhe të argëtohet, e kjo kërkon goxha para. Sidoqoftë, pres që t’i dalë për mbarë në fund. Ai është djalosh fort i mbarë”.

Por ai e përmendi gruan e tij vetëm disa ditë më vonë, në bordin e anijës, kur tashmë ishim ankoruar në portin ku duhej të zbarkonte të nesërmen.

I kishim zbrazur goxha do gota duke i uruar njëri-tjetrit fat të mbarë në udhëtimet respektive. Perspektiva e një ndarjeje të menjëhershme i bëri konfidencat e të dyve më të lehta se sa ato mes dy shoqëruesve të përhershëm.

“Gruaja ime më ka lënë”, tha ai thjesht. “Pati qenë një befasi e madhe. Edhe sot e kësaj dite s’e di pse. I kam dhënë zemër gjithmonë të bëjë çfarë të dojë.

“Shikoni, më kanë zënë sytë një mori idesh viktoriane të martesës, ku gruaja supozohet të mos ketë asnjë interes përveç mbajtjes së shtëpisë dhe babai i familjes darkon në shtëpi çdo mbrëmje. Unë nuk jam i kësaj mendjeje.

“Gjithmonë kam dashur që gruaja ime të ketë miq dhe t’i thërrasë ata në shtëpi kurdo që të dojë, të dalë kurdo që të dojë, e edhe unë kam bërë të njëjtën gjë. Mendoja se ishim idealisht të lumtur.

“Asaj i pëlqente vallëzimi, por mua jo, kështu që kur doli një shok që dukej se asaj i pëlqente të kalonte kohë me të, unë mbeta i kënaqur. E pata takuar atë njëherë a dy dhe kisha dëgjuar se ai vraponte goxha fort pas grave, por kjo s’ishte puna ime.

“Babai im bënte një ndarje të prerë mes miqve të tij, midis atyre që i takonte në shtëpi dhe atyre që i takonte në klub. Ai nuk do të sillte kurrë në shtëpi dikë karakterin moral të të cilit nuk e tumirte. Ma ha mendja se kjo është e gjitha një gjepurë e moçme.

“Gjithsesi, që t’i biem shkurt, pasi që ajo kishte nisur të dilte me atë tipin për ca kohë, papritur kishte rënë në dashuri dhe kështu u largua me të. Edhe ai tipi më ka pëlqyer. Një djalë fort për së mbari. Ma ha mendja se ajo ka plotësisht të drejtë të bëjë çfarëdo që preferon. Prapëseprapë, u zura në befasi. Dhe prej asaj kohe jam vetëm”.

Në atë çast dy pasagjerë njohjes me të cilët i kisha bërë bisht për merak kaluan para tavolinës sonë. Ai i thirri t’i bashkëngjiteshin, kështu që i urova “natën e mirë” dhe ia mbatha.

Nuk e pashë të nesërmen që të flisja me të, por e pashë për shkurtazi te shtylla e molit, duke mbikëqyrur shkarkimin e arkave të mostrave të makinave të qepjes.

Me sa pashë, e përfundoi punën e vet dhe ia shkeli drejt qytetit – një figurë e vogël tragjike e hareshme, të cilit ia kishte marrë pasurinë ortaku i tij, në kurriz të të cilit hante biri i tij, i shkatërruar nga gruaja e tij, një figurë e shastisur e papërmbajtshme, duke ecur me hapa të mëdhenj përposh kapelës së tij pluskuese, duke rrahur gëzimplotë rugën e tij brenda një kontinenti të tërë njerëzish fort për së mbari të pamëshirshëm dhe grabtiqarë.

/Marrë nga ‘The Complete Stories of Evelyn Waugh’, Little Brown, 1998/ Përkthimi Gazeta Express/ KultPlus.com