Nga: Hasnije Ilazi

“Jeta private dhe publike janë dy botë të ndryshme prej thelbit dhe respektimi i këtij ndryshimi është kusht sine qua non që njeriu të mund të jetojë si njeri i lirë”.106 Pa një ndarje të tillë të qartë, njeriu “nuk mund t’i përkasë më vetvetes; humbet statusin e individit”.107 Në demokracinë liberale, kjo çështje (e formalizuar edhe përmes raportit në mes të të drejtave individuale dhe së mirës të përgjithshme) do të jetë një nga më të debatuarit, së bashku me raportin e së drejtës (legjislativa demo kratike) me moralin (supozimit etik të demokracisë). Disa reflektime sugjerojnë mbi disavantazhet në demokracinë e sotme si influencuese për rrjedhat e ardhshme: Demokracia liberale krijon individë “anemikë”, mikro-klimatikë, të prirur ndaj një jete më të mirë personale, të vetëmjaftueshme, me mendje të hapur ndaj tjetrit dhe lirisë së tij, me çka arsyetojnë shmangie nga qytetaria aktive dhe kul tivojnë pasivitetin qytetar. “Anemia” e individëve shkakton pasojat “leukemike” për shoqërinë demokratike, meqe nëse dobëson fuqinë luftuese për çështjet nga interesi i përgjithshëm.

Përpjekja për t’i barazuar individët, të pabarabartë nga natyra dhe proceset shoqërore, përmes krijimit të mundësive të barabarta, duket një projekt i vështirë për t’u realizuar. Historia e njerëzimit ka treguar se prirjet e ngjashme (socializmi me tendenca për barazim të pabarazisë ekonomike) kanë rezultuar të dështuara në të kaluarën. Fukuyama thekson se demokracia liberale mund të shkatërrohet nga brendia e saj, shkaku i dëshirës fanatike për pranimin e barabartë. Tendenca për të mohuar çdo shfaqje të pranimit të pabarabartë, së shpejti do të ballafaqohej me kufijtë e vendosur nga vetë natyra.108

Demokracia moderne ekziston mbi baza utilitare, esenca e të cilave është “pezullimi i dallimit në mes të mirave morale dhe jo morale dhe bërja e të gjitha dëshirave njerëzore barabartë të vlefshme për t’u shqyrtuar.”109 Në esencë, unifikimi utilitar pranon pluralizmin e dobive të përbash këta dhe atyre personale, me çfarë e zhduk vijën ndarëse në mes të vlerës dhe jo vlerës duke e drejtuar shoqërinë nga kaosi vleror.
Rritja e fuqisë individuale në kuptimin e vendosjes për vete, nuk e zvogëlon ndjenjën e pafuqisë në raport me procese për të cilat individi është i vetëdijshëm se nuk mund t’i kontrollojë. Çfarë domethënie ka pastaj (siç me të drejtë pyet Tocqueville) të thuhet se njerëzit në sisteme të tilla janë bërë zotërinjtë e vetvetes?110

Shoqëritë moderne demokratike dominohen nga, siç i quan Taylor-i, botëkuptime instrumentaliste dhe atomiste, të cilat kërcënojnë kushtet që do të duhej ta siguronin shëndetin e shoqërive moderne vetëqeverisëse (identifikimin e qytetarëve me institucionet publike dhe mënyrën politike të jetës, decentralizimin e pushtetit, etj.). Një shoqëri e tillë, “shoqëria e njerëzve që vetëpërmbushen, përkatësitë e të cilëve gjithnjë e më tepër shihen si revokuese, nuk mund ta sigurojë qëndrueshmërinë e identifikimit të fuqishëm me komunitetin politik e cila i nevojitet lirisë publike.”111 Në esencë, shoqëritë moderne [demokratike] paraqesin një botë për të cilën Taylor-i flet si për botën e raporteve të ndryshueshme, humbjes së përmbajtjes, zbehjes së lidhjeve dhe sipërfaqshmërisë në rritje të gjërave.112

Një nga parimet burimore të demokracisë antike, sundimi i shumicës, në kohën moderne ka kaluar metamorfozën e demokracisë së përfaqësuar; tani sundon një pakicë zgjedhur nga shumica e përqindjes së të dalurve në votim (“agjentët e popullit nuk janë dhe nuk mund të jenë përfaqësuesit e popullit”113). Legjitimiteti i përfaqësimit si formë emokratike është në shënjestër të kritikave, pasi prodhon koalicione resash të grupeve që u paraprijnë interesavetë qytetarëve. Këto koalicione mund të identifikohen me atë që Rousseau quan “asociacione”, vullneti i të cilave bëhet i përgjithshëm në raport me anëtarët e vet, dhe individual në raport me shtetin”. Prandaj, realisht ndodh se “nuk ka votues sa janë njerëz [individë], por vetëm aq sa janë asociacione“.114 Fjalët e Roussea-s duken profetike: “Nëse nuk ka asnjë pikë në të cilën pajtohen të gjitha interesat, asnjë shoqëri nuk mund të ekzistojë.”115

Paralelisht me paragrafin e mëparshëm, shqetësimi kalon në alarm kur mendohet niveli i (vetë)vetëdijes maniulative të popullsisë që përfaqësohet në disa sisteme demokratike. Në shoqëritë me demokracinë e pakonsoliduar, pakica vendimmarrëse zgjedh rëndom masa jokritike dhe qytetarët gjysmë të arsimuar. Në këto rrethana pakica e zgjedhur vendimmarrëse legjitimon lehtë veprime të bazuara në vull netin e vet që kontrabandohet si vullnet i përgjithshëm. Hipokrizia “demokratike” pasqyron edhe “shfaqjen e një fenomeni të heshtur të ri, i cili në botën moderne pothuajse është banalizuar: mobilizimin e lëvizjes së gjerë qytetare rreth një qëllimi moral me synim që të arrihet ndryshimi politik”.116

Demokracia në kohën moderne, dhe luftërat në emër të saj, çdo herë e më tepër shikohen si mjet dhe jo si qëllim. Sot demokracia (para)gjykohet si ekspansion i kapitalizmit, i mbështjellur në dorëza të bardha. Koorporatat e mëdha shkatërrojnë sistemet (“jodemokratike”) në botë në emër të instalimit të demokracisë, ndërsa përgatisin terrenin për për fitime marramendëse. Paradoksalisht, me përhapjen e demokracisë, neokolonializmi merr një formë të re, atë moderne. Një nga disavantazhet më të mëdha të demokracisë moderne konsiderohet mungesa e zbatimit të parimeve të saj burimore, ndërsa alternativa për sisteme të sotme demokratike kërkohet brenda vetë demokracisë, në formën e saj origjinale të pashtrembëruar. Ndonjëherë mangësitë në zbatimin e demokracisë vendosin në pikëpyetje edhe vetë parimet e saj, së bashku me realitetin që prodhojnë këto parime. Kjo duke qenë se nuk mund të pretendohet pafundësisht se burimet e diçkaje janë të përsosura, ndërsa janë të pazbatueshme në vazhdimësi. Megjithatë, “reaksioni i duhur është që të zbulohen ata që e keqpërdorin [idealin], dhe jo të përjashtohet ideali”,117 siç thotë Martha Nussbaum.

Në kontekstin politik, jetësimi i demokracisë mund të kuptohet nga njëra anë si çështje e jetës personale ose, nga ana tjetër si kornizë institucionale. Sidoqoftë, esenca e demokracisë nuk paraqet vetëm kornizën e thjeshtë zgjedhore por, me ndërtimin e plotë të qëndrimeve etike, presupozon “formësimin e tërësishëm të institucioneve dhe edukimin politik të qytetarëve për gjendjen e dëshiruar”.118 Në stadet e ndryshme të zhvillimit të demokracisë moderne (nga shekulli XIX e këndej) ka pasur periudha të cilat disa autorë (John Dewey) i shikojnë si të krizës, lodhjes dhe depresionit (shembulli i depresionit të madh ekonomik në fillim të shekullit XX). Të njëjtit theksojnë se zhvillimi i demokracisë, megjithatë, nuk është tregim monolit, por reflekton llojllojshmërinë e specifikave rajonale dhe nacionale, sikur dhe diversitetin e grupeve imanente brendashoqërore, dhe si i tillë kalon nëpër fazat e ngritjes dhe rënies. Realiteti i sotëm dëshmon se ideja e demokracisë është tejet tërheqëse për shoqëritë që kanë ndier mungesën e saj permanente. Nga ana tjetër, refuzimi i pjesëmarrjes së qytetarëve në lojë politike të qarqeve të caktuara nuk duhet njëjtësuar me refuzimin e idealit të demokracisë. Demokracia mbetet rrugë më e sigurt dhe ambient më i natyrshëm për përmbushjen e standardeve të lirisë, drejtësisë dhe së mirës të përgjithshme, përderisa këto do të konsiderohen si vlera më të larta të njerëzisë.

106 Kundera, Milan, Testamentet e tradhtuara, pika pa sipërfaqe, Tiranë,
2011, f. 276.
107 Ibid. f. 278.
108 Fukuyama, Francis, The End of History and the Last Men, An Avon
Book, New York, 1992, f. 328.
109 Taylor, Charles, Sources of the Self: The making of the Modern Identity,
Harvard University Press, Cambridge, Massachusetts, 2001, f. 332.
110 Cituar në: Fukuyama, Francis, The End of History and the Last Men,
An Avon Book, New York, 1992
111 “A society of self-fulfillers, whose affiliations are more and more seen
as revocable, cannot sustain the strong identification with the political
community which public freedom needs.” Taylor, Charles, Sources of the
Self: The making of the Modern Identity, Harvard University Press, Cam –
bridge, Massachusetts, 2001, f. 508.
112 Taylor, Charles, Sources of the Self: The making of the Modern Identity,
Harvard University Press, Cambridge, Massachusetts, 2001, f. 508.
113 Rousseau, Jean Jacques, Rasprava o porijeklu i osnovama nejednakosti
među ljudima/ Društveni ugovor, Školska knjiga, Zagreb, 1978, f.109.
114 Rousseau, Jean Jacques, Rasprava o porijeklu i osnovama neje –
dnakosti među ljudima/ Društveni ugovor, Školska knjiga, Zagreb, 1978.
f. 105.
115 Ibid. f. 107.
116 Taylor, Charles, Sources of the Self: The making of the Modern Identity,
Harvard University Press, Cambridge, Massachusetts, 2001, f. 396.
117 Cituar në: Ilazi, Hasnije, A është liberalizmi mjaft radikal në
mbrojtjen e barazisë gjinore, Koha ditore, Shtojca, Prishtinë, 8 mars
2011, f.XVI
118 Barišić, Pavo, Ideal vladavine puka: Uvod u filozofiju demokracije,
Hrvatsko filozofsko društvo, Filozofski fakultet Sveučilišta u Splitu,
Zagreb, Split 2016, f.243

Pjesë nga libri “Njeriu shumëdimensional” /KultPlus.com