Arratisja e Martin Camajt nga Shqipëria përkon me disa ngjarje të rëndësishme në kontekstin e Luftës së Ftohtë. Shqipëria prish marrëdhëniet quazi vasaliteti me Jugosllavinë dhe kjo e fundit ndahet nga influenca e Stalinit. Ndërkaq, perëndimi dhe lindja komuniste ndodheshin në kulmin e acarimit të marrëdhënieve dhe “perdja e hekurt”, e artikuluar nga Uinston Çërçill kishte marrë jetë.

Ndarja e Lindjes dhe Perëndimit në Ballkan nisi në tetor 1944 kur Stalini dhe Çërçilli hartuan Marrëveshjen e Përqindjes. Greqia duhet t’i përkiste perëndimit, Jugosllavia duhet të kishte një influencë të barabartë, çka nënkuptonte që Tito kishte dorë të lirë, ndërsa fatkeqësisht Shqipëria nuk përmendet fare. Mospërmendja e Shqipërinë në këtë marrëveshje lidhjet me faktin që vendi më i vogël i Ballkanit asokohe nuk paraqiste asnjë interes strategjik.

Por në vitin 1949, në kulmin e Luftës së Ftohtë, perëndimi, SHBA dhe Britania e Madhe, ndërmarrin një iniciativë për të rrëzuar komunizmin në Shqipëri përmes mërgatës shqiptare të ndodhur jashtë vendit. Fakti që mbi Shqipërinë nuk kishte marrëveshje, Moska nuk mund ta konsideronte si një ndërhyrjen në influencën e saj.

Bashkë me Camajn, në ish Jugosllavi kishin mbërritur mijëra refugjatë politikë të tjerë shqiptarë. Fillimisht, regjimi i Titos qëndroi indiferentë ndaj tyre, më pas një pjesë të madhe e mblodhi në kampe, një pjesë u sistemua në ferma të vogla, kryesisht në Kosovë, ndërsa më të kualifikuarit në punë të tjera. Mësuesi Camaj pati mundësi të japë mësim në fshatrat shqiptare të Malit të Zi ku nevoja për mësues ishte e madhe dhe duke përfituar nga kjo politikë liberalizuese e Titos nis studimet në Beograd.

Nën këtë vorbull, krahas disa organizatave shqiptare në perëndim, më kryesorja Komiteti Shqipëria e Lirë e formuar nga Mid’hat Frashëri, Jugosllavët morën miratimin nga perëndimorët për të formuar një komitet tjetër me shqiptarët e arratisur në Jugosllavi, ai që njihet si Komiteti i Prizrenit.

Në maj të 1951, jugosllavët krijuan me pompozitet organizatën Bashkimi i Emigrantëve Politikë Shqiptarë në të cilën merrnin pjesë disa prej figurave të njohura antikomuniste, kryesisht nga veriu i Shqipërisë. Referuar informacioneve operative të CIA-s, Organizata kishte për synim organizimin e të gjithë shqiptarëve të arratisur në Jugosllavi me qëllim rrëzim e pushtetit të Hoxhës, kundrejt premtimit se Jugosllavia do të respektonte sovranitetin e Shqipërisë. Sipas të njëjtave dokumente, rekrutimi fillestar i të gjithë anëtarëve të kësaj organizate, ishte me forcë.

Amerikanëve, të cilët e nxitën në fillim, në pas u kërkuan autoriteteve Jugosllave të mos vepronin pasi rolin themelor të mërgatës në përpjekjen për rrëzimin e komunizmit duhet të luante Komiteti Shqipëria e Lirë në perëndim.

Organizata Bashkimi i Emigrantëve Politikë Shqiptarë në Jugosllavi ose siç njihet shkurt Komiteti i Prizrenit nuk ishte organizatë sekrete, madje e gjitha publike. Krijimi i saj ishte kaq pompoz sa atë e vizituan disa gazetarë të huaj, mes tyre edhe gazetarë amerikanë.

Siç mund të vlerësohet lirisht, Martin Camaj nuk ndodhej në 1951 në Prizren në formimin e kësaj organizate dhe në të gjithë dokumentacionin e formimit të saj, mes qindra emrave të anëtarësuar, emri i tij nuk ndodhet. Kjo për shkakun e thjeshtë se po studionte në Beograd dhe jugosllavët nuk kishin interes për një mësues por për të tjerë shqiptarë që ishin mësuar me armët, që dukshëm ky profil nuk i përshtatej Martin Camajt.

Tani lind pyetja, pse emri i Camajt del i lidhur me këtë komitet?

Dokumenti operativ i CIA, ku bazohet ky aludim, i përket dosjeve operative të CIA-s.

Agjencia Amerikane ka nisur deklasifikimin e shumë prej dosjeve të saj, udhëhequr prej një ekipi të gjerë studiuesish, të cilët pasi bëjnë anonimizime mbi to, hidhen online për t’u përdorur në studime. Por vetë CIA bën një saktësim të rëndësishëm metodologjik. Këto informacione janë të papërpunuar dhe kurrsesi studiuesit nuk duhet t’i marrin për të mirëqena pasi janë përdorur në një kohë të caktuar gjatë luftës së ftohtë.

CIA ka dy kategori dosjesh, ato operative të informacionit dhe dosjet operacionale të vetat. Online gjenden kryesisht vetëm dosjet operative për të cilat CIA specifikon në ”Guideline” e vetë se janë të pabesueshme dhe përdorimi i tyre merret me rezerve. Në rastin e Shqipërisë, dosjet operacionale, pra faktet dhe punën që ka bërë vetë CIA për rastin shqiptar, janë të hapura dhe merren të plota vetëm ne arkiv.

Konkretisht, dokumenti operativ i CIA ku thuhet se Martin Camaj punon në Radio Beogradi, përmban sipër tij vulën “this is unevaluated information”, që do të thotë se është një informacion i pavlerësuar, i papërpunuar, jo i besueshëm. Dhe, në fakt, në rastin konkret rezulton i tillë. Martin Camaj nuk ka punuar kurrë në radio Beogradi, siç pretendohet në këtë dokument operativ.

Së dyti, në faqen e tretë të këtij dokumenti operativ, përmban një detajim të krerëve të Komitetit të Prizrenit. Në fund të tij thuhet se Lutfi Spahiu, një prej krerëve të tij, është larguar nga pozita ekzekutive në këtë komitet. Më pas, një fjali tjetër thotë se anëtar i këtij komuniteti është Ramadan Spahiu dhe Martin Camaj. Në këtë rast, interpretohet dhe përkthehet se Camaj ishte anëtar i Komitetit Ekzekutiv të Prizrenit. Por është qartësisht një keqpërkthim, ndoshta me qëllim, pasi të qenit anëtar dhe ekzekutiv nuk kanë lidhje me njëra tjetrën. Ironikisht, i njëjti dokument saktëson disa paragrafë më sipër të gjithë kupolën drejtuesit të Komitetit të Prizrenit, dhe Camaj nuk figuron gjëkundi.

Thënë thjeshtë, siç vetë CIA paralajmëron për studiuesit për këtë dokument, ai është i pabesueshëm. Fakti është se Camaj nuk ka qenë asnjëherë pjesë drejtuesi e ndonjë komiteti dhe as ka punuar në Radio Beogradi. Këto dy elemente ishte thelbësore mbi aludimin se ai ishte në shërbim të UDB-së, por që sipas vetë CIA-s nuk është aspak e vërtetë. Përkundrazi, kemi një keqpërdorim, keqpërkthim të dokumentit që është marrë shabllon pa bërë verifikimin minimal, qoftë edhe në Google.

Largimi i Camajt nga Jugosllavia përkon sërish me një ngjarje të rëndësishme ndërkombëtare. Ardhja në pushtet e Nikita Hrushovit normalizoi marrëdhëniet me Titon, çka jugosllavët humbën interesin ndaj Shqipërisë. Mbretëroi një klimë mes mijëra shqiptare të ndodhur atje, të arratisur nga Shqipëria, se do të riatdhesoheshin. Me gjithë këtë frikë reale, Tito nuk mori një hap të tillë dhe pjesa më e madhe e të arratisurve u larguan qetësisht drejt vendeve perëndimore. Një prej tyre ishte edhe Camaj.

Camaj mbërriti në Itali në kohën kur miku i tij, Ernest Koloqi, ishte pjesë e një plani të rëndësishëm të amerikaneve, në përpjekjen e fundit për të tentuar të rrëzuar komunizmin në Shqipëri. Operacioni OBTURATE i CIA, i cili është deklasifikuar por nuk ndodhet online, përmban emrat e të gjithë shqiptarëve që u përfshinë në të, por emri i Camajt nuk ndodhet aty. Qartësisht, interesi i Camajt ishte vetëm puna e tij studimore dhe Koliqi e ka respektuar maksimalisht. Në vitin 1957, përmes një fondi sekret të CIA-s, ku mbështeteshin botime dhe intelektualë të shumtë në perëndim antikomuniste, u financua revista Shejzat e drejtuar prej Koliqit dhe Camajt.

Prej kësaj, jeta e Martin Camaj ishte ajo e një studiuesi dhe shkrimtari deri në ditët e fundit të jetës së tij/ Erald Kapri / KultPlus.com