Jean-Jacques Rousseau (1712 – 1778), shkrimtar, filozof, pedagog dhe muzikant zviceran. ‘Fantazimet e në shëtitësi vetmitar’ (në origjinal ‘Les Rêveries du promeneur solitaire’) është vepër e papërfunduar, e shkruar mes viteve 1776-1778.

SHËTITJA E PARË

Jean-Jacques Rousseau

Pra jam fikall vetëm mbi këtë tokë, pa vëllezër, pa të afërm, pa miq, as shoqëri tjetër, përveç vetes sime. Njeriu më i shoqërueshëm dhe më i gatshëm t’i dojë të ngjashmit e vet, është dëbuar me pëlqimin e njëzëshëm. Në finesën e urrejtjes së tyre kanë kërkuar cila mund të ishte tortura më mizore për shpirtin tim të ndjeshëm dhe i kanë këputur në mënyrë të dhunshme të gjitha lidhjet që më mbanin të mbërthyer për tyre. Do t’i doja njerëzit edhe po të mos u pëlqente kjo; nuk kanë mundur t’i bëjnë bisht dashurisë sime përveçse duke reshtur së qeni njerëz. Pra janë të huaj për mua, të panjohur, hiç, dhe e gjithë kjo ngase vetë kanë dashur kështu. Por unë, i ndarë prej tyre dhe prej gjithçkaje, çka jam unë? Këtë duhet ta hulumtoj ende. Për fat të keq, para se të vazhdoj tutje me këtë hulumtim, është e domosdoshme të hedh një shikim mbi gjendjen time; nga këtu më duhet patjetër të kaloj për të arritur nga ata tek unë.

Pas më shumë se pesëmbëdhjetë vjetësh, prej se gjendem në këtë situatë të çuditshme, ajo ende më duket si një ëndërr; e përfytyroj veten përherë të jem i trazuar nga zalisja, ose se bëj një gjumë të keq dhe bëhem të rizgjohem bukur i lehtësuar nga mundimet e mia dhe i rrethuar nga miqtë. Po, pa dyshim, pa i rënë në të duhet t kem bërë një kërcim nga zgjimi në gjumë, ose më mirë, nga jeta në vdekje. I shkoqur, nuk e di se si, nga rendi i gjërave, kam parë veten të fundosem në një kaos të pakuptueshëm, ku nuk shoh më asgjë; dhe sa më shumë që vras mendjen rreth situatës sime aktuale, aq më pak arrij të kuptoj ku jam.

Oh, po si do të kisha mundur ta parashihja destinin që më priste, nëse s’mund ta kuptoj as tash që jam në dorën e tij? A mos vallë mund të supozoja, në buonsensin tim, se një ditë unë, po ai njeri që isha dikur, po ai që jam ende, do të konsiderohesha – pa mëdyshjen më të vogël – përbindësh, helmues, vrasës; se do të bëhesha tmerri i racës njerëzore, joshësi i horrave; se kalimtarët, në vend se të më përshëndesnin, do të më pështynin; se një gjeneratë e tërë, e gjitha e një mendjeje, do të zbavitej duke më varrosur për së gjalli? Kur bëri vaki ky ndryshim i çuditshëm, i zënë në befasi, u trondita. Trazimi, indinjimi më zhytën në një jermi që ende edhe pas dhjetë vjetësh nuk është qetuar; e në këtë periudhë, i rënë nga gabimi në gabim, nga mungesa në mungesë, nga budallallëku në budallallëk, me pakujdesitë e mia i kam pajisur, ata që e dirigjojnë destinin tim, me po aq instrumente të cilat i kanë përdodur për ta fiksuar mizorisht.

Jam përleshur gjatë, dhunshëm, por më kot. Pa drejtim, as mjeshtëri, as skuthëri, as maturi; i çiltër, i hapur, i padurueshëm, me atë përplasje s’kam bërë tjetër veçse jam prangosur gjithnjë e më shumë dhe u kam ofruar atyre pandërprerë raste të reja, të cilat janë kujdesur mirë të mos i lënë pas dore. Në fund, duke i ndier të kota të gjitha sforcimet e mia dhe duke e ngrënë veten së koti, kam gjetur zgjidhjen e fundit që më mbetej, atë të nënshtrmit ndaj destinit pa çuar krye përtej asaj që ishte e domosdoshme. Në këtë dorëzim kam gjetur kompensimin për të gjitha të këqijat, ngase ai më sjell një qetësi e cila nuk mund të më jepej në mundimin e vazhdueshëm të një rezistence sa të rëndë po aq të kotë.

Edhe një gjë tjetër ka kontribuuar në këtë qetësi. Në mesin e të gjitha finesat e urrejtjes së tyre, përndjekësit e mi e nuk e kanë përdodur njërën, që, në dashakeqësinë e tyre, e kanë harruar; duhej të kishin shikuar me më kudjes veprën që të mund t’i zgjasnin dhe ripërtërinin vazhdimisht dhimbjet e mia, duke më dhënë gjithnjë nga një goditje të re: po të kishin pasur zgjuarsinë të më linin një fije shprese, ende do të më kishin pasur në dorën e tyre. Ende do të kishin mundur të më bënin karagjozin e tyre, duke përdorur ndonjë miklim të rremë dhe të ma copëtojnë zemrën pastaj me ndonjë mundim gjithnjë të ri të prishtmërisë së zhgënjyer; por prej kohësh e kanë shterur çdo rezervë: duke mos më lënë mua asgjë, ia kanë hequr vetes çdo gjë. Përgojimi, poshtërimi, përqeshja, turpërimi me të cilat më kanë mbuluar, më nuk mund të shtohen as të zvogëlohen, jemi në pamundësi, ata që t’i rëndojnë, unë që të shpëtoj soje. Aq shumë kanë qenë në merak të çojnë deri në fund mjerimin tim,  sa e gjithë fuqia njerëzore, e ndihur nga të gjitha dinakëritë e ferrit, s’do të dinte të shtonte më ndonjë gjë. E njëjta dhimbje fizike, në vend se t’i shtojë vuajtjet e mia, do të më largonte prej tyre; duke m’i nxjerrë britmat, mbase do të m’i kursente ofshamat, dhe sfilitjet e trupit do t’i pezullonin ato të zemrës. Çka mund të tutem prej tyre ende, tash që gjithçka ka marrë fund? Duke mos e pasur më fuqinë ta përkeqësojnë gjendjen time, nuk mund të më fusin më frikën. Parehatia dhe trembja janë të kpqija nga të cilat më kanë çliruar përgjithmonë: e kjo ende është një lehtësim. Të këqijat e vërteta nuk më shtrëngojnë shumë; i mbizotëroj lehtësisht ato që i ndiej, por jo ato të cilave u tutem: imagjinata ime e trembur i kombinon, i rrotullon, i zgjeron, i rrit; prishtmëria më mundon njëqind herë më shumë se sa prania, dhe kërcënimi është për mua më e frikshme se sa goditja. Sapo ia behin, realiteti, duke hequr gjithë atë që kishin imagjinare, i tkurr në vlerën e tyre të vërtetë; atëherë më duken fare më të vogla se sa që i kisha imagjinuar; dhe sado që i përvuajtur, prapëseprapë ndihem i lehtësuar. Kësodore, i çliruar nga çfarëdo frike tjetër dhe pa halle dhe shpresa, do të majftojë thjesht zakoni për të ma bërë çdo ditë më të durueshme një situatë që asgjë s’mund ta përkeqësojë dhe dora-dorës që ndjesia dobësohet në kohë, ata nuk kanë më mundësi ta rikthejnë në jetë. Ja e mira që ma kanë shkaktuar përndjeksit e mi, duke e çuar dashakeqësinë e tyre deri në skaj. E kanë privuar veten nga çdo pushtet mbi mua, e tash unë mund të qesh me ta.

S’kanë kaluar ende dy muaj prej se një qeti e plotë ka zënë vend në zemrën time. Prej një kohe të gjatë nuk tutesha më dhe shpresoja të zgjaste: e kjo shpresë, sa e përkundur sa e zhgënjyer, ishte një pretekst që mijëra pasione të ndryshme të vazhdonin të më mundonin. Një ndodhi sa e trishtë po aq e papritur në fund e ka fshirë nga zemra ime këtë rreze të dobët shprese dhe më ka treguar se destini im është, këtu poshtë, është përcaktuar në mënyrë të pashmangshme përgjithmonë. Prej atëherë jam dorëzuar pa rezerva dhe e kam rigjetur paqen.

Posa kam filluar ta ndërshoh intrigën në gjithë përhapjen e saj, e kam humbur përgjithmonë idenë t’i vë mend publikut, në të gjallë timin, në lidhje me mua; dhe, nga ana tjetër, duke qenë se ajo vë-mendje nuk mund të ishte e ndërsjellë, për mua do të ishte tashmë e kotë: do të kishin një aryse të mirë të ktheheshin kah unë njerëzit; s’do të më gjenin më. Pasi që më kanë dëbuar me përçmim, shoqëria e tyre do të ishte më e shpëlarë, bile rënduese, e unë jam bukur më i lumtur më vetminë time se sa të jetoja me ta. M’i kanë shkoqur nga zemra të gjitha ndjenjat e ëmbla shoqërore; tashmë s’do të mund të mugullonin më në mua në moshën time, është tepër vonë. Qoftë se do të më bënin mirë, qoftë se do të më bënin keq, gjithë ajo që vjen prej tyre është e parëndësishme, e çfarëdo që të bëjnë, bashkëkohanikët e mi s’do të jenë kurrë asgjë për mua.

Po unë llogarisja ende tek e ardhmja dhe shpresoja se një gjeneratë më e mirë, duke e ekzaminuar më mirë gjykimin që kjo bën në llogarinë time dhe sjelljen e saj ndaj meje, lehtësisht do të nxirrte në dritë marifetin e atyre që janë sjellë kështu dhe do të më shihnin përfundimisht ashtu siç jam. Kjo shpresë më ka bërë të shkruaj Dialogët, duke më sugjeruar mijëra tentativa të marra për t’ua kaluar pasardhësve. Kjo shpresë, megjithëse e largët, ma trazonte shpirtin si atëherë kur ende kërkoja një zemër të drejtë në botë dhe shrpesat e mia, sado që mundohesha t’i largoja, më bënin njësoj karagjozin e njerëzve të sotëm. Te Dialogët kam treguar se në çfarë e bazoja këtë pritshmëri. E rreja veten. Për fat të mirë e kam kuptuar sa isha ende në kohë ta gjeja, para orës sime të mbramë, një periudhë të qetisë së plotë dhe të prehjes absolute. Kjo periudhë ka nisur në kohë për të cilën po flas dhe mund të besoj se s’do të ndërpritet më.

Bukur pak ditë bën vaki që reflektime të reja të mos ma konfirmojnë gabimin e madh që kisha llogaritur në një vë-mendje të publikut, qoftë edhe në periudhë më të vonë: ai është i drejtuar, sa më përket mua, nga drejtues që ripërtërihen vazhdimisht në grupe që më kanë zët. Individët vdesin; por nuk vdesin grupet kolektive; përjetësohen të njëjtat pasione dhe urrejtja djegëse, e pavdekshme si demoni që e frymëzon, është përherë në lëvizje. Kur të kenë vdekur të gjithë armiqtë e mi veçantë, do të vazhdojnë të jetojnë ende anëtarët e trupit të Mjekësisë dhe Oratorios; e edhe sikur përndjekësit e mi të ishin vetëm këta, mund të jem i sigurt se s’do ta lënë të qetë kujtimin tim, pas vdekjes, po aq sa nuk po e lënë të qetë personin tim ende të gjallë. Mbase, me kalimin e kohës, mjekët që realisht i kam fyer, do të mund të qetësohen; por oratorianët, që i doja, që i çmoja, tek të cilët ushqeja besim të plotë dhe nuk i kam fyer kurrë, oratorianët, njerëz të kishës dhe gjysmë fretër, do të jenë prore të paqetë; paudhësia e tyre përbën deliktin tim, se sedra e tyre nuk do të mund të më falë kurrë; e publiku, tek i cili do të kujdesen të mbajnë dhe ta rindërsejnë dashakeqësinë në mënyrë të pandërprerë, nuk do të qetësohet më shumë se sa që qetësohen ata.

Për ma gjithçka ka marrë fund mbi faqe të dheut. Askush më s’mund të më bëjë as keq as mirë: S’kam më asgjë as për t’u tutur as për të shrpesuar në këtë botë, dhe ja ku jam i qetë në fund të pusit, vdekatar i shkretë i palumtur, por i pamundshëm baras me Zotin.

Gjithë ajo që është e jashtme tashmë nuk më prek: në këtë botë tashmë nuk kam më as të afmër, aq miq, as vëllezër. Jam në tokë si në ndonjë planet të huaj në të cilin do të kem rënë nga ai ku jetoja. Po njoha diçka rreth vetes, s’janë veçse gjëra të dhimbshme e sflitëse për zemrën time dhe nuk mund ta kthej shikimin kah ajo që më takon dhe që më rrethon pa e gjetur në të ndonjë arsye pezmatimi që më indinjon, ose të dhimbjes që më mërzit. Le ta largojmë pra shpirti çdo objekt rëndues, që do ta pushtonte aq dhimbshëm sa edhe së koti. Veç për shkak të pjesës së mbetur të jetës sime, meqë nuk gjej ngushëllim, shpresë dhe paqe veçse në vete, nuk duhet as nuk dua të merrem me të tjerët përveç se me veten time. Në këtë gjendje shpirtërore e marr provim të rreptë dhe të sinqertë që e kam quajtur Rrëfimet e mia. I flijoj ditët e fundit ta studioj vetveten dhe ta përgatis paraprakisht llogarinë që s’do të vonoj ta jap për veten time. Le t’i përkushtohemi tërësisht ëmbëlsisë së kuvendimit me shpirtin tim, meqë është e vetmja gjë që njerëzit nuk mund të ma heqin. Nëse duke reflektuar mbi disponimet e mia të brendshme arrij të shtroj në rendin më të mirë dhe ta korrigjoj të keqen që mund të gjendet ende aty, meditimet e mia s’do të jenë krejtësisht të kota dhe sado që s’jam më i mirë për asgjë mbi faqe të dheut, s’do t’i kem humbur krejtësisht ditët e mia të fundit. Otiumet e shëtitjeve të mia të përditshme shpesh kanë qenë përplot me kundrime magjepsëse, kujtimin e të cilave më vjen keq ta kem humbur.

Do ta lë të shkruar ato që ende mund të ndiej; saherë që do t’i rilexoj, do ta ripërtërij shijimin e tyre. Do t’i harroj fatkeqësitë e mia, përndjekësit e mi, turpërimin tim, duke ëndërruar çmimin që kjo zemër do të kishte merituar.

Në të vërtetë këto faqe s’do të jenë veçse një ditar i paformë i fantazive të mia. Në të do të flitet shumë për mua, ngase një vetmitar që reflekton, merret, domosdoshmërisht, bukur shumë me veten. Nga ana tjetër, edhe çfarëdo ideje e çuditshme që do të më shkojë nëpër mend duke shëtitur, do të gjejë aty një vend të vetin. Do ta rrëfej atë që e kam menduar pikërisht ashtu siç më ka ardhur dhe me pak ndërlidhje ashtu siç idetë e zgjimit kanë përgjithësisht me ato të ditës së nesërme. Por gjithmonë do të dalë në dritë një njohje e re e natyrës sime, humorit tim, përmes asaj të ndjenjave dhe të mendimeve me të cilat shpirti im ushqehet për çdo ditë në gjendjen e çuditshme në të cilën gjendem. Këto faqe pra mund të konsiderohen si një shtojcë e Rrëfimeve, por s’i quaj më në atë mënyrë, duke ndier se s’kanë agjë që ta meritojnë atë titull. Zemra ime është pastruar në kupën e prapësive; dhe me zor, duke e rrëmuar me kujdes, gjej aty ca mbetje të prirjes së qortueshme. Çfarë paskam ende për të rrëfyer, nga momenti që çdo dashuri tokësore më është marrë me forcë? S’kam më asgjë as për t’u mburrur as për ta qortuar veten; jam, në mesin e njerëzve, një hiç, as nuk mund të jem asgjë tjetër, duke mos pasur me ta më asnjë lidhje, asnjë shoqëri të vërtetë. Duke mos mundur më të bëj një të mirë që të mos shtrembërohet në të keqe, duke mos mundur më të veproj pa i dëmtuar të tjerët a veten, abstenimi është bërë detyra ime e vetme, e unë e kryej ashtu si mundem. Por, në këtë mosveprim të trupit, shpirti është ende vigjil, ende prodhon ndjenja dhe mendime, e jeta ime e brendshme dhe morale duket të jetë rritur me vdekjen e çdo interesi tokësor dhe kohor. Trupi im nuk është më, për mua, veçse një telash, një pengesë, dhe unë lirohem prej tij paraprakisht me aq sa mundem.

Një situatë kaq e veçantë sigurisht meriton një të shqyrtohet dhe të përshkruhet dhe këtij provimi po ia flijoj otiumet e mia të mbrame. Për ta bërë me sukses lypsen rend dhe metodë; por s’jam i zoti për një punë të tillë, që nga ana tjetër do të më largonte nga qëllimi, pra që t’i kuptoj modifikimet e shpirtit dhe trashëgimitë e tyre. Në njëfarë mënyre do të bëj me veten operacionet që fizikantët i bëjnë me ajrin për ta kuptuar gjendjen e tij të përditshme; do ta aplikoj barometrin e shpirtit tim dhe këto operacione, të drejtuara mirë dhe të përsëritura për kohë të gjatë, do të mund të m’i japin rezultate të sigurta si ato të atyre. Po s’dua ta shtyj aq tutje këtë ndërmarrje timen, do të mjaftohem ta mbaj regjistrin e operacioneve të mia, pa u munduar t’i tkurr në sistem. I futem të njëjtës ndërmarrje si Montaigne, por një qëllim të kundërt me atë të tijin, duke qenë se ai i shkruan Esetë veç për të tjerët, ndërsa unë i shkruaj Fantazimet e mia veç për mua.

Nëse pastaj në ditët më të vona, afër vdekjes, do të mbes – siç shpresoj – në të njëjtin disponim si tash, leximi i tyre do të ma kujtojë ëmbëlsinë që ndiej kur i shkruaj; dhe, duke e bërë të rilindë për mua kohën e kaluar, do ta dyfishojë, të themi kështu, ekzistencën time. Për dallim nga njerëzit, do tç di ta shijoj ende gëzimin e shoqërisë dhe do të jetoj i mbetur me veten time në një moshë tjetër thua se jam duke jetuar me një mik më pak në moshë.

I shkrova Rrëfimet e para dhe Dialogët me merakun e pandërprerë që të gjej mjete për t’ua hequr nga duart grabitqare përndjekësve të mi dhe t’ua transmetoj – po të ishte e mundshme – brezave të ardhshëm. Një parehati e tillë s’më mundon më në lidhje me këtë shkrim; e di se do të ishte e kotë dhe duke qenë se më është shuar në zemër dëshira të njihem më mirë nga njerëzit, s’më ka mbetur veçse një indiferencë e thellë për shortin e shkrimeve të mia të vërteta dhe të monumenteve të pafajësisë sime, që mbase, tashmë, janë shkatërruar plotësisht. Se janë duke i përgjuar veprimet e mia, se po i zë ankthi nga këto shkrime, se po i përvetësojnë, se po i zhdukin nga faqja e dheut, se po i falsifikojnë, asgjë nga këto në më intereson tashmë. Unë nuk i fsheh as nuk i tregoj. Nëse, në të gjallë timin, m’i marrin, nuk do t’ia dalin mbanë të ma heqin as kënaqësinë t’i kem shkruar as kujtimin e përmbajtjes së tyre, as meditimet vetmitare fryt i të cilave janë dhe burimi i të cilave nuk mund të shteret veçse së toku me shpirtin tim. Sikur të kisha ditur të mps veproja kundër destinit tim që nga fatkeqësitë e para dhe të ndaja mendjen të ndiqja rrugën që mora tash, të gjitha sforcimet e njerëzve, të gjitha marifetllëqet e tyre të tmerrshme do të kishin qenë të paefektshme ndaj meje, dhe pavarësisht të gjitha intrigave të tyre s’do ta kishin prishur reahtinë time më shumë se sa që mund ta prishin tash me të gjitha sukseset e tyre; le ta shijojnë pra për kënaqësinë e tyre turpërimin tim, nuk do të më pengojnë ta shijoj pafajësinë time dhe t’i mbaroj, pavarësisht tyre, ditët e mia në paqe.

/Marrë nga Jean-Jacques Rousseau, “Le fantasticherie del passeggiatore solitario”, BUR, 2009

/Përkthimi Gazeta Express

Jean-Jacques Rousseau (1712 – 1778), shkrimtar, filozof, pedagog dhe muzikant zviceran. ‘Fantazimet e në shëtitësi vetmitar’ (në origjinal ‘Les Rêveries du promeneur solitaire’) është vepër e papërfunduar, e shkruar mes viteve 1776-1778.

SHËTITJA E PARË

Jean-Jacques Rousseau

Pra jam fikall vetëm mbi këtë tokë, pa vëllezër, pa të afërm, pa miq, as shoqëri tjetër, përveç vetes sime. Njeriu më i shoqërueshëm dhe më i gatshëm t’i dojë të ngjashmit e vet, është dëbuar me pëlqimin e njëzëshëm. Në finesën e urrejtjes së tyre kanë kërkuar cila mund të ishte tortura më mizore për shpirtin tim të ndjeshëm dhe i kanë këputur në mënyrë të dhunshme të gjitha lidhjet që më mbanin të mbërthyer për tyre. Do t’i doja njerëzit edhe po të mos u pëlqente kjo; nuk kanë mundur t’i bëjnë bisht dashurisë sime përveçse duke reshtur së qeni njerëz. Pra janë të huaj për mua, të panjohur, hiç, dhe e gjithë kjo ngase vetë kanë dashur kështu. Por unë, i ndarë prej tyre dhe prej gjithçkaje, çka jam unë? Këtë duhet ta hulumtoj ende. Për fat të keq, para se të vazhdoj tutje me këtë hulumtim, është e domosdoshme të hedh një shikim mbi gjendjen time; nga këtu më duhet patjetër të kaloj për të arritur nga ata tek unë.

Pas më shumë se pesëmbëdhjetë vjetësh, prej se gjendem në këtë situatë të çuditshme, ajo ende më duket si një ëndërr; e përfytyroj veten përherë të jem i trazuar nga zalisja, ose se bëj një gjumë të keq dhe bëhem të rizgjohem bukur i lehtësuar nga mundimet e mia dhe i rrethuar nga miqtë. Po, pa dyshim, pa i rënë në të duhet t kem bërë një kërcim nga zgjimi në gjumë, ose më mirë, nga jeta në vdekje. I shkoqur, nuk e di se si, nga rendi i gjërave, kam parë veten të fundosem në një kaos të pakuptueshëm, ku nuk shoh më asgjë; dhe sa më shumë që vras mendjen rreth situatës sime aktuale, aq më pak arrij të kuptoj ku jam.

Oh, po si do të kisha mundur ta parashihja destinin që më priste, nëse s’mund ta kuptoj as tash që jam në dorën e tij? A mos vallë mund të supozoja, në buonsensin tim, se një ditë unë, po ai njeri që isha dikur, po ai që jam ende, do të konsiderohesha – pa mëdyshjen më të vogël – përbindësh, helmues, vrasës; se do të bëhesha tmerri i racës njerëzore, joshësi i horrave; se kalimtarët, në vend se të më përshëndesnin, do të më pështynin; se një gjeneratë e tërë, e gjitha e një mendjeje, do të zbavitej duke më varrosur për së gjalli? Kur bëri vaki ky ndryshim i çuditshëm, i zënë në befasi, u trondita. Trazimi, indinjimi më zhytën në një jermi që ende edhe pas dhjetë vjetësh nuk është qetuar; e në këtë periudhë, i rënë nga gabimi në gabim, nga mungesa në mungesë, nga budallallëku në budallallëk, me pakujdesitë e mia i kam pajisur, ata që e dirigjojnë destinin tim, me po aq instrumente të cilat i kanë përdodur për ta fiksuar mizorisht.

Jam përleshur gjatë, dhunshëm, por më kot. Pa drejtim, as mjeshtëri, as skuthëri, as maturi; i çiltër, i hapur, i padurueshëm, me atë përplasje s’kam bërë tjetër veçse jam prangosur gjithnjë e më shumë dhe u kam ofruar atyre pandërprerë raste të reja, të cilat janë kujdesur mirë të mos i lënë pas dore. Në fund, duke i ndier të kota të gjitha sforcimet e mia dhe duke e ngrënë veten së koti, kam gjetur zgjidhjen e fundit që më mbetej, atë të nënshtrmit ndaj destinit pa çuar krye përtej asaj që ishte e domosdoshme. Në këtë dorëzim kam gjetur kompensimin për të gjitha të këqijat, ngase ai më sjell një qetësi e cila nuk mund të më jepej në mundimin e vazhdueshëm të një rezistence sa të rëndë po aq të kotë.

Edhe një gjë tjetër ka kontribuuar në këtë qetësi. Në mesin e të gjitha finesat e urrejtjes së tyre, përndjekësit e mi e nuk e kanë përdodur njërën, që, në dashakeqësinë e tyre, e kanë harruar; duhej të kishin shikuar me më kudjes veprën që të mund t’i zgjasnin dhe ripërtërinin vazhdimisht dhimbjet e mia, duke më dhënë gjithnjë nga një goditje të re: po të kishin pasur zgjuarsinë të më linin një fije shprese, ende do të më kishin pasur në dorën e tyre. Ende do të kishin mundur të më bënin karagjozin e tyre, duke përdorur ndonjë miklim të rremë dhe të ma copëtojnë zemrën pastaj me ndonjë mundim gjithnjë të ri të prishtmërisë së zhgënjyer; por prej kohësh e kanë shterur çdo rezervë: duke mos më lënë mua asgjë, ia kanë hequr vetes çdo gjë. Përgojimi, poshtërimi, përqeshja, turpërimi me të cilat më kanë mbuluar, më nuk mund të shtohen as të zvogëlohen, jemi në pamundësi, ata që t’i rëndojnë, unë që të shpëtoj soje. Aq shumë kanë qenë në merak të çojnë deri në fund mjerimin tim,  sa e gjithë fuqia njerëzore, e ndihur nga të gjitha dinakëritë e ferrit, s’do të dinte të shtonte më ndonjë gjë. E njëjta dhimbje fizike, në vend se t’i shtojë vuajtjet e mia, do të më largonte prej tyre; duke m’i nxjerrë britmat, mbase do të m’i kursente ofshamat, dhe sfilitjet e trupit do t’i pezullonin ato të zemrës. Çka mund të tutem prej tyre ende, tash që gjithçka ka marrë fund? Duke mos e pasur më fuqinë ta përkeqësojnë gjendjen time, nuk mund të më fusin më frikën. Parehatia dhe trembja janë të kpqija nga të cilat më kanë çliruar përgjithmonë: e kjo ende është një lehtësim. Të këqijat e vërteta nuk më shtrëngojnë shumë; i mbizotëroj lehtësisht ato që i ndiej, por jo ato të cilave u tutem: imagjinata ime e trembur i kombinon, i rrotullon, i zgjeron, i rrit; prishtmëria më mundon njëqind herë më shumë se sa prania, dhe kërcënimi është për mua më e frikshme se sa goditja. Sapo ia behin, realiteti, duke hequr gjithë atë që kishin imagjinare, i tkurr në vlerën e tyre të vërtetë; atëherë më duken fare më të vogla se sa që i kisha imagjinuar; dhe sado që i përvuajtur, prapëseprapë ndihem i lehtësuar. Kësodore, i çliruar nga çfarëdo frike tjetër dhe pa halle dhe shpresa, do të majftojë thjesht zakoni për të ma bërë çdo ditë më të durueshme një situatë që asgjë s’mund ta përkeqësojë dhe dora-dorës që ndjesia dobësohet në kohë, ata nuk kanë më mundësi ta rikthejnë në jetë. Ja e mira që ma kanë shkaktuar përndjeksit e mi, duke e çuar dashakeqësinë e tyre deri në skaj. E kanë privuar veten nga çdo pushtet mbi mua, e tash unë mund të qesh me ta.

S’kanë kaluar ende dy muaj prej se një qeti e plotë ka zënë vend në zemrën time. Prej një kohe të gjatë nuk tutesha më dhe shpresoja të zgjaste: e kjo shpresë, sa e përkundur sa e zhgënjyer, ishte një pretekst që mijëra pasione të ndryshme të vazhdonin të më mundonin. Një ndodhi sa e trishtë po aq e papritur në fund e ka fshirë nga zemra ime këtë rreze të dobët shprese dhe më ka treguar se destini im është, këtu poshtë, është përcaktuar në mënyrë të pashmangshme përgjithmonë. Prej atëherë jam dorëzuar pa rezerva dhe e kam rigjetur paqen.

Posa kam filluar ta ndërshoh intrigën në gjithë përhapjen e saj, e kam humbur përgjithmonë idenë t’i vë mend publikut, në të gjallë timin, në lidhje me mua; dhe, nga ana tjetër, duke qenë se ajo vë-mendje nuk mund të ishte e ndërsjellë, për mua do të ishte tashmë e kotë: do të kishin një aryse të mirë të ktheheshin kah unë njerëzit; s’do të më gjenin më. Pasi që më kanë dëbuar me përçmim, shoqëria e tyre do të ishte më e shpëlarë, bile rënduese, e unë jam bukur më i lumtur më vetminë time se sa të jetoja me ta. M’i kanë shkoqur nga zemra të gjitha ndjenjat e ëmbla shoqërore; tashmë s’do të mund të mugullonin më në mua në moshën time, është tepër vonë. Qoftë se do të më bënin mirë, qoftë se do të më bënin keq, gjithë ajo që vjen prej tyre është e parëndësishme, e çfarëdo që të bëjnë, bashkëkohanikët e mi s’do të jenë kurrë asgjë për mua.

Po unë llogarisja ende tek e ardhmja dhe shpresoja se një gjeneratë më e mirë, duke e ekzaminuar më mirë gjykimin që kjo bën në llogarinë time dhe sjelljen e saj ndaj meje, lehtësisht do të nxirrte në dritë marifetin e atyre që janë sjellë kështu dhe do të më shihnin përfundimisht ashtu siç jam. Kjo shpresë më ka bërë të shkruaj Dialogët, duke më sugjeruar mijëra tentativa të marra për t’ua kaluar pasardhësve. Kjo shpresë, megjithëse e largët, ma trazonte shpirtin si atëherë kur ende kërkoja një zemër të drejtë në botë dhe shrpesat e mia, sado që mundohesha t’i largoja, më bënin njësoj karagjozin e njerëzve të sotëm. Te Dialogët kam treguar se në çfarë e bazoja këtë pritshmëri. E rreja veten. Për fat të mirë e kam kuptuar sa isha ende në kohë ta gjeja, para orës sime të mbramë, një periudhë të qetisë së plotë dhe të prehjes absolute. Kjo periudhë ka nisur në kohë për të cilën po flas dhe mund të besoj se s’do të ndërpritet më.

Bukur pak ditë bën vaki që reflektime të reja të mos ma konfirmojnë gabimin e madh që kisha llogaritur në një vë-mendje të publikut, qoftë edhe në periudhë më të vonë: ai është i drejtuar, sa më përket mua, nga drejtues që ripërtërihen vazhdimisht në grupe që më kanë zët. Individët vdesin; por nuk vdesin grupet kolektive; përjetësohen të njëjtat pasione dhe urrejtja djegëse, e pavdekshme si demoni që e frymëzon, është përherë në lëvizje. Kur të kenë vdekur të gjithë armiqtë e mi veçantë, do të vazhdojnë të jetojnë ende anëtarët e trupit të Mjekësisë dhe Oratorios; e edhe sikur përndjekësit e mi të ishin vetëm këta, mund të jem i sigurt se s’do ta lënë të qetë kujtimin tim, pas vdekjes, po aq sa nuk po e lënë të qetë personin tim ende të gjallë. Mbase, me kalimin e kohës, mjekët që realisht i kam fyer, do të mund të qetësohen; por oratorianët, që i doja, që i çmoja, tek të cilët ushqeja besim të plotë dhe nuk i kam fyer kurrë, oratorianët, njerëz të kishës dhe gjysmë fretër, do të jenë prore të paqetë; paudhësia e tyre përbën deliktin tim, se sedra e tyre nuk do të mund të më falë kurrë; e publiku, tek i cili do të kujdesen të mbajnë dhe ta rindërsejnë dashakeqësinë në mënyrë të pandërprerë, nuk do të qetësohet më shumë se sa që qetësohen ata.

Për ma gjithçka ka marrë fund mbi faqe të dheut. Askush më s’mund të më bëjë as keq as mirë: S’kam më asgjë as për t’u tutur as për të shrpesuar në këtë botë, dhe ja ku jam i qetë në fund të pusit, vdekatar i shkretë i palumtur, por i pamundshëm baras me Zotin.

Gjithë ajo që është e jashtme tashmë nuk më prek: në këtë botë tashmë nuk kam më as të afmër, aq miq, as vëllezër. Jam në tokë si në ndonjë planet të huaj në të cilin do të kem rënë nga ai ku jetoja. Po njoha diçka rreth vetes, s’janë veçse gjëra të dhimbshme e sflitëse për zemrën time dhe nuk mund ta kthej shikimin kah ajo që më takon dhe që më rrethon pa e gjetur në të ndonjë arsye pezmatimi që më indinjon, ose të dhimbjes që më mërzit. Le ta largojmë pra shpirti çdo objekt rëndues, që do ta pushtonte aq dhimbshëm sa edhe së koti. Veç për shkak të pjesës së mbetur të jetës sime, meqë nuk gjej ngushëllim, shpresë dhe paqe veçse në vete, nuk duhet as nuk dua të merrem me të tjerët përveç se me veten time. Në këtë gjendje shpirtërore e marr provim të rreptë dhe të sinqertë që e kam quajtur Rrëfimet e mia. I flijoj ditët e fundit ta studioj vetveten dhe ta përgatis paraprakisht llogarinë që s’do të vonoj ta jap për veten time. Le t’i përkushtohemi tërësisht ëmbëlsisë së kuvendimit me shpirtin tim, meqë është e vetmja gjë që njerëzit nuk mund të ma heqin. Nëse duke reflektuar mbi disponimet e mia të brendshme arrij të shtroj në rendin më të mirë dhe ta korrigjoj të keqen që mund të gjendet ende aty, meditimet e mia s’do të jenë krejtësisht të kota dhe sado që s’jam më i mirë për asgjë mbi faqe të dheut, s’do t’i kem humbur krejtësisht ditët e mia të fundit. Otiumet e shëtitjeve të mia të përditshme shpesh kanë qenë përplot me kundrime magjepsëse, kujtimin e të cilave më vjen keq ta kem humbur.

Do ta lë të shkruar ato që ende mund të ndiej; saherë që do t’i rilexoj, do ta ripërtërij shijimin e tyre. Do t’i harroj fatkeqësitë e mia, përndjekësit e mi, turpërimin tim, duke ëndërruar çmimin që kjo zemër do të kishte merituar.

Në të vërtetë këto faqe s’do të jenë veçse një ditar i paformë i fantazive të mia. Në të do të flitet shumë për mua, ngase një vetmitar që reflekton, merret, domosdoshmërisht, bukur shumë me veten. Nga ana tjetër, edhe çfarëdo ideje e çuditshme që do të më shkojë nëpër mend duke shëtitur, do të gjejë aty një vend të vetin. Do ta rrëfej atë që e kam menduar pikërisht ashtu siç më ka ardhur dhe me pak ndërlidhje ashtu siç idetë e zgjimit kanë përgjithësisht me ato të ditës së nesërme. Por gjithmonë do të dalë në dritë një njohje e re e natyrës sime, humorit tim, përmes asaj të ndjenjave dhe të mendimeve me të cilat shpirti im ushqehet për çdo ditë në gjendjen e çuditshme në të cilën gjendem. Këto faqe pra mund të konsiderohen si një shtojcë e Rrëfimeve, por s’i quaj më në atë mënyrë, duke ndier se s’kanë agjë që ta meritojnë atë titull. Zemra ime është pastruar në kupën e prapësive; dhe me zor, duke e rrëmuar me kujdes, gjej aty ca mbetje të prirjes së qortueshme. Çfarë paskam ende për të rrëfyer, nga momenti që çdo dashuri tokësore më është marrë me forcë? S’kam më asgjë as për t’u mburrur as për ta qortuar veten; jam, në mesin e njerëzve, një hiç, as nuk mund të jem asgjë tjetër, duke mos pasur me ta më asnjë lidhje, asnjë shoqëri të vërtetë. Duke mos mundur më të bëj një të mirë që të mos shtrembërohet në të keqe, duke mos mundur më të veproj pa i dëmtuar të tjerët a veten, abstenimi është bërë detyra ime e vetme, e unë e kryej ashtu si mundem. Por, në këtë mosveprim të trupit, shpirti është ende vigjil, ende prodhon ndjenja dhe mendime, e jeta ime e brendshme dhe morale duket të jetë rritur me vdekjen e çdo interesi tokësor dhe kohor. Trupi im nuk është më, për mua, veçse një telash, një pengesë, dhe unë lirohem prej tij paraprakisht me aq sa mundem.

Një situatë kaq e veçantë sigurisht meriton një të shqyrtohet dhe të përshkruhet dhe këtij provimi po ia flijoj otiumet e mia të mbrame. Për ta bërë me sukses lypsen rend dhe metodë; por s’jam i zoti për një punë të tillë, që nga ana tjetër do të më largonte nga qëllimi, pra që t’i kuptoj modifikimet e shpirtit dhe trashëgimitë e tyre. Në njëfarë mënyre do të bëj me veten operacionet që fizikantët i bëjnë me ajrin për ta kuptuar gjendjen e tij të përditshme; do ta aplikoj barometrin e shpirtit tim dhe këto operacione, të drejtuara mirë dhe të përsëritura për kohë të gjatë, do të mund të m’i japin rezultate të sigurta si ato të atyre. Po s’dua ta shtyj aq tutje këtë ndërmarrje timen, do të mjaftohem ta mbaj regjistrin e operacioneve të mia, pa u munduar t’i tkurr në sistem. I futem të njëjtës ndërmarrje si Montaigne, por një qëllim të kundërt me atë të tijin, duke qenë se ai i shkruan Esetë veç për të tjerët, ndërsa unë i shkruaj Fantazimet e mia veç për mua.

Nëse pastaj në ditët më të vona, afër vdekjes, do të mbes – siç shpresoj – në të njëjtin disponim si tash, leximi i tyre do të ma kujtojë ëmbëlsinë që ndiej kur i shkruaj; dhe, duke e bërë të rilindë për mua kohën e kaluar, do ta dyfishojë, të themi kështu, ekzistencën time. Për dallim nga njerëzit, do tç di ta shijoj ende gëzimin e shoqërisë dhe do të jetoj i mbetur me veten time në një moshë tjetër thua se jam duke jetuar me një mik më pak në moshë.

I shkrova Rrëfimet e para dhe Dialogët me merakun e pandërprerë që të gjej mjete për t’ua hequr nga duart grabitqare përndjekësve të mi dhe t’ua transmetoj – po të ishte e mundshme – brezave të ardhshëm. Një parehati e tillë s’më mundon më në lidhje me këtë shkrim; e di se do të ishte e kotë dhe duke qenë se më është shuar në zemër dëshira të njihem më mirë nga njerëzit, s’më ka mbetur veçse një indiferencë e thellë për shortin e shkrimeve të mia të vërteta dhe të monumenteve të pafajësisë sime, që mbase, tashmë, janë shkatërruar plotësisht. Se janë duke i përgjuar veprimet e mia, se po i zë ankthi nga këto shkrime, se po i përvetësojnë, se po i zhdukin nga faqja e dheut, se po i falsifikojnë, asgjë nga këto në më intereson tashmë. Unë nuk i fsheh as nuk i tregoj. Nëse, në të gjallë timin, m’i marrin, nuk do t’ia dalin mbanë të ma heqin as kënaqësinë t’i kem shkruar as kujtimin e përmbajtjes së tyre, as meditimet vetmitare fryt i të cilave janë dhe burimi i të cilave nuk mund të shteret veçse së toku me shpirtin tim. Sikur të kisha ditur të mps veproja kundër destinit tim që nga fatkeqësitë e para dhe të ndaja mendjen të ndiqja rrugën që mora tash, të gjitha sforcimet e njerëzve, të gjitha marifetllëqet e tyre të tmerrshme do të kishin qenë të paefektshme ndaj meje, dhe pavarësisht të gjitha intrigave të tyre s’do ta kishin prishur reahtinë time më shumë se sa që mund ta prishin tash me të gjitha sukseset e tyre; le ta shijojnë pra për kënaqësinë e tyre turpërimin tim, nuk do të më pengojnë ta shijoj pafajësinë time dhe t’i mbaroj, pavarësisht tyre, ditët e mia në paqe.

/Marrë nga Jean-Jacques Rousseau, “Le fantasticherie del passeggiatore solitario”, BUR, 2009 /Përkthimi Gazeta Express/ KultPlus.com