Karl Ove Knausgård (1968), shkrimtar norvegjez. I njohur në mbarë botën për serinë e romaneve autobiografike me titullin Min Kamp.

NË TRUALLIN E CIKLOPËVE

Nga Karl Ove Knausgård

Është pranverë në truallin e ciklopëve. Pemët e mollës janë në lulëzim dhe rrinë kë këmbë si vela të bardhë në detin e së gjelbrës. Qielli është i kaltër dhe mbi det, vetëm pak kilometra nga këtu ku jam unë, retë rrinë pezull. Bukuria e tij dhemb. Dhe shumë paqësor. Trualli është prosperues, dyqanet janë të mbushura plot, çdonjëri merr atë që i nevojitet e edhe më shumë. Por ciklopët nuk janë të lumtur. Disa janë të zemëruar, të mbushur me urrejtje. Disa të tjerë janë të frikësuar. Kam jetuar këtu për trembëdhjetë vjet dhe ende s’e kam kuptuar pse ka kaq shumë urrejtje dhe frikë. Shikoj përreth vetes dhe praktikisht nuk shoh asgjë për të urryer dhe praktikisht asgjë për t’u frikësuar.

Arsyeja pse këtu ka kaq shumë urrejtje në mesin e ciklopëve, dhe kaq shumë frikë, është e thjeshtë, ma ha mendja. Ciklopët s’duan t’ia dinë për zonat e realitetit që nuk janë ashtu s]iç ata mendojnë se duhet të jenë. Jo shumë kohë më parë, kryeministri i ciklopëve iu referua një partie politike legjitime të pranishme në parlamentin e vendit si naziste. Të gjithë e dinë se nuk është e vërtetë, por kjo s’ka rëndësi: partia mendon ndryshe rreth një çështjeje të ndjeshme dhe kështu ata janë nazistë. Në të gjitha vendet e tjera ka pasur kundërshtime të ashpra. Por në truallin e ciklopëve ishte një gjë e arsyeshme të thuhet. Gjëja e çuditshme është se ata mendojnë se është njëjtë ngado, në çdo vend tjetër, dhe asgjë nuk mund t’i bindë ata të mendojnë të kundërtën. Ciklopët mendojnë se pikëpamja e tyre mbi realitetin duhet të ndahet nga të gjithë, pastaj zbuluan se ky nuk është rasti, u zemëruan, ashtu siç janë shpesh të zemëruar me fqinjët e tyre, danezët, për shembull.  

Ciklopët nuk mund të honepsin ambiguitetin. Nuk kuptojnë asgjë që nuk është ose mirë ose keq dhe kjo i zemëron ata. Kjo është arsyeja pse nuk e duan letërsinë. Ata thonë se e duan letërsinë, por letërsia e vetme që e duan është ai lloj që është në ujdi me pikëpamjen e tyre të së mirës dhe të së keqes, e kjo s’është letërsi fare, por diçka që pretendon të jetë letërsi. Letërsia është për nga natyra ambiguo, por ciklopët s’e dinë këtë gjë.

Unë jam shkrimtar dhe shumë ciklopë i kanë lexuar librat e mi. Disa prej tyre përnjëmend janë zemëruar prej tyre. Një ciklop, në një shkrim për gazetën e tyre më të madhe, Dagens Nyheter, më ka krahasuar me Anders Behring Breivikun. Anders Behring Breiviku i ka vrarë shtatëdhjetë e shtatë njerëz, gjashtëdhjetë e nëntë prej të cilëve ishin qëlluar një nga një, shumica e tyre ishin pothuajse ende fëmijë. Një prej atyre që e kishte vrarë, një vajzë, ishte qëlluar në gojë, por buzët e saj ishin të paprekura, çka do të thotë se mund të jetë qëlluar në një gjani të afërt teksa ishte duke kërkuar ndihmë ose mëshirë. Ciklopët besojnë se mund të krahasohem me njeriun që kishte bërë këtë për shkak të librave që i kam shkruar. Disa ciklopë të tjerë kanë shkruar se unë isha nazist. Nazistët ishin munduar ta shfarosnin një popull të tërë. Ata kishin djegur miliona hebrenj në krematoriume. Shumë ciklopë pohuar publikisht se unë jam mizogjin, se i urrej gratë. Dhe tash, vetëm në javën e fundit, një ciklop tjetër që shkruan në Dagens Nyheter, u shpreh se unë jam pedofil letrar që ka abuzuar vajza të reja. Ajo shkruan po ashtu se në një lidhje të fshehtë homoseksuale me mikun tim më të mirë, prapa shpinës së gruas sime. Është një tekst plot me urrejtje dhe përbuzje dhe ka për synim të thotë se ka diçka të dyshimtë tek unë, diçka të pakëndshme, alarmuese, abnormale, të sëmurë. Ta quash këtë shpifëse mund të jetë një shprehje e butë. Lë të kuptohet se unë jam kriminel.

Pra cili ishte krimi im?

Kam shkruar një roman.

Kështu pra kalojnë ditët në truallin e ciklopëve. Ciklopët zemërohen dhe i gjuajnë me gurë ata që thonë diçka që nuk u pëlqen ose që s’e kuptojnë. Kjo i bën ciklopët e tjerë të frikësohen, ngase ata e dinë se nëse thonë diçka ciklopët e zemëruar s’e pëlqejnë ose s’e kuptojnë, ciklopët e zemëruar do të fillojnë të gjuajnë me gurë edhe mbi ta. Për këtë arsye ciklopët janë ose të zemëruar ose të heshtur.

Gjëja që më së shumti i shqetëson ciklopët është identiteti. Marrëdhënia mes grave dhe burrave i ngatërron ata, ngase nuk është jo-ambiguo. Dhe marrëdhënia mes njerëzve të kulturës së tyre dhe atyre të kulturave të tjera, që gjithashtu nuk është jo-ambiguo, i ngatërron ata po ashtu.

Për këtë arsye ciklopët nuk janë kurrë aq të zemëruar si atëherë kur janë duke folur rreth gjinisë ose imigrimit. Ato nuk janë gjëra për të cilat mund të jesh për ose kundër, prapë kjo është saktësisht ajo çka ata kërkojnë. Pra gjithçka që ekziston mes këtyre kategorive, gjithçka që ekziston në margjina, nuk shihet, nuk flitet për të. Por prapëseprapë ekziston. Ciklopët e vërejnë këtë, por nuk janë në gjendje ta kuptojnë, kështu që bëhen edhe më të zemëruar, ose edhe më të heshtur.

Në vendet malore prej nga vij, së shpejti do të jetë dita jonë kombëtare. Secili vishet me rrobat e tij më të bukura dhe dalin në rrugë të valëvitin flamujt, të përcjellin paradat e fëmijëve dhe të bërtasin urra-urra. Shumë ciklopë janë të zemëruar në lidhje me këtë: thonë se është nazizëm. Jam munduar ta shpjegoj se ne thjesht jemi të gëzuar me vendin tonë. Por shikojini ata flamuj, thonë ciklopët. Ky është nacionalizëm. Dhe nacionalizmi është nazizëm.

Në të vërtetë, për ciklopët pothuajse një mori e madhe gjërash janë të këqija. Njëherë, në një darkë pune, u futa në telashe kur thashë se besoja se gruaja ime ka një lloj lidhjeje me fëmijën tonë që është ndryshe nga e imja, duke pasur parasysh se si e ka mbajtur atë në trupin e saj, se si e ka lindur në dhimbje dhe se si tash është duke e ushqyer nga gjiri i saj. Ciklopët thanë se ishte një pikëvështrim mizogjen.

Kam jetuar këtu tashmë një kohë të gjatë sa nganjëherë gjej veten duke vrarë mendjen nëse ciklopët kanë të drejtë dhe mos ka diçka të gabuar tek unë.

Mos në të vërtetë unë jam pedofil letrar, vrasës masiv, ose nazist.

Pse përndryshe do t’i thoshin ato gjëra?

Romani i parë që kam shkruar, që së shpejti do të botohet në truallin e ciklopëve, në gjuhën e ciklopëve, flet për një mësues njëzet e gjashtë vjeç, të cilin e lënë mendtë për një nxënëse të tij trembëdhjetëvjeçare. Ngatërrohet me të, bëjnë seks dhe në fund ai ia mbath.

Pse e kam shkruar këtë? A nuk e dija se seksi me një minorene është kundër ligjit, i neveritshëm, i përbuzshëm? A nuk e dija se është imorale?

Po, natyrisht, e dija.

Po atëherë pse kam shkruar për një gjë të tillë nëse e dija se ishte imorale, nëse e dija se ishte e gabuar?

Kjo është pyetja që e parashtrojnë ciklopët.

Përgjigjja e tyre është se unë e kam bërë atë gjë ngase jam burrë, mizogjen dhe pedofil letrar.

Imoraliteti i ngatërron ata. I ngatërron edhe epshi, ngase epshi në këtë rast nuk është mënyra se si duhet të jetë. Kështu që zemërohen dhe gjuajnë me gurë. Ca shkrimtarë në truallin e ciklopëve që e dinë çka është letërsia, frikësohen. Nuk kanë guxim t’i dalin krah romanit, ngase kjo mund t’i bëjë edhe ata pedofilë, mund t’i bëjë ata shtypës të grave. Me fjalë të tjera, mund t’i bëjë ata qenie njerëzore të këqija. Pra gati se të gjithë shkrimtarët në truallin e ciklopëve janë të heshtur.

I kuptoj që nuk duan të shihen si qenie njerëzore të këqija. Nuk dal kundër tyre. Por e di, dhe mendoj se edhe ata e dinë, thellë brenda tyre, se duke mos marrë anë ata bëhen shkrimtarë të këqij.

Të gjithë librat e mi janë shkruar me zemër të mirë. Përfshirë atë në të cilin një burrë i ri bën seks me një fëmijë. Të gjithë librat e mi janë përpjekje të çiltra për të kuptuar çka do të thotë të jesh njeri këtu dhe tash, në shoqërinë tonë dhe në kohën tonë. Me e çiltër nënkuptoj se ato nuk e injorojnë anët tona që janë të këqija dhe meritojnë të kritikohen: të gjitha dobësitë, cenet dhe të metat, të gjitha smirat, të gjitha vetëmbrojtjet, të gjitha ambiciet, të gjitha urrejtjet dhe përbuzjet, përfshirë veturrejtjen dhe vetëpërbuzjen, dhe të gjitha epshet, edhe epshi që është i drejtuar kah e ndalura. Po pra, unë jam burrë dhe kjo është perspektiva ime.

Në zemër të këtyre librave qëndron çështja e identitetit. Çka na formëson, çka na bën të bëhemi njerëzit që bëhemi, na bën të mendojmë atë që mendojmë, të ndiejmë atë që ndiejmë, të bëjmë atë që bëjmë? Librat eksplorojnë ndikimin e prindërve tonë, ndikimin e fëmijëve që i kemi fqinj, shokëve të klasës dhe mjedisit lokal, ndikimin e shoqërisë dhe kulturës sonë më të gjerë. Rolet që na janë përcaktuar dhe mënyrat se si alternohen: të jesh prind ishte një gjë për gjyshërit tonë, një gjë tjetër për prindërit tonë dhe tash është një gjë tjetër për vetë ne. Të jesh burrë ose grua ishte një gjë për gjyshërit tonë, një gjë tjetër për prindërit tonë dhe tash është një gjë tjetër për vetë ne. Kur isha çun isha i dhënë pas luleve, i dhënë pas ngjyrës së kuqe, i dhënë pas leximit dhe kisha zakon të qaja bukur shumë – e gjithë këto konsideroheshin të gabuara dhe po ashtu edhe ma thoshin këtë. Kur hyra në pubertet, më quajtën femi, në kuptimin se isha vajzëror, femëror, dhe gjatë adoleshencës bëra çmos të sillesha rrotull si mashkullor. Ndihesha aq fort i brishtë dhe me gjasë për shkak të marrëdhënies që kisha me tim atë – ai ishte një figurë e paqëndrueshme sjelljet e të cilit ishin të paparashikueshme – pashë se po lakmoja një realitet më të thjeshtë dhe vërtet ka pasur përherë një element regresiv në personalitetin tim që ka mall për të gjitha sjelljet e fëmijërisë, ku të tjerët ishin përgjegjës për jetën time.

Një mall për thjeshtësinë, një mall për jo-ambiguitetin, troçësinë dhe të prekshmen, është diçka që e gjejmë te të gjitha lëvizjet totalitare – është ajo për të cilën bëjnë thirrje ata. Në rastin tim, ky mall vjen së toku me një mall për pafajësinë, për paraseksualen, parapjekurinë dhe botën e fëmijës, mbase për shkak të seksualitetit tim, e po flas për vitet e tinejxherllëkut, që atëherë më dukej të ishte aq i pambarështueshëm – gjëja e vetme që doja, që ishte të bëja seks me ndokënd, më dukej aq fort e pamundshme: bile as nuk dija si ta bëja.

Oh, vetmia!

Në këtë romanin e parë kam shkruar rreth këtyre ndjesive. Personazhi im ishte njëzetegjashtëvjeçar, i papjekur po aq sa narcistik, por s’kishte rëndësi sa shumë shkruaja për të, nuk mund të mbahesha pas tij, nuk mund ta bëja të funksiononte. Atëherë e vura në një klasë mësimi – kam qenë aty vetë kur kam qenë tetëmbëdhjetë, duke iu dhënë mësim trembëdhjetëvjeçarëve – dhe të gjitha ato ndjesi, i gjithë ai spektër regresioni dhe progresioni, pasiviteti dhe epshi, frike nga autoriteti dhe malli për autoritet, gjetën kallëpin e tyre: personazhi im u bë një i marrosur pas një vajze trembëdhjetëvjeçare. E dija çka po bëja. Për dy javë i vuajta të gjitha trazitë e ferrit. A mund të shkruaja për këtë? A nuk ishte spekulative? A nuk ishte tabu? A nuk do të mendonin të gjithë se ishte diçka që unë e aprovoja? Ky ishte rreziku, por në të njëjtën kohë gjithçka kapej pas saj dhe në këtë histori të gjitha temat që doja t’i eksploroja mund të gjenin shprehje.

Të shkruash një roman rreth diçkaje që ndodh nuk është e njëjta gjë si të kalosh ta e vënë re. Cilat do qofshin rrethanat, materiali është zgjedhur ngase diçka domethënëse mund të shprehet përmes tij, diçka që nuk ekzistonte para asaj rrethane e nxjerr atë në dritë. Kjo është ajo që bën letërsia. E sigurt se askush nuk mendon se shkrimtarët e krimit kalojnë pa e vënë re vrasjen thjesht sepse shkruajnë për këtë? Unë e shfrytëzova një vajzë trembëdhjetëvjeçare duke e përdorur atë në një roman, por ajo ekziston vetëm në roman, atëherë në çka konsiston shfrytëzimi? Dhe ku është rreziku?

Në atë tekstin e gazetës e para pak kohe, ciklopët e nënvizojnë Divën e Monika Fagerholmit si një shembull i romanit ku një trembëdhjetëvjeçareje i është dhënë zëri i saj, jeta e saj, dinjiteti i saj. Në kundërshti me romanin tim, në të cilin ajo thjesht shfrytëzohet dhe vazhdimisht shihet përmes syve të një burri. E kam lexuar romanin e Fagerholmit sa isha duke e shkruar romanin tim dhe më pëlqeu. Mbushet me të vetmen gjë që njëmend ka rëndësi kur vjen puna te letërsia: lirinë. Më vonë kam shkruar një libër të fokusuar te një djalë trembëdhjetëvjeçar, ku gjithçka shihet përmes perspektivës së tij dhe gjatë shkrimit të tij po përpiqesha të bëja të njëjtën gjë që kishte bërë Fagerholmi në librin e tij: të përshkruaj një jetë njerëzore ashtu siç ishte në një kohë të caktuar, të shploja dinjitetin e tij, gjuhën e tij dhe të isha i ndershëm karshi tij. Dështova. Libri që kisha shkruar nuk ishte i madh, por e posedon lirinë dhe ajo liri është arsyeja pse shkruaj, arsyeja pse ekziston letërsia.

Çka është liria letrare?

Ose, thënë më interesant, çka është e kundërta e saj?

E kundërta e saj është të thuhet se si duhet të jetë letërsia. Është të thuash, Këto mendime janë të pavenda, ato janë të gabuara, kjo s’është mënyra si duam të jenë gjërat. S’mund ta bësh këtë. Nuk mund ta thuash këtë.

Nuk mund ta thuash këtë.

Kjo është letërsia e ciklopëve.

Libri në të cilin e pëshkruaj një burrë të ri të dhënë pas një trembëdhjetëvjeçareje është roman mbi një shkelje, por po ashtu është roman mbi regresionin dhe papjekurinë. Çfarë më bëri ta shkruaja? Papjekuria është ngado rreth nesh. Jetojmë në një kulturë që kultivon rininë, kultivon thjeshtësinë, fëmijllëkun: ndizeni televizorin në cilëndo mbrëmje që të doni dhe do të shihni shembuj të tillë. Romani është e kundërta: kërkon kompleksitet, kërkon diversitet kuptimi, kërkon të vërtetën në vende të veçuara ku e vërteta është e sloganizuar ose mbahet në korniza, ku mbahet shtrëngueshëm dhe s’ka mundësi të lëvizë, e ngurtë dhe e pandryshueshme. Edhe romani që ka të bëjë me thjeshtësinë dhe regresionin është kompleks dhe ekspanziv, e kjo ndodh ngase është roman – përndryshe do të ishte diçka tjetër. Unë e kam përshkruar një burrë të ri të papjekur që ndjek një fëmijë, një keqbërës që ndjek një të pafajshme dhe sado që romani është realistik për nga natyra dhe përballet me atë marrëdhënie në mënyrë të posaçme, metafora e tij shtrihet deri te shoqëria dhe koha e saj. A është një metaforë valide? Nuk e di dhe s’ka mënyrë si të je i sigurt, por ajo që unë bëj si shkrimtar është të shkruaj për ndjenjat e mia, fascinimet, mendimet, shkathtësitë, me besimin se jam njëri nga të shumtët dhe se ky validitet i brendshëm rivalizohet nga një validitet i jashtëm. Kjo është përherë një e panjohur kur je duke shkruar dhe pasiguria e kësaj paraqet një rrezik të lartë. Është një rrezik që kurrë nuk kapet nga kritikët apo studiuesit e letërsisë dhe përvoja ime më thotë se ata praktikisht as që janë të vetëdijshëm për të. Kjo s’do të thotë se po e zvogëloj rëndësinë e rolit të tyre – dikush duhet ta lexojë veprën dhe ta vërë në kontekstin çfarë po përpiqet të bëjë, ose të thotë se ajo që po përpiqet të bëjë nuk ka dalë me sukses. Por ajo që kritika letrare kurrë s’duhet ta thotë është se ajo që vepra po përpiqet të bëjë nuk duhet të bëhet. Nëse një roman dëshiron të shohë të bukurën te nazizmi, kritiku mund të pohojë se s’ka ndonjë gjë të bukur te nazizmi, por jo se romani s’duhet të shikojë aty sikur paska diçka.

Nazizmi, natyrisht, ka një gjë të bukur. Po të mos ishte ashtu, askush s’do të ishte joshur prej tij.

Ajo gjë e bukur, që ne e dimë se është e gabuar, është diçka që vetëm romani mund ta përshkruajë.

Pse duhet ta bëjë?

Ngase nazizmi ka ndonë gjë të bukur.

Të gjitha institucionet tjera të shoqërisë na e thonë këtë: kështë duhet të jetë. Ngado që të shkojmë ballafaqohemi me rregulla dhe rregullime, urdhra të shkruara dhe të pashkruara, që të gjitha të menduara që ta bëjnë jetën të funksionojë për ne, sa më lehtësisht dhe pa dhimbje që të jetë e mundur, në mënyrën më të mirë dhe më të barabartë. Nuk jam kundër asaj që është e drejtë, por këmbëngul në lirinë që të them se po ashtu ekziston edhe e gabuara.

Ne e dimë se të pirët me gjasë nuk është gjë e mirë, por ne prapëseprapë pimë.

Ne e dimë se nuk është gjë e mirë t’u bartasim fëmijëve tonë, por ne u bërtasim prapëseprapë.

Ne e dimë se zilia nuk është gjë e mirë, por ne jemi ziliqarë prapëseprapë.

Ne e dimë se hidhërimi nuk është gjë e mirë, por ne jemi të hidhëruar prapëseprapë.

Ajo që ne e dimë se duhet të jemi është e qartë dhe na përshtatet. Ajo që jemi, pavarësisht asaj që dimë, është diçka që duhet ta fshehim. S’ka zë dhe është sekreti ynë. Na bën të kemi ndjenja faji dhe turpi. E zvogëlojmë dhe kështë shkatërrojmë vetëvlerësimin. E shukasim, me aq sa mundemi, secili nga ne në veten tonë. Por shoqëria si një e tërë nuk mund të heshtë, nuk mund të pretendojë se nuk ekziston, ngase ekziston, është këtu me ne dhe duhet t‘i jepet zë në mënyrë që të bëhet e njohur. Jo zërin e moralitetit, që na thotë se kjo nuk duhet, jo zërin e mediave, që e tkurrin, por zërin e letërsisë, që thotë, Kjo ekziston. Mund të mos jetë një gjë e mirë, por ekziston, është këtu me ne tash dhe ne duhet t’i adresohemi si një realiteti.

Çka ndodh me një shoqëri kur resht ta adresojë atë që e di se ekziston dhe prapë refuzon ta pranojë? Një shoqëri që në vend se të shohë të vërtetën në sy, shikon anash?

Faqet e artit dhe kulturës të gazetave të ciklopëve janë të pashpirta ndaj letërsisë, ngase moraliteti aty mbretëron mbi letërsinë, ideologjia mbi moralitetin. Nuk njoh ndonjë vend tjetër në botë, prëveç shteteve totalitare, ku shkrimtarët janë aq të padukshëm në diskutimet publike. Letërsia nuk është e lirë në truallin e ciklopëve – duart dhe këmbët e saj janë të lidhura. Kurrë s’mund të shohëh ndonjë shkrimtar të mbahet në kpmbët e veta në truallin e ciklopëve. Kurrë s’mund të shohësh një shkrimtar të rrezikojë ndonjë gjë publikisht.

Zor të befasohesh. Të quhesh pedofil në gazetën më të madhe të ciklopëve nuk është përvojë e këndshme. Nuk është fundi i botës, natyrisht, dhe është një opinion legjitim, por s’ka njoh ndonjë vend tjetër ku profesorët e letërsisë i quajnë shkrimtarët e tyre pedofilë dhe t’u thonë atyre se rreth çfarë duhet dhe rreth çfarë nuk duhet të shkruajnë. Kjo mund të bëjë vaki veç në traullin e ciklopëve.

/Karl Ove Knausgaard, ‘In The Land of the Cyclops’, Ferrar, Strauss & Giroux, 2017/ KultPlus.com