Flonja Haxhaj

Pas suksesit që po arrin në skenën ndërkombëtare që pas botimit, libri ‘Të Lirë: të rritesh në fund të historisë’ e autores Lea Ypi u promovua edhe para publikut në Prishtinë, në Librarinë Dukagjini.

Libri që trajton me ironi dhe shaka ngjarjet e dhimbshme të një Shqipërie komuniste të sjellur nga perspektiva e një vajze të vogël, ka për personazh kryesor vetë autoren, e cila ka rijetësuar përjetimet e asaj periudhe në një libër që bëri bujë të madhe duke u përkthyer në 15 gjuhë, shkruan KultPlus.

‘Të Lirë: të rritesh në fund të historisë’ u mirëprit shumë nga publiku në Prishtinë, e kjo u dëshmua edhe mbrëmë nga prezenca e njerëzve e të cilët nuk hezituan ta shfaqin kuriozitetin për të ditur më shumë sesa ajo që është transmetuar në libër, e kjo më pas ngjalli një diskutim tejet përmbajtjesor.

Autorja dhe profesoresha e teorisë politike, fillimisht falënderoi të pranishmit dhe shprehu lumturinë që libri i saj, tani është promovuar edhe në Kosovë.

Ajo vë në pah se ky libër është më shumë një përpjekje për të shkruar nga pikëpamja e jetëve njerëzore për një temë filozofike e që është ajo e lirisë.

“Romani quhet ‘Të lirë: të rritesh në fund të historisë’, e ‘të lirë’ është një titull ironik, e ironia është ajo e një fëmije që mendon se është e lirë, e në fakt zbulon që nuk është e tillë, e ky është fillimi i librit dhe i një populli që kërkon lirinë. Një popull që kërkon lirinë e që mund të jetë Shqipëria, mund të jetë Kosova, mund të ketë shumë vende të tjera që ndjehen të përfaqësuar nga këto përpjekje për të kërkuar dhe për të gjetur lirinë. Është gjysmë-roman, gjysmë-ese, gjysmë-autobiografi, të gjitha bashkë.” është një roman, një libër formimi, që flet për mënyrën se si ne zbulojmë të vërtetat gradualisht si individë, ashtu edhe si shoqëri, dhe ndonjëherë këto të vërteta që zbulojmë, nuk janë ato që duken, ndonjëherë janë të vërteta që na pëlqejnë, ndonjëherë të vërteta që nuk na pëlqejnë.” – shprehet autorja Ypi duke shpjeguar qëllimin e këtij libri, përcjell KultPlus.

Pavarësisht se liria në këtë libër transmetohet më një ironi, Ypi para të pranishmëve e jep definicionin e saj për lirinë, e që është ai i gjyshes së saj, të cilën ajo e konsideron si boshtin moral të këtij libri.

“Ideja e lirisë është edhe në një nga mesazhet kryesore që gjyshja përçon në libër është që në çdo lloj sistem shoqëror-politik, sado shtypës të jetë ai, njeriu nuk e humb kurrë dinjitetin njerëzor, dhe duke mos humbur kurrë dinjitetin njerëzor, nuk humb as lirinë e brendshme, pra lirinë për t’u bërë ajo që duhet. Duke mos humbur lirinë e brendshme, nuk humbë syrin kritik për të parë se çfarë nuk shkon në shoqërinë që na rrethon, pra çfarë u mungon institucionet në të cilat ne jetojmë dhe me të cilat rritemi. Pikërisht kjo liri e brendshme, na jep ato shkëputjet morale që për mua janë të domosdoshme për t’i vlerësuar si duhet shoqëritë në të cilat rritemi ose jetojmë, çfarëdo që të jenë ato, sido që ta kenë emrin, çfarëdo ideologjie që të kenë dhe me çfarëdo paketimi të vijnë idetë e asaj shoqërie dhe vetëm deri këtu shkon Lea, pra nuk mundohet që t’i bindë njerëzit që të jenë nga kjo anë e shoqërisë ose nga kjo anë tjetër që të përfaqësojnë këtë ide të lirisë ose këtë ide tjetër, por vetëm që të kuptojmë forcën e brendshme morale të çdo individi në çdo shoqëri sado shtypëse dhe nëpërmjet asaj force morale, të ndërtojmë kritika shoqërore në të cilën liria nuk shihet vetëm si liria e një individi, por ku kuptohet se në qoftë se të gjithë nuk jemi të lirë, asnjëri nga ne nuk është i lirë, pavarësisht sa dukemi se jemi të lirë” – thotë ajo duke dhënë mesazhin kryesor të këtij libri.

Ndërkaq, ajo që merr pothuajse vëmendjen më të madhe në këtë libër është padyshim shpjegimi i ‘kristaltë’ i ngjarjeve, nga një vajzë që në kohën e regjimit komunist ishte tejet e vogël për t’i kuptuar ato. Por, autorja thotë se pavarësisht se ishte shumë e vogël në moshë, disa ngjarje i kujton me kthjelltësi saktësisht se si kishin ndodhur.

“Libri është i ndarë në dy pjesë, pjesa komuniste dhe pjesa e Shqipërisë liberale. Për pjesën e dytë kam qenë shumë e sigurt në materialet, në mënyrën e përshkrimit pasi kam mbajtur ditar pas viteve 1990, nga viti  1990 deri në vitin 1997 kam ditar pothuajse të përditshëm dhe në ata ditarë, ka shumë rrëmujë, gjëra jointeresante, dilema, dashuri, gjëra që nuk i interesojnë shumë shoqërisë sot, por ka edhe reflektime politike-shoqërore të shpërndara aty-këtu.” – thekson Ypi duke shpjeguar metodologjinë e librit, përcjell KultPlus.

“Një nga episodet që mbaja mend fiks si ka ndodhur ishte vdekja e Enver Hoxhës dhe në fakt kur kam biseduar me bashkëmoshatarët e mi e që ishin edhe ata në kopsht ose në shkollë fillore, të gjithë kanë një kujtim shumë të qartë se ku kanë qenë atë ditë, çfarë anë thënë, çfarë kanë bërë prindërit, si e kanë parë dhe besoj se ka qenë një nga momentet e para të ndërgjegjësimit për fëmijët që ka diçka përveç asaj që na thuhet, pra nuk është vetëm propaganda, nuk është vetëm si e përfton ti nga televizioni. Unë mbaj mend një nga episodet që kam përshkruar në libër që  gjyshja ime po më thoshte ‘po haje byrekun se e kam bërë shumë të mirë’ dhe unë që i them ‘si ka mundësi që të hahet se sot është një ditë shumë e tmerrshme’, pra janë disa momente kyçe të librit që më kujtohen.” – potencon më tutje aturoja e librit.

Botimi i këtij libri, pavarësisht suksesit ndërkombëtar, nuk u mirëprit nga publiku në Shqipëri, e për këtë pritje, Ypi thotë se nuk e ka me shumë dëshirë të flasë dhe një prej arsyeve pse ndihet e çliruar dhe më e lumtur në Kosovë është se nuk do t’i ketë këto paragjykime, nuk do ta ketë atë përballim dhe atë përfaqësim sepse siç thotë ajo, i ka shpjeguar disa herë motivet e këtij libri.

‘Të Lirë: të rritesh në fund të historisë’, është një libër, nga një persepektivë e një vajze që atë kohë ishte e vogël, por jo sa për të mos kuptuar se diçka nuk është në rregull. Por sa e përfaqëson i gjithë ky rrëfim prespektivën e një shoqërie të rërë.

“Kjo besoj se lidhet me suksesin e jashtëzakonshëm që ka pasur libr jashtë Shqipërisë, pikërisht pse ka qenë kaq i suksesshëm, ka pasur një pritshmëri që libri të jetë edhe përfaqësues, pra ky është një moment kur Shqipëria, jeta në Shqipëri, jeta në komunizëm, jeta në liberalizëm, bëhet i njohur nga mediat ndërkombëtare nga gazetarët dhe kjo i jep një barrë të jashtëzakonshme autorit sepse e bën autorin përfaqësues të një shteti të një perspektive të kaluar të atij shteti që është vetëm një perspektivë midis shumë perspektivash tjera. Çdo libër është një gur në një kala, nuk është e gjithë kalaja dhe debati është një debat që ngrihet dhe ajo ndërtohet nga shumë pjesë nga shumë autorë me shumë perspektiva të ndryshme, nëpërmjet kritikave të këtyre autorëve. Unë them që është edhe e padrejtë dhe e gabuar që të pritet nga një libër dhe një autor që të japë perspektivën e një shoqërie të tërë, aq më tepër të një shoqërie aq të ndarë dhe aq të vuajtur si shoqëria shqiptare.” – shton më tutje autorja Ypi.

Edhe pse botimi i parë i këtij libri ishte në gjuhën angleze, Lea vendosi që përkthimin  në shqip ta bëjë vetë ajo, sepse siç shpjegon ajo ka dashur t’i përjetojë edhe njëherë ngjarjet në atë gjuhë që personazhet reale kanë folur.

“Kur e përktheja në shqip fjalët e librit, i rijetoja por i rijetoja me një intensitet emocional që nuk e kisha përjetuar kur i kisha shkruar në anglisht, pra kur i shkruaja në anglisht po shkëputesha nga jeta reale sepse dialogët po ndërtoheshin në një gjuhë që nuk ishte gjuha në të cilën ishin folur dhe kjo më jepte një lloj distance nga libri dhe një lloj ftohtësie për të shkruar dhe kur e përktheva në shqip kjo distancë ra pasi personazhet po flisnin në gjuhën dhe zërin që kishin folur gjithmonë, ose me zërin me të cilin unë i kujtoja dhe kjo e bënte edhe më të dhimbshëm këtë proces sepse disa personazhe për të cilët unë shkruaja nuk jetoni më dhe ishte një mënyrë për t’i sjellë në jetë, por për t’i sjellë në jetë si të vdekur.” – thotë autorja duke shtuar se një arsye më shumë pse e ka përkthyer vetë është se e ndjeu se një detyrim që i detyrohej, Shqipërisë, vendit ku kishin ndodhur këto ngjarje.

Autorja, Lea Ypi, poashtu ndau me pjesëmarrësit, se ky libër narrativ, i ngjarjeve të përjetuara nga vetë ajo dhe familja e saj, do të bëhet film, ndonëse ende nuk dihet se cili do të jetë produksioni e detajet e tjera.

E një prej kritikave pothuajse më të shumta që mori ky libër është padyshim mospërfshirja e Kosovës në bisedat dhe ngjarjet që rrëfehen në këtë libër, duke e ditur se ky libër trajton ngjarjet e viteve 1990-1997, vite këto jo të lehta për Kosovën e cila ato kohë ishte nën regjimin jugosllav.

“Vërtet, unë nuk e kam pasur në ndërgjegjen time Kosovën deri në vitin 1999, pra Kosova ka hyrë në ndërgjegjen time politike e morale vetëm në vitin 1999 dhe do të ishte e pandershme dhe jo e sinqertë që unë të thoja që kjo ka ndodhur në mes të vitit 1990-1997 në të cilat unë e trajtoj këtë libër. Kosova ka qenë e pranishme nëpër debate por s’ka qenë në ndërgjegjen time si Lea në këto vite kur trajtohet libri dhe po është e drejtë kjo kritikë sepse ky libër nuk flet për Kosovën por do të tregohesha e pasinqertë sikur të kisha thënë se u bë kjo bisedë për Kosovën dhe unë e mbajta mend.” – thotë autorja Ypi duke shtuar se ky libër do të ketë edhe vazhdimin ku do të trajtohen ngjarjet pasi ajo është ndërgjegjësuar për Kosovën, gjegjësisht pas vitit 1999, kur ajo filloi punën si përkthyese në Kryqin e Kuq.

E për ta plotësuar deklaratën e vajzës së saj, nëna e Lea Ypit thotë se për shkak të sistemit të asaj kohe, vajzën e tyre ajo dhe e gjithë familja e kanë ruajtur nga diskutimet për Kosovën.

“Unë kam qenë mësuese në një shkollë afër Durrësit dhe kisha një shoqe që jepte Gjeografi dhe në një moment në një mësim që jepte ajo, duke folur për hartën e Shqipërisë ajo tha se ne përkufizohemi nga Jugosllavia, Greqia, Italia dhe lart është Kosova që përpara ka qenë pjesë e jona dhe vetëm për këtë që tha ajo u pushua nga puna. Pra, terrori në Shqipëri ka qenë shumë i madh sa nuk mund që këtë t’ia përçonim Leas së vogël, dhe ne jemi ruajt në mënyrë absolute nga fëmijët dhe kemi folur me kode me njëri-tjetrin,” – shtoi ajo duke i dhënë më shumë kuptim asaj se pse Lea nuk e kishte Kosovën në ndërgjegjen e saj deri në vitin 1999.

Përderisa, në këtë libër, Lea shfaq një vajzë të vogël që mendon se është e lirë e që në fakt nuk është, ajo tregon për pjesëmarrësit në promovimin e mbrëmshëm se a ndjehet tani e lirë, 25 pas largimit nga Shqipëria.

‘Unë ndjehem e lirë në kuptimin që ndjehej gjyshja ime e lirë, pra ndjehem e lirë sepse ndjej përgjegjësi morale dhe saherë që njeriu ndjen përgjegjësi morale për mendimin tim është i lirë dhe ndjehet i lirë. Pjesa tjetër është ajo që nëse një shoqëri nuk është e lirë, individi nuk mund të jetë i lirë sepse ne nuk jetojmë vetëm për veten tonë, jetojmë për fëmijët, për shoqërinë, për të tjerët, jetojmë në emër të brezave të kaluar dhe për brezat e ardhshëm dhe kur jeton në një shoqëri ku ka padrejtësi, atëherë dhe një njeri që ndihet i privilegjuar, që ka pushtet e para, nuk mund të jetë i lirë. Pra edhe po edhe jo, jam e lirë sepse ndjehem e përgjegjshme por nuk jam e lirë sepse nuk besoj që jetojmë në një shoqëri të lirë.” – shpjegon ajo konceptin e saj për lirinë.

Ndërkaq, nuk u la pa u diskutuar edhe pikëpamja marksiste-kantiane që e karakterizon autoren Ypi, e që u vu në pah nga një pjesëmarrëse në promovim, e cila e pyeti se a ka ndikuar kjo pikëmapmje në shkrimin e këtij libri.

“Marksi është më pak pjesë e librit, më shumë është Kanti dhe teoria e tij ku thuhet se ideja e lirisë zbulohet përmes moralit. Arsyeja pse Marksi nuk është pjesë e librit është se nga ana filozofike dhe nga ana kritike e shoqërisë, ne nuk gjejmë asgjë tek Marksi që nuk e gjen te Kanti.” – u përgjigj Ypi.

E në këtë promovim në panelin e diskutimit përkrah autores Lea Ypi ishin edhe filozofi Shkëlzen Maliqi dhe gazetari, Lirim Mehmetaj./KultPlus.com