Agim Vinca

(Një libër që memorizon dhe arkivon jetën tonë)

Bajram Kosumi, Enciklopedia imagjinare. Postroman, Artini-Toena, Prishtinë 2023.

Kemi para vetes një libër të madh, jo vetëm si vëllim (771 faqe), por edhe me shumësinë e temave që trajton, të problemeve që ngre, të ideve që shfaq dhe të mesazheve që transmeton, sikurse edhe me gjuhën e pasur, sintaksën shqipe dhe stilin e konsoliduar.

Ky është një libër pretencioz, që pretenciozitetin e vet e shpreh që në titull: Enciklopedi…

Dy fjalë në shikim të parë kundërthënëse: “enciklopedi”, nocion shkencor dhe “imagjinare”, fjalë që lidhet me artin si trillim, të shoqëruara nga një term letrar: “PostRoman”, sikundër edhe ballina e librit me atë kullën e lartë si pirg,[1] krijojnë sakaq idenë e një vepre të pazakontë, që eksperimenton si në planin përmbajtësor, ashtu edhe në atë formal.

Një vepër e konceptuar në formë fjalori, ku të gjitha tekstet janë strukturuar sipas shkronjave të alfabetit shqip: nga A-ja tek ZH-ja, në të vërtetë deri te Z-ja, sepse shkronja Zh mungon (nuk e dimë pse).[2] Teksti është i radhitur në dy kolona, si në enciklopedi dhe shoqërohet jo rrallë edhe me fusnota, si në veprat shkencore.  

Vepër që dekonstrukton traditën e zhanrit, roman-fjalor, roman-enciklopedi, zbulim apo risi? As njëra, as tjetra, por thjesht një vepër letrare me përmbajtje e strukturë të mëvetësishme, për të mos thënë edhe krejtësisht origjinale. (I tillë është edhe kompozicioni i kësaj vepre).

Veprat letrare në formë fjalori a leksikoni nuk janë të panjohura në botë dhe, pjesërisht, as ndër ne. Shkrimtari amerikan Embrouz Birs (Ambrose Gwinnett Bierce, 1842-1914) u bë i njohur me veprën e tij në formë fjalori me titull Fjalori i Djallit (1911).

Shkrimtari i shquar francez Gystav Flober (Gustave Flaubert, 1821-1880) la në dorëshkrim veprën Fjalor i ideve të pranuara(Dictionnaire des idées reçues), i cili u botua shumë vjet pas vdekjes së autorit (më 1913).

Nuk mund të mos përmendet në këtë rast edhe romani Fjalor i hazarëve (1984) i shkrimtarit serb Millorad Paviq (“romani i parë postmodern në Ballkan”), i përkthyer edhe në gjuhën shqipe (Fjalori kazar, 2012).

Tek ne, Qosja te romani Një dashuri dhe shtatë faje (2003) ka një kapitull me titull Fjalori i fshehur, që shtrihet në mbi 50 faqe. (E njëjta teknikë përdoret edhe te romani Bijtë e askujt, 2010).

Ka edhe shembuj të tjerë veprash në formë fjalori, por Bajram Kosumi e ndërton godinën e vet letrare me materialin e tij dhe sipas konceptit të vet për artin dhe letërsinë, që është në thelb koncept postmodern.

Studiuesit e përcaktojnë artin postmodern si ars combinatoria, domethënë si art ku ka gjithçka: fakte, dëshmi, dokumente, të dhëna shkencore, kujtesë historike, personazhe reale e fiktive, me një fjalë gërshetim të fiksionit me faktografinë.

Nga të gjitha llojet letrare romani është më i përshtatshmi për këtë lloj eksperimenti. Romani gjithmonë ka qenë zhanër sintetizues, por ky i kohës sonë, duke mos qenë beletristikë e pastër, por “bricolage,[3] është i tejngopur me material dokumentar.

Ideja për këtë libër autorit i ka lindur nga koha kur ka qenë në burg (rreth dyzet vjet më parë), kurse një bërthamë fillestare gjejmë te vëllimi poetik Fjalor i Barbarëve (2000), i cili apostrofohet shpesh në këtë libër, madje thuhet, me humor, se është shitur shpejt, ngaqë lexuesit e kanë pandehur për “fjalor të etruskëve”.

Duke qenë libër specifik, Enciklopedia… e Kosumit edhe mund të lexohet ndryshe nga librat e zakonshëm, pra jo në mënyrë konvencionale – nga faqja e parë tek e fundit, siç lexohen rëndom librat, veçanërisht romanet, por edhe duke nisur nga fundi a nga mesi, për t’u kthyer sërish në pjesët e tjera të rrëfimit. (Hapni ku të doni këtë libër dhe besoj se do të gjeni diçka interesante, që do t’ju nxisë ta vazhdoni aventurën e leximit). Unë, fjala vjen, Prologun e lexova në fund, ose kah fundi, dhe pashë se isha lodhur kot për të gjetur çelësin e hapjes së dyerve të kësaj ngrehine letrare atipike, ta quaj kështu, sepse atë na e ofron vetë autori: teksti mund të lexohet në dy mënyra: “si enciklopedi dhe si letërsi”; edhe njëra, edhe tjetra mundësojnë qasjen “në humnerat e artit, të historisë dhe të filozofisë”.[4]

Qysh enciklopedistët francezë në shekullin e 18-të, theksonin se tri aftësitë e mendjes njerëzore: kujtesa, gjykimi dhe fantazia, u përgjigjen tri fushave të dijes: historisë, filozofisë dhe artit.[5]

Enciklopedia imagjinare është një vepër me një trajektore të gjerë kohore dhe hapësinore, që shtrihet nga lashtësia deri në ditët e sotme dhe nga lagjja e fshatit deri te kontinentet e largëta, por që ka një bosht rreth të cilit sillen të gjitha rrëfimet.

Ky bosht është “Ishulli” dhe banorët e tij “Ishullarët”, nga burojnë edhe togfjalëshat: “fjalor ishullor”, “filozofi ishullore”, “mentalitet ishullor” etj. (Edhe pse është përcaktuar për emrin imagjinar “Ishull”, autori nuk ngurron të përdorë edhe emërtimet reale gjeografike: Kosovë, Shqipëri, Ballkan etj.).

Kemi të bëjmë me një toponim letrar, në të vërtetë me një metaforë, që shpreh idenë e izolimit të shqiptarëve si popull. Dhe jo vetëm të shqiptarëve, kudo që jetojnë, në Shqipëri, në Kosovë dhe në viset e tjera, por edhe të ballkanasve në përgjithësi; në një kuptim më të gjerë edhe të mbarë njerëzimit.[6]

Janë qindra zëra, njësi, rrëfime, skica, tregime, mite, legjenda, parabola, poezi, këngë, letra (letrat e Marie K. dërguar të dashurit të saj që vuan dënimin me burg janë perla të vërteta), lojë fjalësh (jeux des mots), humor, batuta, intervista; histori, gjeografi, drejtësi, gjuhësi, onomastikë, semantikë, simbologji, teori komunikimi; tekste liturgjike dhe shprehje në gjuhë të huaja; cikle tregimesh dhe esesh me mbititull “libra” (Libri i mashtrimeve, Libri i Mallkimeve, Libri i Simboleve, Libri i Skurajve, Libri për pesë Mariet etj.); ngjarje, njerëz, vite, shekuj, data, fusnota, që shumë herë janë po aq interesante sa teksti bazë, në mos edhe më shumë, të gjitha këto së bashku sajojnë spektrin e këtij libri-mozaik për nga përmbajtja, por unik për nga këndvështrimi dhe qasja.

Gjatë rrëfimit Narratori pleks kohët, duke kaluar jo rrallë nga e kaluara tek e sotmja e, madje, ose, siç i pëlqen të thotë autorit, poende, tek e ardhmja, duke përmbushur kështu mëtimin për të bërë një vepër të pazakontë letrare… Sikurse kohët, në këtë vepër takohen edhe kategoritë: e mira dhe e keqja, e bukura dhe e shëmtuara, e madhërishmja dhe e ulëta, tragjikja dhe komikja, humori dhe satira, sensi lirik dhe mendimi kritik.

Vepra që po përurojmë sot është shkruar një kohë të gjatë; është menduar akoma më gjatë dhe është botuar gati gjysmë shekulli nga koha kur autorit i ka lindur ideja fillestare “në vetminë e nëndheshme të Burgut të Nishit” (f. 14).

Në këtë vepër nuk ka një kryepersonazh, si në romanin klasik, balzakian, e as si në romanin modern, kafkian (Kafka dhe Kamyja kanë krijuar personazhet model të letërsisë moderne, Jozef K.-në dhe Mërsonë) – nga ky aspekt ky është një libër policentrik, që ka personazhe të shumta: të imagjinuara dhe reale, historike dhe aktuale; heronj dhe qyqarë; idealistë dhe pragmatistë; asketë dhe hedonistë, me një fjalë njerëz me fate nga më të ndryshmet, fatin e të cilëve e përcaktojnë rrethanat historike, por edhe karakteret e tyre të çuditshme. (Nga ky aspekt autori ka ditur të përfitojë edhe nga Marksi, edhe nga Frojdi).

Pothuajse nuk ka personalitet të historisë shqiptare – nga e kaluara e largët e deri në ditët e sotme, që nuk shfaqet në këtë vepër, kuptohet në kontekste të ndryshme. Për ta autori nuk shkruan si historian, por si letrar, duke piketuar ndonjë moment të veçantë nga jeta, vepra apo edhe vdekja e tyre, ndonjë tipar të karakterit a ndonjë detaj në dukje të parëndësishëm, por që autori e bën tërheqës dhe interesant me rrëfimin e tij.

Është vështirë të veçosh nga ky libër pjesët më mbresëlënëse, mirëpo për të mos mbetur vetëm në nivel të konstatimeve të përgjithshme, po ndalemi te disa tekste konkrete, pa pretenduar se kemi bërë zgjedhjen më të mirë.

Luftëtari i vjetër Dedë Gjo Luli goditet me shuplakë nga kamerieri i shtyrë nga konsulli rus (kundrejt një shpërblimi material) në Kafen e Madhe në Shkodër dhe pas kësaj vakie e humb respektin e bashkëqytetarëve. (Është një tekst i shkurtër, që ngërthen një mesazh të fuqishëm: kritikë mentalitetit shqiptar). Dedë Gjo Luli e fal shërbyesin e varfër, që shitet për para, kurse paria shkodrane vetëm e sodit aktin e turpshëm dhe nuk ndërmerr asgjë: “Të gjithë e panë, por askush nuk tha asnjë fjalë e as nuk bëri një lëvizje”.

Kalojmë te një shembull tjetër, në Kosovën e pasluftës, që flet për një zyrtar të administratës shtetërore. Zëvendësministrin e Arsimit, Arbër Rexhajn (emër fiktiv), i diplomuar në Universitetit e Hajdelbergut, në një subjet të Hegelit, pjesë e një qeverie të korruptuar, nuk e lënë të korruptohet sytë e Adem Jasharit, që e vështrojnë me qortim nga fotografia e varur në mur (në zyrë), sa herë që ka rrezik të “devijojë”, andaj jep dorëheqje nga posti.

Dhe ja edhe një shembull tjetër, për mua si profesor shumëvjeçar i Universitetit të Prishtinës dhe si studiues i letërsisë shqipe (natyrisht edhe si krijues), por besoj edhe për të gjithë ju, është me interes të veçantë.

Në sythin “Regjistri i letrave të popullit” flitet për letra me të cilat qytetarët denoncojnë “armiqtë e popullit”. Këto letra janë gjetur, si thuhet, në vitin 1999 në ndërtesën e bombarduar të Sigurimit Shtetëror në Prishtinë nga ushtarët e UÇK-së. “Edhe sot e ruaj regjistrin në arkivin tim personal”, thuhet në fusnotë; në këto letra (“anonime e joanonime”), të shkruara në vitet ’80 të shekullit të kaluar, qytetarët e Kosovës, të kombësisë shqiptare, në njërën anë denoncojnë me vetëdëshirë “armiqtë e popullit” si Adem Demaçi me shokë, ndërsa në anën tjetër shprehin devotshmërinë e tyre ndaj shtetit jugosllav dhe politikës së tij.

Po citojmë njërën nga këto letra, autor i së cilës është një Profesor Universiteti dhe “shkrimtar modern”. Në këtë letër me shifrën 68/80 thuhet tekstualisht, e zezë mbi të bardhë: “Derisa po kaloja nëpër duar libra të rinj të bibliotekës së Fakultetit të Filologjisë, dega e Letërsisë Shqipe, pashë se ka qindra ekzemplarë nga Tirana (…). Unë nuk e di ku është faji, te dekani i fakultetit apo te Sekretariati për Marrëdhënie me Jashtë, po me rëndësi është që ta thirrni dekanin dhe t’ia ngrehni pak veshin (…). Unë dhe një rreth i nderuar intelektualësh – vazhdon “shkrimtari modern” nga Prishtina – jemi për të marrë modele në Beograd. Në vend se të shohin zhvillimet moderne në Beograd, ata i kthejnë sytë e verbër kah Tirana. Boll ma se na çmendën!

Këtë letër mos e konsideroni opinion vetëm timin, se ne nuk do të lejojmë prapakthim që na rrezikon modernen në art, por vetëm që ta keni të qartë ju, si kujdestarë të sigurisë në vend. Ne do ta shkruajmë një apel publik kundër shkretëtirës së artit atje në Shqipëri. Do të shihni, do t’ia bëjmë bam!” – përfundon apologjeti i “modelit jugosllav”, i shqetësuar për librat që vijnë nga “shteti amë”. Fjala “shkretëtirë”, me të cilën mbyllet kjo letër ta kujton artikullin Vox clamantis in deserto (Zëri i të vetmuarit në shkretëtirë), të botuar në “Rilindje” në vitin 1971 (i nënshkruar nga tetë letrarë kosovarë), pikërisht në kohën kur bashkëpunimi kulturor ndërmjet Tiranës dhe Prishtinës merr karakter institucional. (Në vitin 1970 nënshkruhet Marrëveshja për bashkëpunim midis UT-së dhe UP-së).

Ky është një libër që bën bashkë dy dhunti: imagjinatën e shkrimtarit me kërshërinë e kërkimtarit (kërkimi “kuintesenca e jetës”), por edhe përvojën krijuese të poetit, publicistit dhe studiuesit, që tani shfaqet edhe me kostumin e prozatorit, ku Kosumi shkëlqen më shumë se kudo tjetër.

Për të krijuar libra si ky duhet dije, njohuri, kërshëri, por edhe durim dhe energji. Janë konsultuar shumë burime, libra shkencorë, historikë, politikë, foklorikë, gjuhësorë, juridikë, etnologjikë; botime enciklopedike, uebsajte elektronike, fjalorë, doracakë, me një fjalë një literaturë e pafund, pa e bërë qëllim më vete erudicionin, por duke e vënë atë në funksion të qëllimit që i ka vënë vetes si detyrë parësore autori: të dëshmojë për Ishullin dhe Ishullarët (për Shqipërinë dhe shqiptarët; për Ballkanin dhe ballkanasit); t’u lërë dëshmi bashkëkohësve dhe brezave që vijnë  për jetën dhe zakonet e tyre; për luftërat, fitoret, dështimet, rëniet e ngritjet, me theks të veçantë te marrëzitë e tyre.[7]

Nuk ka qenë punë aspak e lehtë mbarështrimi i gjithë kësaj lënde. Për t’i dalë në krye kësaj sfide është dashur një punë e madhe këmbëngulëse. (Teknologjia digjitale, të cilën autori duket e zotëron mirë, e ka bërë të mundur ose, thënë më drejt, e ka lehtësuar realizimin e këtij projekti).

Historia e marrëdhënieve shqiptaro-serbe është një përbërës i rëndësishëm i kësaj vepre. Për krimet dhe masakrat serbe mbi popullsinë shqiptare në harkun kohor 1878, 1912, 1945, 1981, 1999, Kosumi flet me kompetencën e studiuesit dhe me ndjeshmërinë e shkrimtarit, aq sa mund të thuhet se ky libër do të mund të shërbente si shkas për debat mbi këtë temë.

“Revolucioni i 81-shit”, si e quan autori, është lajtmotiv i kësaj vepre që zuri fill në burg. Duke qenë njëri nga të rinjtë tanë që kaluan nëpër ferrin e burgjeve jugosllave është e kuptueshme që kjo të jetë temë obsesive e kësaj vepre. Po qe se përdorim termin e studiuesit të njohur rus të Dostojevskit, Mihal Bahtin, burgu te Kosumi është kronotop: pikë ku takohen koha (kronos) dhe hapësira (topos).

Konform konceptit të tij gjithëpërfshirës, “post/romani” i Kosumit nuk mund të lërë jashtë, natyrisht, luftërat në ish-Jugosllavi, veçanërisht në Bosnjë dhe në Kosovë, duke e parë fenomenin luftë jo vetëm në planin etnik, historik dhe politik, por edhe nga aspekti thjesht njerëzor. Tregimi me titull “Anti-“ (f. 50-52) tregon se deri ku arrin makabriteti i qenies njerëzore të molepsur nga ideologjia e urrejtjes dhe nga shtytjet shtazarake (viktimë e ushtarit serb, të demobilizuar pas Dejtonit, është vajza e mitur boshnjake, Selma, që përjeton një kalvar të paparë), kurse tregimi “Harrimi” (f. 249-253) shpalos dhimbjen e thellë të babait dhe bashkëshortit që dëgjon krismat e automatikut që qëllojnë gruan dhe fëmijët e tij në kohën kur “Prishtina vdiste çdo minutë”, aq sa personazhi “harrohet” për një çast dhe humb orientimin në kohë: në një minutë, madje në disa sekonda ankthi e pritjeje, rrudhen shekujt!

Në krahasim me tregimet e luftës, tregimet që flasin për periudhën e pasluftës, duken  “zbavitëse”, edhe kur janë në fakt tragjike dhe groteske. I tillë është, fjala vjen, tregimi “Varri i heroit Besim Krasniqi”, në të cilin flitet për një ish-luftëtar të UÇK-së, i cili, pas veprimeve dëshpëruese që bën në shenjë revolte për mospërfshirjen e tij në listat e veteranëve, ku kanë hyrë edhe njerëz që kishin qenë kundër luftës (shpall në fb “shitjen e varrit” dhe, i frymëzuar nga një tregim i Bertolt Brehtit, “shndërrohet” në përmendore të gjallë në mes të qytetit), ostrakohet nga bashkëqytetarët e tij të nxitur nga media e papërgjegjshme e senzacionale, që e shpall heroin “profiter, mendjemadh dhe egoist”!

Skicat dhe tregimet e këtij libri mbështeten kryesisht mbi një fundament real, por në procesin krijues ato i kalojnë kufijtë e reales dhe shndërrohen në tregime imagjinare. Sepse arti, sipas autorit, duhet të shkojë edhe përtej reales, duke depërtuar në zonën e nënvetëdijes (shih: Romani për nënën, f. 617).

Bajram Kosumi nuk ka studiuar filozofi, së paku jo në shkollë, por vepra e tij, krahas problemeve shoqërore, sociale, politike, etike, estetike, ngre edhe probleme filozofike, si pozita e njeriut në botë dhe e planetit Tokë në kozmos; dualizmi jetë-vdekje, trup-shpirt, ferr-parajsë dhe në mënyrë të veçantë fenomeni kohë.

Teksti më i gjatë i librit Libri për Një Çast (f. 450-479) flet për kohën dhe perceptimin e saj. Kryepersonazhi i këtij rrëfimi, Astriti, është alter ego e vetë shkrimtarit, kurse kronika për të parët e tij në pesëqind vjet (nga mesjeta e këndej) një parabolë e fatit historik të shqiptarëve si komb.

Enciklopedia imagjinare është një vepër që vlen të lexohet, madje edhe të rilexohet, si për shkak të përmbajtjes së saj, ashtu edhe për hir të rrëfimit të shkathët, por dyshoj se do të ketë shumë lexues, jo vetëm pse kultura e leximit është në krizë, por edhe për shkak të vëllimit të madh; njerëzit sot përtojnë të lexojnë gjatë. (Uroj ta kem gabim).[8]

Në Prolog autori, pasi flet për mënyrat e leximit të librit, shpreh dëshirën që të mos e arrijë ditën kur do të varroset libri, fjala është për librin klasik, që preket me dorë dhe që ka aromë, për t’u zëvendësuar me atë që quhet e-book (libër elektronik).[9]

Ta lexosh Enciklopedinë e Kosumit është si të hysh në një pyll të dendur, ku në çdo hap shfaqen peizazhe mahnitëse, por edhe skena të frikshme. Do të mund ta përdornim edhe metaforën e lumit, të një lumi të gjerë e të thellë si Nili, siç do të thoshte Noli,[10] por kjo na kujton rrezikun (real a imagjinar) të “mbytjes” nëse nuk e zotëron mirë shkathtësinë e notimit, përkatësisht të  leximit.

Në kopertinën e mbrapme të këtij libri janë vënë disa mendime për autorin dhe veprën e tij. Në mesin e të përzgjedhurve jam edhe unë, Agim Vinca. Duke folur për poezinë e Bajram Kosumit, gati tridhjetë vjet më parë (1995), kisha shqiptuar fjalinë: “Poezia e tij nuk njeh kufij”. Vepra që po përurojmë sot e konfirmon shumëfish vërtetësinë e këtij pohimi: Enciklopedia imagjinare është një metaforë e madhe e kujtesës njerëzore dhe një vepër që s’njeh kufij.

(Fjalë e mbajtur në përurimin e librit “Enciklopedia imagjinare” të Bajram Kosumit, në Prishtinë, më 13 shkurt 2024). / KultPlus.com