– Pasthënie –
Shkruan: (Hamdi) Erjon Muça

Nuk është hera e parë që shkruaj për veprat e botuara, për punën letrare dhe shkencore të prof. Anton Nikë Berishës . Si të thuash, krijesa të lindura e të njohura edhe nga të tjerë dhe që një autor mundohet të thotë atë që ndoshta e kanë vënë re edhe shumë të tjerë.

Kësaj radhe do merrem me diçka të pabotuar të ardhur në duart e mia në formën e dorëshkrimit, krijesë që ende nuk e ka përjetuar dritën e botimit e unë duhet t’i paraqes lexuesit disa nga aspektet thelbësore të saj. Më të qenësishmet. E më të qenësishmet në këtë vepër, ashtu si në të gjithë punët e Anton Nikë Berishës, me të cilat jam marrë, janë forma dhe gjuha. Forma, kërkimi gjithnjë i skemave të reja, hera-herë edhe hibride, për t’i dhënë jetë një arti që nuk vjetrohet kurrë. Përpjekja të jetë gjithnjë modern, duke përdorur një gjuhë jo vetëm të pastër shqipe, por të mbushur me metafora të ndërtuara me mjeshtëri. Kështu thuhet në fillim të veprës së tij të njohur “Prushi i bukurisë ” (përsiatje poetike):
Përtej harrimit e pate djepin Bukuri.
Është një nga ato metafora që kur e lexon një herë zor se e harron. Vendoset në pafundësi një objekt me caqe të përcaktuara.
Kjo ndërlidhet me metaforën që përdoret në veprën tjetër të tij “Sytë e heshtjes” (si thashë ende në dorëshkrim):
me vrullin e gurrës që bunon

(Sytë e heshtjes, 3)

Përdorimi i fjalës bunon, që në fjalor paraqitet si buron, e meqë në këtë poemë autori shkruan për heshtjen, kjo të bën të mendosh heshtjen e lumit Buna, që nga lindja e tij në liqenin e Shkodrës dhe deri sa derdhet në detin Adriatik, shtegton pa gurgullime, me një qetësi thuajse medituese. Në krahun tjetër e paraqet, si në vizion, jetën njerëzore, që zë fill nga mitra e nënës, për të jetuar, mbi një shtrat jetësor të sheshtë pa gurgullime, në drejtim të vdekjes, por që, po sipas autorit, përdorimi nuk është vdekje; uji kthehet në avull e avulli sërish në ujë, për të rrebeshuar mbi liqenin e Shkodrës që i jep jetë Bunës, bunimit…
Sa i përket formës nuk dua t’ju paraqes mënyrën sonetike të ndërtimit (strofa katërmbëdhjetë vargjesh), por strukturën, molekulare, metaforike, të veprës “Sytë e Heshtjes”, që është një vepër e mirëfilltë poetike, megjithëse nuk është shkruar nga një poet, por nga një profesor, një shkencëtar, në rastin konkret, i fjalës. Në vend që ta vështroj, ta trajtoj si një teori filozofike, psikologjike, artistike, me të duhet të sillem si me një ekuacion matematik.
Në fakt dy veprat (“Prushi i bukurisë” dhe “Sytë e heshtjes”, të dyja përsiatje poetike) që përbëjnë këtë ekuacion, dhe që më tepër se nga frymëzimi janë shkruar duke përdorur logjikën shkencore, duke ndërthurur diturinë e një jete, me frymëzimet e një çasti, minutë, ore apo…
Një vepër që shkruhet e nxitur (e shtyrë) vetëm nga frymëzimi, ka në brendësi të saj revoltën, absurdin, anakronizmin, gjithçka mëdyshore që bren dhe përtypet shpejt nga shpirti njerëzor. Një vepër e tillë, poetike prej poeti, të godet shumë më shpejt.

Vepra si “Sytë e heshtjes”, ku këto mëdyshje personale ballafaqohen, ndërthurën e bashkëjetojnë edhe me mëdyshje të dijetarëve të tjerë, kërkon më tepër kohë, më tepër përqendrim nga ana e lexuesit, për t’u gjendur e për të komunikuar me çdo varg të saj.

Me “Sytë e heshtjes” dhe me atë që i paraprin, “Prushin e bukurisë” (nuk duhet trajtuar vepra “Sytë e heshtjes” pa u ndalur tek vepra e mësipërme), ndodh ajo që shumë studiues francezë thonë për veprën poetike të Stephan Malarme-së: “Malarme krijonte kështu në Francë nocionin e autorit të vështirë. Induktonte në art detyrshmërinë e sforcimit intelektual. Me këtë lartësonte gjendjen e lexuesit dhe me inteligjencë të admirueshme, në vend të madhështisë personale, zgjedhte mes njerëzve, atë numër të vogël ndjekësish që, në momentin kur e kishin kuptuar, nuk do të toleronin më poezi të papastra, të menjëhershme, dhe të pambrojtura!” (Paul Valéry parathënia e librit Jean Royére, Malarme, Paris Messein).

E them dhe e mbroj kudo se vepra “Sytë e heshtjes”, si edhe ajo që e paraprin, “Prushi i bukurisë”, nuk është për këdo, por vetëm për një elitë të zgjedhur lexuesish.
Në përgjithësi, në çdo vepër letrare, bindjet personale mund të mos ndahen me autorin, të mos pranohen nga të gjithë. Vepra letrare nuk përbën dhe nuk duhet të përbëjë një pamflet ideor. Unë vetë, thënë metaforikisht, jam në përplasje me të (me autorin e këtyre dy veprave), sa i përket bindjeve personale, (unë jam ateist, madje heretik), por kjo nuk më ndal aspak që të konstatoj mrekullinë e një krijese lindur nga flegrat e inteligjencës, kohës, me të cilën dua të nënkuptoj diturinë dhe heshtjen.

Njeriu duhet të jetë i lirë t’i këndojë gjithçkaje që e bën të ndihet i plotë, vetëm se kjo liri, në letërsi duhet t’u lejohet vetëm atyre që e ngrenë nivelin e artit; unë përulem përballë mënyrës se si këndohet dhe jo përballë argumentit. Gjuha poetike duhet vlerësuar dhe jo subjekti i një poezie.
Duket si paradoksale, por nuk është ashtu; mënyra jonë e komunikimit përbëhet nga fjalët, nga mendimet që përshkojnë qelizat e trurit, me shpejtësinë e dritës, përbëhen, ose të paktën formëzohen bazuar tek fjalët dhe, duam apo s’duam ne, ato janë kushtëzueset më të mëdha të jetëve njerëzore. Kështu, nëse një mendim jo të mirë e shprehim me fjalë të zgjedhura, arrijmë ta shesim më shtrenjtë nga ç’vlen, në të kundërt, mendimin e mirë të shprehur me fjalë të këqija nuk e përtypim dot as vetë. Kur përballemi me mendime të bukura të shprehur në mënyrë të mrekullueshme, më të mirëmenduar të mundshëm, nuk mbetet rrugë tjetër, pos se të ulesh dhe të mundohesh të shkruash po aq mirë.

Unë zgjodha t’ju flas, të shkruaj për formën dhe për gjuhën me të cilën janë qëndisur këto dy krijesa poetike, këto dy poema. Për artin e fjalës kjo ka më rëndësi. Me keqardhje e them se në vendin tonë, forma në letërsi, në veprën letrare ka marrë një rëndësi dytësore, thua se “Lulet e të Keqes” apo “Një stinë në ferr” bënë ndryshimin e madh në artin poetik nga përmbajtja e jo nga forma!
Në rrafshin struktural, pra, si në rrafshin mikro ashtu edhe në makro, ky lloj operacioni intelektual shërben si një “Duplice opostulazione” kërkesë e dyfishtë, nisur nga autori për lexuesin e tij, lidhjen me anë të artit poetik të intelektuales me shpirtëroren. Lidhjen mes të arsyeshmes dhe të hamendësuarës. Lidhjen mes gjuhës dhe mendimit.
Autori ynë hap një kllapë me poemën “Prushi bukurisë”, në brendësi të saj fut veten, njeriun dhe rrugëtimin evolutiv njerëzor, përfaqësuar nga Arti i fjalës, ndërsa e mbyll (ndoshta) kllapën me poemën e tjetër “Sytë e Heshtjes”, sinonim i meditimit, i arsyetimit, i kërkimit me forcën e qetësisë, zhbërjen e mëdyshjeve që brejnë ndërgjegjen e njeriut.
Veprat “Sytë e Heshtjes” dhe “Prushin e bukurisë” Anton Nikë Berisha i ka quajtur përsiatje poetike dhe unë jam i bindur se këtë e ka bërë jo i shtyrë nga një modesti e falsët, por pikërisht nga ajo që thashë më sipër “Duplice opostulazione”, që duke i lexuar përsiatjet e tij poetike, vetë lexuesi do të ndërmarrë një udhëtim poetik në përsiatjet e veta, personale, poetike, filozofike dhe psikologjike. Ndërsa unë dua t’i jap emërtimin që meritojnë “Poemat”.
Njeriu nisi rrugën e vet të evoluimit falë fjalës; ishte mënyra e komunikimit që e ndau atë nga bota shtazore, por evoluimin e vërtetë e përqafoi falë heshtjes; në qetësi ai rimendoi fjalët e thëna, të dëgjuara, të menduara. Në heshtje nisi t’i shkruajë ato fjalë, në pllaka balte, në papiruse e më pas në pergamenë e letër, për të thurur me to librat me të cilat trashëgon brez pas brezi përvojën e vet. Me anë të fjalëve, përqafuar nga heshtja, nisi të thurë lavde, këngë, e tregime; e fjala, falë heshtjes, nisi të mos ishte më thjeshtë, mjet komunikimi, por mbretëreshë e qenies njerëzore.
Në këto dy vepra, Berisha mundohet të na e sjellë të sublimuar lidhjen e pazhbëshme mes dy qenësive të jetës tonë dhe këtë e bën duke përdorur metafora të mrekullueshme sinestezike :
Reshje e buzëqeshur në ndërrim të stinëve
që vërshon me njomësinë e puthjeve
(Prushi i bukurisë, II)
Në poemën “Prushi i bukurisë” fjala i ngjet reshjeve, por jo siç jemi mësuar, rëndomë, ta etiketojmë, si e mugët, apo të dhunshme, por e buzëqeshur; në fakt është më pranë realitetit kjo lloj metafore se sa ato që përmenda unë, uji që bie me reshjet është jetë dhe gëzim për natyrën e s’ka si të jetë e mugët, e shurdhër. Këto reshje vërshojnë si të ishin puthje. Janë natyrale këto vargje, të thjeshta, në madhështinë e tyre, po pa u mbytur nga thirrjet e nxehta; duan që ti të dëgjosh me dëshirë e kënaqësi, e jo me përdhunën e ulërimës.
ujëvarë ndriçuese e vrushkujve
ngjizur dhe me penjtë e errësirës:
dallgëzim i vijueshëm i shpirtit –
përshkuar nga drithërima rrezellitëse.
(Sytë e heshtjes, 1)
Në poemën “Sytë e Heshtjes” vargu mban të thuash po të njëjtën frekuencë tingëllimi, megjithëse sinestezia është shumë më e theksuar se sa më sipër. Ujëvarë ndriçuese; nuk shurdhon ujëvara që na sjell para syve Anton Nikë Berisha, por ndriçon, a thua se këtë vizion e ka marrë në një tjetër planet. Ajo është e lidhur dhe me penjtë e errësirës; errësira merr një tjetër dimension, duket sikur një qëndistar gjigand, çdo muzg nis e qëndis pëlhurën e vet. E kundërta e Penelopës ose është pikërisht ajo që në mes të natës ngrihet dhe shthur, por jo pëlhurën e vet […] E nuk ka se si të mos pësojë dallgëzime të vijueshme shpirti njerëzor, kur poema i flet nën zë, si të ishte dialog i dhomës së gjumit. E në fund vjen edhe drithërima rrezellitëse. Në katër vargje kemi të vendosura njëra pas tjetrës katër metafora të mrekullueshme dhe tre prej tyre sinestezike.

Kur prof. Anton Nikë Berisha më besoi dorëshkrimin e vet dhe unë u përballova me titullin, të them të drejtën nuk është se isha i bindur plotësisht tek plotshmëria poetike e këtij titulli, por duke e lexuar dhe rilexuar, e çdo herë duke gjetur diçka të re, të ndryshme nga ajo që kisha gjetur më parë, u binda, se ky titull është më se i plotë; duhen sytë e heshtjes për të ndjerë ngrohtësinë e këtyre vargjeve, thellësinë e këtyre metaforave. Shpirti, ose siç quhet tek Odiseja, psike, është diçka hipotetike, matematikisht jo e faktuar, e megjithatë ne ndiejmë në brendësinë tonë rrahje që nuk kanë të bëjnë as me zemrën e as me organe të tjera të faktuara. E rrahjet janë aq ritmike që sa në poezi marrin formën e dallgëve, për t’u shkërmoqur në drithërimë rrezellitëse, kur përplaset me brigjet shpirtërore.

Kur po shkruaj, mbështjell nga qetësia ime, mendoj se është pikërisht shpirti njerëzor që ndryhet mes kllapave të ngritura të këtij ekuacioni letrar. Njeriu është pjesë e operacioneve komplekse të ekuacionit, por përfundimi është shpirti, sepse përpos të gjitha fjalëve, e të gjithë heshtjes së një jete, apo më shumë, njerëzore, ne evoluuam vetëm falë asaj hipotetikes, që Homeri e quajti psike dhe ne vijojmë ta quajmë shpirt.
Vetëm hiri e di çdo të thotë të shkrumbohesh nga zjarri (Josif Alexandrović Brodskij).
Në titullin e punimit përmenda fjalën hi (hiri) si lidhëz ndërmjet titujve të veprave “Prushi i bukurisë” dhe “Sytë e heshtjes”, sepse, siç thotë fraza e mësipërme del që Vetëm heshtja e di rëndësinë e fjalës. Fjalës së bukur, të zgjedhur me mundim dhe dituri.
Uturimë e përndritur je, vel i prushtë –
joshje e zbulimit që gjithnjë e ndërton
kështjellën e lumturisë e të përdëllimit
edhe kur na duket se çdo gjë vjen e shuhet;
kumtim prehës që i shpreh thellësitë
në syrin e agsholëve dritëshumë.

(Prushi i bukurisë, III)
Prushi i gjuhës të zgjedhur ka në brendësi nxehtësinë e flakëve që e përshkuan, ruan në sipërfaqe dritën që ato lanë, ndaj edhe hiri, në atë heshtjen e vet, e di se çdo të thotë të jesh përndezur një herë nga mrekullia e flakës fjalë. Fjalë të përditshme, nga ato që ne i përdorim, por që kur ndërthuren me forcën e diturisë dhe me urtësinë e poetikës, marrin vlera të pallogaritshme. Uturima është e përndritur; nuk dua t’ju lodh, por edhe këtu kemi të bëjmë me sinestezi poetike. Gjashtë vargje i vendosa këtu të plota për të risjellë në vëmendje jo vetëm bukurinë e një metafore (në fakt dy të bashkangjitura sepse edhe “vel i prushtë” është një metaforë e mrekullueshme, megjithëse jo sinestezike) të ndërtuar me meçuri por edhe me flakë poetike.
kur gjethet i blatohen puthjes së vdekjes
(Sytë e heshtjes, 3)
Hiri që pati zanafillë prushin poetik, na dhuron edhe vargje ngjethëse si ky i mësipërmi, ku gjethet nuk vdesin në përqafim balte, por i blatohen puthjes së vdekjes. Ndoshta ky insistimi im i tej zgjatur tek metaforat ju duket i tepruar, ndoshta i mërzitshëm, por unë nuk mund të mos e them. Unë i theksoj këto veçori për arsye se janë pikërisht këto që i mungojnë së tepërmi poezisë tonë. Ky është një lloj handikapi që letërsia soc-realiste la tek brezi që e përjetoi atë, e ky brez, dashje e padashje, po ia përcjell brezit tim; është si sëmundje ngjitëse. Poezia jonë ka figura letrare, por ato anojnë më tepër nga krahasimet se sa metaforat. Domosdo, metafora ishte vula e artit dekadent, hermetik dhe nuk mund të bashkëjetonte dot me artin soc-realist.
Unë me qëllim po shkruaj për mrekullinë e metaforës dhe rëndësinë e saj në artin e fjalës, përtej mërzitjes.
Je shkaku i puhive ledhatuese
që nxiten nga përfytyrime të ëmbla –
përkundje e lehtë në djepin e ëndrrave,
zgjim i serishëm i prushit të dashurisë.

(Prushi i bukurisë, X)

Me anë të këtij lloj ndërtimi, metaforik, të pëshpëritur, me fjalor e shprehje tejet melodioze, kalohet natyrshëm nga pohimet e ledhatueshme; paraqitje e një vizioni freskie, tek zgjimi i prushit të dashurisë.
Heshtja është puhizë e brishtë,
lot që rrëshqet mollëzave të faqeve
nga dhimbjet ndryrë pa asnjë dry:

(Sytë e heshtjes, 12)

E gjitha kjo është një lojë që luhet brenda shpirtit njerëzor; vetëm në brendësi të tij heshtja, si puhizë e brishtë, ndryn dhimbjet më të mëdha pa pasur nevojë për dry.
Sy i etur brenda dridhmave të zemrës
që gëlojnë nga vuajtjet dhe pësimet,
grishje e mendimeve me ngjyrime ylberi;
je palca e ajkës së vrojtimeve
në rrjedhë të kohëve dhe përtej tyre
që nuk i mbulon tisi i brymës as bora,
as shtresa e pluhurit që e pjell shkretëtira

(Prushi i bukurisë, XIII)
Këto vargje, përveçse kanë në brendësi një metaforë, më tepër përftuar nga erudicioni se sa nga frymëzimi (je palca e ajkës së vrojtimeve, nuk besoj se ka nevojë të zbërthehet, e vetmja gjë që mund të thuhet është se kemi të bëjmë me të mirën e përftuar nga studimi), përforcojnë bindjen time, se gjithçka që buron nga këto vargje ka të bëjë me shpirtin. Vetëm shpirti mund të shohë plojën e vërtetë që ndodh brenda në qenie.
virtytet i mbroth
me butësinë hirplote të lindjes së vesës
kur njomësohet në syrin e agimit
të qiellit të qëndisur me paanësinë e yjeve
(Sytë e heshtjes, 19)
apo
si zhurim i mbishtresuar shkretëtire
(Sytë e heshtjes, 20)
Vetëm në shpirtin njerëzor jetojnë bashkë fjala dhe heshtja; njeriu flet edhe në heshtje (siç thuhet në Fjalën paraprake – Heshtja si qenësi jete, sidomos mendimet e Nënës Tereze për heshtjen). Shpirt njerëzor është i njëjtë si këto vargje: sy i agimit që njomëzohet nga lindja hirplotë e vesës, mbi një shkretëtirë me zhurime të mbishtresuara.
Heshtja është krymbi i dyshimit
që të vë në peshojën e ndërgjegjes:
të mbesësh ai që je e duhet të jesh
apo të luash hijen e vetes sate;
të fundosësh në rrjetën e mëdyshjeve
që i japin jetë plimit të vegimeve,
ose të notosh në konkretësinë e gjallimit,
të dashurosh dhe të jesh i dashuruar:
dhe në driza të vëresh lulëzimin e stinës
ose ëndrrën vrik ta këmbesh me zhgjëndrrën,
ndërsa dielli mbytet në mjegullnajë të pafund,
bëhet akull i nxehtë ose borë e përvëluar ,
si tenjë që velin e nuses të ruajtur në arkë
me zell të pashuar e bren pa reshtur.

(Sytë e heshtjes, 21)

Këtë njësi të poemës “Sytë e heshtjes” e solla të plotë ngaqë për mua ka përqendrimin më të madh të metaforave emotive . Meqenëse Anton Nikë Berisha ka shfrytëzuar një varg të Shekspirit e gjithë strofa cilësohet me një tonalitet të veçantë, me qenë a mos me qenë (të jesh ose të mos jesh); më njerëzorja mes ndjesive. Vetëm në heshtje shpirti njerëzor mbytet nga fjalët: duhet të jem vetvetja apo të luaj hijen e vetes sime. Po ashtu vetëm në heshtje njeriu me sytë e shpirtit arrin të shohë lulëzimin pranveror në driza…
Shpresoj të kem qenë i qartë në atë që thashë. Megjithatë, për një lexues të kujdesshëm, kjo që unë shkrova nuk ishte e nevojshme. Kjo mund t’i duhet vetë ndonjë lexuesi që nuk arrin vetë aty.

Pisa, nëntor – dhjetor 2017