Një nga mitet më të vjetra të kulturës evropiane, të kënduar nga bardët antikë (çka e bën dhe prekursorin e epikës legjendare ballkanike e evropiane), është ai i Dioskurëvë, që në greqishten e vjetër do të thotë “bij të Zeusit”, bijtë binjakë të Zeusit me Leda-n, të cilët quheshin nga romakët Kastor dhe Pollux dhe që ishin mbrojtësit e marinarëve dhe shpëtimtarët e njerëzve në situata të dëshpëruara.

Është interesant fakti që tempulli i Dioskurëvë nuk ndodhet vetëm në Olimp dhe as vetëm në Romë, meqë romakët e huazuan këtë mit ashtu si shumë mit e të tjera greke.

Siç shkruan Luan Rama te “Gazeta Shqiptare”, ai gjendet edhe në Gramata të Shqipërisë, në një nga gjiret e vegjël midis Karaburunit dhe Himarës, i cili në kohën antike, e më pas bizantine e mesjetare, ishte kthyer në një vend pelegrinazhi. Në vitin 1861, Léon Heuzey, një arkeolog i shquar francez, bashkë më bashkëpunëtorin e tij, arkitektin Honoré Daumet, ishin nisur më mision nga perandori Napolon III, që të zbulonin vendet ku ishte ndeshur Cezari më Pompeun.

Ata kishin hulumtuar në Farsale dhe Filipopolis të Maqedonisë dhe pastaj kishin zbarkuar në Shqipëri, duke zbuluar Durrësin apo Dyrrachium-in antik si dhe Apoloninë, të cilat ishin kthyer në fushëbeteja të përgjakshme midis legjionarëve romakë të të dyja kampeve.

Por veç kësaj, ata iu drejtuan dhe një prej vendeve mjaft të njohura të asaj epoke, Orikumit, ku kishte zbarkuar fillimthi Cezari bashkë më “cahortat” e tij për të luftuar kundër Pompeut. Në shënimet e tij rreth këtij udhëtimi, Léon Heuzey ka shkruar: “Para udhëtimit tonë në këtë vend, hartat e Greqisë së vjetër, nuk e shënonin saktë pozicionin e qytetit të vogël të Orikumit në brigjet e gjirit të Vlorës, në Epir, pra një nga stacionet bregdetare më të famshme dhe më të fortifikuarat e Antikitetit.

Në atë hartë, ajo vendosej shumë tepër në lindje, ndërkohë që ajo gjendej në jug-lindje, në pjesën më të tërhequr të gjirit, midis maleve Akrokeraune dhe lumit Kélyoinos, apo Lumit të Bardhë, siç e quajnë sot. Gjiri i futur, në radën e mbyllur të Vlorës, është vendi i vetëm që mund të ofrojë qëndrimin e mbrojtur të anijeve kundër gjithë erërave.

Ky vend quhet nga banorët “Porti i Dukatit” dhe në pjesën më të thellë të tij, quhet “Pasha-Liman”, në kujtim të kapitën-pashës, më që aty strehoheshin zakonisht flotilët turkë, ashtu siç në Oricum-in e vjetër qëndronin anijet romake, apo në Mesjetë, Jeriko, ku strehoheshin anijet bizantinë apo normandë. Pikërisht atje, në zbuluam në vitin 1861, gjurmët e qytetit antik dhe shënuam të dhënat e ndryshme topografikë, çka shpjegojnë emrin e tij të famshëm, gjithashtu dhe si një kantier detar… Atje, shtëpitë formonin një vazhdimësi shkallësh koncentrike, secila më rrugë në çdo rreth të tyre dhe me shkallare të shumta që ngjiteshin në të gjitha anët deri në lartësitë e akropolit.

Ai vetë është i përbërë nga një mur rrethues, i ndarë më dy pjesë përmes një muri të brendshëm. Në majë ishte një kapele e rrënuar, ku dhe vetë shenjti ishte harruar, çka shënonte dhe sheshin qendror të tempullit të qytetit.

Ky pozicion i krijuar nga natyra si një lloj vizatimi, i përgjigjet katërcipërisht, asaj ç’kemi mësuar mbi Orikumin dhe pikërisht përshkrimi shumë i saktë, dhënë nga Julius Cezar mbi këtë strehim bregdetar në brigjet e Epirit… Por nga koha e Perandorisë Romake shihen ëndë gjurmët madhështorë të “rhéteur”-it Herode Atticus, i cili e ringriti këtë qytet më shpenzimet e tij… ”

Por një nga zbulimet mjaft interesante ishte dhe ai i vendit të shenjtë të Dioskurëvë, për të cilin nuk dihej asgjë dhe që vetëm një udhëtar italian, para dy shekujsh e kishte pikasur dhe kishte shënuar disa nga mbishkrimet rreth tyre. Heuzey e kishte gjetur këtë shënim dhe kureshtar për të zbuluar të vërteten rreth këtij vendi, që në Paris e kishte përcaktuar së do të shkonte dhe në Gramata. Dhe kështu do të ndodhte, pasi Dioskurët ishin një nga mitet më tërheqës, për të cilin autorët antikë kishin shkruar shumë, dukë filluar më Homerin, i cili i përmend ata në veprën e tij Iliada. Dihej, gjithashtu, se këta dy luftëtarë të jashtëzakonshëm, kishin vdekur para Luftës së Trojës, por megjithatë, epika e kënduar thoshte së edhe pse në botën tjetër, ata ishin të gjallë dhe Zeusi i mbulonte më ndere e lavde.

Më që nga ana e tokës, vendi ishte mjaft i vështirë për të zbarkuar dhe duhej shkuar më një barkë nga ana e detit, Heuzey vendosi të dërgonte bashkëpunëtorin e tij më të ri, Daumet. “Pjesa më e egër e maleve Akrokeraune, – vazhdon në shënimet e tij Heuzey, – na bëri të mundur të shohim mbishkrime të shumta. I kisha kërkuar zotit Daumet të shkonte në anën e pasmë të maleve që binin mbi det, në gjirin e vogël të Grammata-s, atje ku Ciriako i Ankonës kishte kopjuar tashmë në greqisht dhe latinisht disa dedikime për nder të Dioskurëvë. Më ndihmën e një varkë, z. Daumet preku gjirin e vogël në një të futur ku kishte rërë, rrethuar aty nga shkëmbinj, vend i cili, nga ana malorë iu duk pa dalje. Por ajo çarje shkëmbore ofronte një vend të mrekullueshëm shpëtimi në rast stuhie kundër shkëmbinjve që binin thikë mbi det. Atje, në dy vende të faqeve shkëmborë, kishte mbi njëmijë mbishkrime që në greqisht justifikonin emrin “åéò Ãñáììáôá”, , dhe që na kujtojnë emrat e vizitorëve të shumtë që rastësia e udhëtimit në det i kishte sjellë në këtë vend të shkretuar.

Atje ata janë zbavitur dhe kanë shkruar mbi shkëmb, dukë dëshmuar ndjenjat e tyre fetare, në këtë strehë të krijuar si mrekullisht kundër rreziqeve më të mëdha… Por mjerisht, koha i kishte fshirë mbishkrimet mbi shkëmb, dukë e bërë leximin e tyre pothuaj të pamundur. Ato mbishkrime të rralla që kopjoi, Daumet mendoi së vetëm ato mund të shënonte lehtësisht dhe që i përkisnin periudhave të ndryshme. Mbishkrimet e Ciriakos (Cyriaquë), janë “proscynèmës”, pra për ndër të Dioskurëvë, zotërvë-shpëtues, mbrojtësve të anijeve dhe të marinarëve. Por udhëtarët, në evokimet e tyre në këto mbishkrime, nuk mendonin vetëm për veten: shpesh, përpara hyjnive, ata luteshin në emër të një apo disa familjarëve të tyre, apo njerëzve që i kishin ngarkuar të bënin për ta atë akt përkushtimi fetar, dukë shkruar e gërvishtur mbi gur emrin e tyre… Dukët së vendi i Dioskurëvë të maleve Akrokëraunë, “Dioscoureion”, nuk kishte vetëm vizitat e rastësishme të marinarëve në fatkeqësi, por ai ishte kthyer në një vend të vërtetë pelegrinazhi. Zoti Daumet ka parë një faqe shkëmbore dhe një gurore ku nxirreshin gurë, të ngjashëm më ato të gjetura në shumë nga antikitetet e Dyrrachium dhe të Apollonisë. Vështirësia e transportimit nga toka, përmes maleve të Epirit, bëri që banorët t’i gjenin e merrnin më mirë gurët në faqet shkëmborë anës detit. Më pas, unë pikasa atë çka kisha vënë re në gurët e Filipopolit në Maqedoni. Përkushtimi kristian i kishte zëvendësuar këto formula e simbole si dhe përkushtimet e paganëve. Një numër i madh mbishkrimesh mbanin tashmë kryqe dhe pikërisht në të njëjtën faqe shkëmbore, ku ishin bërë mbishkrimet për Dioskurët. Ata luteshin për ndihmën e Zotit. Një mbishkrim i datës 1367, tregonte në greqisht emrin e perandorit Jan Paleologut I, i cili mbretëroi nga viti 1356 deri në vitin 1391. Viti 1367 është pikërisht viti kur ai ndërmori udhëtimin detar drejt Venedikut e Italisë më shpresën e kotë që edhe pse pranonte nga halli të konvertohej në katolik, ta bënte Papën Urban V që ta ndihmonte në mbrojtjen e perandorisë së tij që po pushtohej tashmë nga turqit. Sigurisht, ai mund të këtë kaluar këndej dhe ndalur në gjirin e vogël të Grammata-s. Gjithashtu, një tekst në gjuhën vulgarë (popullorë) flet për zakonin shqiptar të të bërit “vllam”. Mbishkrimet vazhdojnë gjer në kohëra të afërta më në, ku më të fundit janë ato të një viti më parë së udhëtimi ynë, pra të vitit 1860. Siç e dimë tashmë, atje ka një ansambël monumentesh, ku udhëtari që do të kishte kohë t’i studionte shkëmbinjtë e Grammata-s, do të bënte të njohura gjëra shumë interesante.

Mjerisht, mbishkrimi i shkruar në gjuhën vulgare apo popullorë, siç shkruan Heuzey, është fshirë, çka është interesante jo vetëm etnografike, por së pari nga ana linguistikë. I kujt shekulli ishte ky mbishkrim? Një enigmë si shumë të tjera që kanë mbetur për historinë shqiptarë…

Murgjit e Apolonisë dhe Nymfeu që heshti…

Kur kishte shkuar në Apolloni, murgjit e atjeshëm i kishin treguar Heuzey-it dhe për ekzistencën e një Nymfeu, (Nymphaeum), i cili lidhej më legjenda që vinin që larg nga bota antikë. Në fakt, kishte qene Herodoti, ai që tregonte pikërisht për Nymfeu-n e Apollonisë, ku toka nxirrte pareshtur shatërvanë zjarri e avujsh nga nëntoka që nuk shuheshin. Madje i folën dhe për historinë e bariut Evenios, e cila ishte përcjellë nga njëri brez në tjetrin: “Në Apoloni kishte bagëti që i ishin kushtuar diellit. Çdo vit, një nga banorët e zgjedhur, natën ruante bagëtitë. Por një natë, kur ishte rojë Evenios, ujqit kishin ardhur në vathë dhe kishin copëtuar 60 prej tyre. Atëherë, prijësit e Apolonisë, bariut Evenios i krryen sytë. Mirëpo bagëtia filloi të shkretohej dhe tokat të mos prodhojnë më. Njerëzit shkuan të orakujt e Dodonës dhe të Defit dhe u ankuan për këtë. Orakujt u thanë së kjo kishte ndodhur, pasi ata i kishin krryer sytë Evenios. Pra ata duhej të kënaqnin dëshirat e tij në mënyrë që ai vend të bëhej sërish i shenjtë.

Njëri nga prijësit e atij vendi u ul një ditë pranë Evenios së verbuar dhe e pyeti si rastësisht së çfarë do të donte në këtë jetë. Evenios i foli atij për toka dhe shtëpinë më të bukur të qytetit. Atëherë ata ia dhanë dhe që atëherë, vendi u bë përsëri i shenjtë.”

Lidhur më vëzhgimet e asaj ditë, Honoré Daumet, pati kohë veçse sa të skiconte disa nga basorelievet dhe kokat e mrekullueshme të gjetura aty. Heuzey u mahnit nga shtylla e vetme që kishte mbetur nga Tempulli i Dianës. “Është e vetmja shtyllë greke që gjendet në vend dhe në gjithë zonën e madhe mbi veri të Athinës… Për sa i përket Akropolit, vendosja e tij është e konturuar nga muret mbajtëse dhe nga disa tarraca në një pllajë të kultivuar, e cila më ekstremitetin lokal të kodrinës krijon një pikë dominuese nga ku kemi një pamje të gjerë mbi të gjithë pllajën midis dy lumenjve si dhe mbi detin më larg. Pak më ulët është një platformë ku është vendosur manastiri i Pojanit, që ruan ëndë emrin disi të ndryshuar të Apolonisë së vjetër të Ilirisë”. Krahas Daumet, edhe Heuzey vizatonte më laps atë që më vonë do të jetë një lloj gravure e një vendbanimi të hershëm antik. Në hyrje të raportit të misionit të tij, dorëzuar Napolonit të III, Heuzey kishte shkruar: ” Sir… Dukë zbritur në rrafshinat e Turqisë qendrore, përmes Via Egnatia-s në gjetëm më pas në bregun e Adriatikut, dy qytete antikë të dorës së parë. Në sajë të një pozicioni të shkëlqyer, përballë Perandorisë, dhe në kryqëzimin e rrugëve ushtarake që lidhte kryeqytetin e Perandorisë në komunikimin më Orientin, Apolonia e Dyrrachium kanë gëzuar një fat më zgjerimin e pushtimit romak. Sot, më gjithë gjendjen e shpërndarë të rrënojave, secila nga këto qytete ruan ëndë një karakter të veçantë, që i përgjigjët roleve të ndryshme që ato kanë luajtur gjatë historisë… ”

Heuzey ishte një shkencëtar më përvojë dhe nuhatje të thellë profesionale, dhe shqiptarët i kishte njohur që në udhëtimin e tij të parë në Ballkan, në Thesali, në vitin 1858, atëherë kur shqiptarët e shoqëronin si rojë, (në fillim 12 shqiptarë e pastaj një i vetëm), gjatë udhëtimit të tij për në Larisa e në Meteorë, siç kujtonte ai në shënimet e udhëtimit që i botoi në Paris nën titullin Excursion dans la Thessalie turque en 1858, (Eskursion në Thesalinë turke më 1858). Madje i sëmurë nga ethet, ai kishte qëndruar diku në një fshat arvanitasish, ku i bëri përshtypje, që ndryshe nga turqit, shqiptarët më kostumet e tyre karakteristike, i mbanin gratë pranë tyre dhe nuk i largonin kur vinin të huajt. Ishte gruaja dhe dy vajzat e shqiptarit që u përkujdesën për të. Dhe tani, përsëri shqiptarët ishin ata që po e prisnin më aq bujari. Por Heuzey atë ditë nxitonte. Ai duhej të vëzhgonte sa më shumë, edhe pse dëshira ia kishte që të ndalonte gjatë dhe të hidhte kazmën e parë të arkeologut, çka bëri dhe në Maqedoninë antike, në Philippe e Farsale.

“Rrënojat e Apolonisë, – do të shënonte ai nga ky qëndrim i shkurtër, – paraqesin imazhin e një qyteze që gjatë gjithë antikitetit i ka ruajtur traditat e jetës helenike, madje edhe gjatë pushtimit romak. Kur vëzhgojmë objektet që janë grupuar në vendin e dikurshëm të akropolit dhe që formojnë në manastirin e Pojanit një muzë të vërtetë, ndjejmë një gëzim të veçantë të gjendemi këtu si në Greqi. Megjithatë, këto fragmente të grumbulluara pothuaj nga njëzet ndërtime të ndryshme, kanë gjurmët e një stili më pak të ashpër sesa monumentet e shekullit të Perikliut: një “antefix” në mermer që paraqiste dy valltarë të përqafuara nga përdredhja e një palmë, ishte ndoshta shembulli më i shkëlqyer i artit grek “të zbukuruar”, që nuk habitemi ta gjejmë gjithashtu në një koloni të Korintit. Në shumë fragmente dorikë dhe veçanërisht në kokën e një luani që ka rënë nga korniza e një tempulli, dukën gjethet dhe ornamentet korintase që pleksen më ornamentet gjeometrike. Një “atlant” prej guri, (trupi i një gjigandi që mban një tempull, L.R.), mjerisht shumë i dëmtuar, i cili ka mbajtur arkitraun e ndonjë portiku, është një dëshmi tjetër e pasurisë së një popullsie të zhvilluar, veçanërisht në ndërtimet publikë. Në gjetëm, gjithashtu, dhe kokën e një gruaje me shami, por vetëm bukuria e kësaj koke mjafton për të treguar së asnjë nga artët e Greqisë antikë nuk degjeneroi në duart e kolonëve të Korintit në këto brigje të largëta të Ilirisë. Apolonia dhe porti afër tij, Oricum, gjurmët e të cilit unë i gjeta, ishte për në fundi i këtij udhëtimi…”

Demetra

Busti i një gruaje më vello mbi kokë tërhoqi vëmendjen e veçantë të Heuzey-it. Ajo ishte ndryshe nga të tjerat dhe më një dhimbje të madhe në shprehinë e saj. Në fakt, këtë skulpturë e kishte ndeshur më parë kapiteni anglez Martin Leake, i cili kishte vizituar Apoloninë dhe manastirin e Shën Maria-s në shtator të vitit 1805. Në shënimet e tij ai shkruante për një “Bust i një gruaje më vellon e hedhur mbi flokë e që pastaj i kalon në gjoks. Ky bust, thonë murgjit, ishte i përsosur, derisa disa ushtarë të Beratit, menduan së ishte i përshtatshëm për t’u argëtuar, dukë e goditur më mushqetat e tyre, gjë që i shkatërroi hundën e mjekrën…” Pikërisht kjo skulpturë e Demetrës, hyjnisë së të korrave, tokës dhe pjellorisë, nënës së Persefonit, virgjëreshës së Pranverës (të rrëmbyer më pas nga Hades në botën ferrike), kishte mbijetuar gjer ditën që kishte ardhur Heuzey. Ja çfarë do të shkruante ndër të tjera më vonë Heuzey rreth kësaj skulpturë që gjeti në Apoloni në studimin e tij të njohur “Kërkime mbi tipin e Demetrë-s së mbuluar më vello në artin grek”, skulpturë të cilën ai e mori më vete dhe e solli në Muzeun e Luvrit.

“Monumenti që na shërben si pikënisje në këtë studim është gruaja më vello, në mermer, një fragment i një statujë greke të gjetur në Apoloninë e Epirit dhe që unë e solla në Luvër. Së pari, ajo që e bën këtë kokë të Apolonisë të denjë për t’i kushtuar një vëmendje të veçantë, është qëndrimi i saj i rëndë, por njëherësh, i trashtë e i ëmbël, çka e dallon nga disa lidhje më idealin pagan… Dhe kjo është veçse hyjnia Demetre, ku kulti dhe legjenda, si diçka thelbësore, qëndrojnë në imazhin tragjik të një hyjnie në zi. Në himnin homerik, vello mbi kokë, ishte mbi të gjitha shenjë e dhimbjes dhe e trishtit të zymtë që ajo donte ta fshihte nga vështrimet e të gjallëve. Në shohim së në legjendën dhe misteret e saj, skulptura kërkonte të krijonte një keqardhje për fatkeqësitë e hyjnisë, e dërmuar nga lodhja dhe e dobësuar nga e pangrëna e dhimbja. Dhe kjo dukët si në vizatimin e vazos antike të Poniatovski-t, ku hyjnesha shfaqet në krah të karros së Triptolemeut, siç e shohim dhe në një statujë të Demetrës më vello në muzeun e Londrës apo në Muzeun e Luvrit, ku busti paraqet pikërisht një hyjni më vello në kokë, e njëllojtë për nga zymtësia fetare më kokën e gjetur në Apolloni./ KultPlus.com