Nga Elion Kollçaku

Eljon Doçe është një nga ata pedagogët më të përgatitur në Degën e Gjuhës dhe Letërsisë, si dhe nga studiuesit më të mirë. Raporti im me të ishte pedagog- student dhe mirësjellja e tij e vlerësimi që kishte për studentët që punonin, më kishte bërë përshtypje të veçantë. Maturia në përzgjedhjen e fjalëve gjatë komunikimit, si dhe ligjërimi i tij që të shtynte ta dëgjoje me vëmendje si pedagog, më ka shtyrë ta ftoja në këtë intervistë. Më kishte bërë përshtypje vlerësimi i tij për analizën e figurave letrare që kisha bërë në një detyrë kursi, të një fjalimi të Meryl Streep, si dhe fjalët e mira për punën time. Ai kishte sensin se si një pedagog trajton një student që punon. Ndaj kjo intervistë me të ishte aq e natyrshme, si me një pedagog që kupton në esencë letërsinë dhe komunikimin. Përgjigjet e tij janë plot delikatesë, kanë një narrativë të bukur dhe një prekje letrare në çdo fjali. Ndaj e di se do e shijoni të gjithë.

Përshëndetje, prof. Eljon! Kënaqësi t’ju kem pjesë të rubrikës time. Këto ditë “virtuale” në çdo aktivitet, çfarë po lexoni momentalisht?

Eljon Doçe: Përshëndetje, Elion! Është kënaqësi për mua të jem pjesë e rubrikës suaj. Për momentin jam duke lexuar Primo Levin, më konkretisht romanin e tij “Armëpushimi”, si pjesë e leximeve të mia tematike të “letërsisë së kujtesës” (mua më pëlqen më shumë ta quaj “letërsi e mbijetesës”) për të cilën jam veçanërisht i interesuar, në vijim të plotësimit të leximeve të mia në këtë prerje. Holokausti, komunizimi, në totalitet rrëfimi mbi përvojat traumatike dhe procesi i të kujtuarit të këtyre përvojave përmes rrëfimit letrar, është një prerje leximi që edhe shpirtërisht më “thërret” fort.

Duke qenë profesor në Degën e Letërsisë, studentët fillestarë që vijnë në degë, me çfarë leximesh vijnë, nga kualiteti i lexueshmërisë? Dhe sa janë të interesuar të konsultohen me pedagogët për leximet e vazhdueshme, tashmë si studentë?

Eljon Doçe: Për të krijuar një ide paraprake lidhur me brezat e rinj të studentëve, çdo vit, me studentët e vitit të parë bachelor, bëj një test të shkurtër duke u drejtuar pyetjen se e sajta zgjedhje ka qenë dega e Gjuhës dhe Letërsisë në listën e 10 alternativave që kanë pasur për të zgjedhur si maturantë. Gjatë viteve të fundit, në një masë të respektueshme, kjo degë ka rezultuar të jetë një nga pesë zgjedhjet e para si dhe në çdo vit ka një bërthamë të fortë studentësh që këtë degë e kanë një ndër tri zgjedhjet e tyre të para. Kjo statistikë e thjeshtë është domethënëse sa i takon interesit të studentëve që vijnë për të studiuar letërsi dhe kjo zgjedhje e vetdijshme e me dëshirë rrit vetvetiu mundësitë që studentët të vijnë me lexime relativisht të mira në numër dhe në cilësi. Sa i takon leximeve me të cilat studentët vijnë fillimisht, ato janë të orientuara kryesisht kah leximet e bëra si pjesë e programeve shkollore, por që me kënaqësi, në çdo vit, konstatoj që ka nga ata studentë që, përtej detyrimeve kurrikulare, e kanë stërvitur veten edhe me lexime të pavaruara. Ndërsa lidhur me konsultimet e studentëve me pedagogët për leximet, ky është një proces i vazhdueshëm dialogu intensiv mes të dyja palëve dhe interesi nga ana e studentëve është vazhdimisht i pranishëm.

Në një mësim virtual, me aplikacione e platforma online, sa është i vështirë komunikimi letrar pedagog-student?

Eljon Doçe: E gjithë situata që pandemia ka krijuar gjatë kësaj periudhe, në morinë e vështirësive, të cilat tashmë janë bërë pjesë e përditshmërisë sonë, solli edhe një sfidë, jo të lehtë, në fushën e mësimdhënies. I gjithë ky proces përshtatjeje ka ndjekur një dinamikë e cila fillimisht paraqiti jo pak probleme, sa i takonte familjarizimit me një mënyrë mësimdhënieje e mësimmarrjeje e cila jo vetëm që ishte krejt e re, por që edhe u vu në zbatim me urgjencë, për të mos ndërprerë procesin mësimor. Megjithëse përshtatja me këtë teknologji mësimdhënieje, nga pikëpamja e zotërimit teknologjik të platformave të përdorura për realizimin e procesit mësimor, u arrit relativisht shpejt, si nga stafet akademike ashtu edhe nga studentët, vështirësitë kanë qenë të shumta. Sidomos për degë studimore ku studentëve, në përmbushje të detyrimeve akademike, u duhet të lexojnë vepra letrare (tekstet e të cilave duhet t’i sigurojnë) për të cilat vetvetiu është i nevojshëm edhe komunikimi në auditor, kjo ka qenë një sfidë jo e lehtë. Megjithatë, nga ana tjetër, përtej çdo vështirësie që është hasur, mund të them, me shumë kënaqësi madje, që sprova e mësimit online, edhe pse paraqet një kthesë të fortë në raport me mësimdhënien tradicionale, na ka vendosur të dyja palët, si pedagogët dhe studentët, në kushtet kur termin “bashkëpunim” është dashur ta shohim në trajtën e tij më të plotë.

Ju vetë, sa i afërt ndiheni më botën virtuale kur vjen puna te letërsia? Preferoni të lexoni libra online apo mbeteni besnik i botimeve të shtypura?

Eljon Doçe: Këtu po ju kërkoj leje të zgjatem pak. Nuk ndihem shumë i afërt me botën virtuale kur vjen puna te leximi i veprave, por kjo nuk do të thotë që jam kundër leximit të letërsisë në këtë format. Edhe pse mendoj që leximi i një vepre në variantin klasik, pra në atë të shtypur, është më autentik dhe se asgjë nuk mund ta zëvendësojë kontaktin fizik me poret e fletëve të librit apo me erën e bojës, gjithsesi në kushtet kur njerëzit, gjithnjë e më tepër, po e braktisin leximin, duhet të pranojmë që, të paktën të ruhet marrëdhënia me leximin dhe me botën e letërsisë, pavarësisht formatit të zgjedhur për të lexuar. Ajo që vërtet më shqetëson është “diktati” që teknologjia po vendos, çdo ditë e më tepër, në jetën tonë dhe që po e deformon (druaj, në mënyrë të pakthyeshme) perceptimin tonë për Botën dhe realitetin, me ritme dhe në një masë të tillë saqë shumë shpejt po e gjejmë veten në kushtet kur ndoshta nuk do të mund të dalim dot më prej këtij “matriksi”. Jam i vetdijshëm për faktin që ky proces është efekti anësor i zhvillimit të teknologjisë së informacionit dhe, ashtu si çdo proces zhvillimi, është i pandalshëm. Nga ana tjetër, jam po aq i vetdijshëm për faktin që përgjatë epokave të zhvillimit tonë historik, nga koha kur jetonim në shpella dhe kur mësuam si ndizet zjarri dhe deri tani kur ëndrra për kolonizimin e Marsit ka filluar të marrë trajta reale, në mes të këtyre dy skajeve, ka pasur mjaft çaste historike kur e reja ka krijuar gjithnjë një ankth gati kataklizmik dhe është dukur sikur prej atij momenti Bota nuk do të ishte më e njëjta. Dhe vërtet që nuk ka qenë më e njëjta. Shqetësimi im aktual në marrëdhënie me leximin e letërsisë përmes aplikacioneve apo pajisjeve teknologjike që e mundësojnë këtë gjë, qëndron pikërisht tek ajo që është pika edhe më e fortë e kësaj teknologjie: aksesi. Kjo, për mua, po shndërrohet edhe në rrezikun më të madh. Duke pasur akses të menjëhershëm për një autor apo vepër në aplikacionin apo pajisjen që e mundëson këtë shërbim (vepër për të cilën brezave të mëparshëm u është dashur të investojnë kohë dhe energji të pafundme për ta kërkuar në biblioteka apo miq, për ta porositur përmes plotësimit fizik të një fletë-kërkese në bibliotekë, për ta pritur, për t’u interesuar deri sa të dilte etj., i gjithë ky proces kërkimi, ky ankth i këndshëm, në vetvete ishte po aq i rëndësishëm edhe vetë akti i leximit) tashmë po kam përshtypjen se magjia e kërkimit po ventitet. A ka humbje kohe dhe energjie në mënyrën tradicionale të leximit? Po. A është më i kushtueshëm dhe “jokomod”? Po. A është më i bukur? Unë besoj që po. Duke mos pasur më nevojë që shkojmë ne te libri, por tashmë është libri që vjen te ne, kam ndjesinë që jemi duke e humbur aftësinë për të “gjurmuar” sepse komoditeti teknologjik na ka krijuar iluzionin që nuk kemi më nevojë për procesin, por për “produktin” dhe se është ky arsyeja ekzistencës sonë, të konsumojmë produktin, ta marrim të mirëqenë, ta zotërojmë atë: një tjetër kurth ky që miklon arrogancën tonë primordiale për të zotëruar Botën. Sot jemi në “diktatin e klikut”, në aksesin e lehtë dhe të pakufijshëm në botën virtuale, po jemi gjithnjë e më shumë të lidhur me njëri-tjetrin dhe gjithnjë e më të vetmuar, notojmë në ato që i quajmë “rrjete sociale”, por që po krijojmë vetëm një botë asociale. Ky është paradoksi që më pëlqen ta quaj “paradoksi i ekstremeve”: kur diçka shkon në ekstrem, ajo diçka bëhet e kundërta e vetvetes. Sa më i madh dhe më i lehtë aksesi ndaj diçkaje, aq më shumë ulet interesi dhe aftësia jonë për të ndier “uri” për të. Për t’ju rikthyer pyetjes suaj, personalisht e kam pyetur veten vazhdimisht se përse lexojmë letërsi, dhe më rezulton që cilido nga njerëzit që njoh dhe që e ka marrëdhënien me letërsinë (guxoj ta quaj marrëdhënie “prej vërteti”) nuk lexon për të mësuar një fabul ngjarjeje apo një personazh më shumë, as për të mësuar një figurë letrare më tepër, as për të mbajtur mend dymijë vargje përmendësh dhe, sigurisht, as për të rritur numrin e titujve dhe të autorëve të lexuar me qëllim për ta dëshmuar këtë fakt me rastin më të parë në publik. Ashtu si për çdo besimtar të devotshmëm, për këtë lexues, akti i leximit është një proces intim dhe tejet shpirtëror, që ka ritualet e veta, disa të përgjithshme dhe disa personale, dhe që ka të shenjtën e vet. Është një besim dhe si në çdo besim ka vetë një rregull: me dashtë! Pikërisht për këtë arsye kam dëshirë të ruaj sa më gjatë të jetë e mundur atë marrëdhënie me letërsinë e cila mund të jetë pak e dalë jashtë mode, por që më siguron që unë nuk po e “zotëroj” veprën apo librin: një gjë që e zotëron, nuk mund ta duash!

Retorika dhe semiotika, si perceptohen nga studentët shqiptarë? Po ju vetë, brenda kornizave të retorikës dhe semiotikës, cilës linjë i qëndroni besnik?

Eljon Doçe: Janë të dyja disiplina interesante dhe po aq të vështira. Përgjithësisht retorika perceptohet si më “e aplikueshme” në fusha si p.sh. e folura në publik, ndërsa semiotika, për shkak edhe të nivelit të lartë të abstragimit, shihet si më teorike. Unë nuk do të përjashtoja asnjë për hir të tjetrës, madje në një nivel të thellë krahasimi nuk shoh që të ketë dallime mes tyre: ndërkohë që retorika, e thënë në mënyrë të thjeshtëzuar, të mëson rregullat e ndërtimit të një ligjërimi bindës (ose të jep instrumentat teorike për të bërë analizën e një ligjërimi të caktuar dhe për të kuptuar se si dhe pse një ligjërim është i suksesshëm), nga ana tjetër semiotika sheh gjithçka që na rrethon si ligjërim apo si diskurs. Një ndeshje futbolli, një fushatë politike, një poster/reklamë, gatimi i pjatës sate të parapëlqyer etj., të gjitha këto udhëhiqen nga një strukturë universale narrative (diskursive), pra ka një retorikë universale e cila nuk është më thjesht ligjërimi klasik që ne njohim. Kjo “retorikë e madhe” organizon Botën tonë dhe përmes semiotikës ajo zbulohet duke u bërë e qartë në atë masë saqë kjo Botë shenjash bëhet lehtësisht “e lexueshme”.

Nëse do t’iu kërkoja të më thoni tre libra të jetës tuaj, që iu kanë zhvilluar intelektualisht dhe kënaqur estetikisht, cilët do të ishin?

Eljon Doçe: Besoj që vjen vërtet një çast kur, fare pa e kërkuar, epifanizohen apo trajtësohen ato vepra që kanë ndikuar më shumë se të tjerat në formimin dhe në jetën e një lexuesi. Shpesh edhe ndodh që kjo hierarki e brendshme të ndryshojë. Ato që unë i konsideroj si tri veprat që më kanë ndihmuar në zhvillimin intelektual dhe më kanë kënaqur estetikisht janë: Bibla, “Zorba” e N. Kazanzaqis-it dhe “Princi i vogël” i Antoine de Saint -Exupéry. Bibla, si “libri i librave”, për mua është burim i përhershëm dijeje dhe kënaqësie leximi, jo thjesht për cilësinë e saj si tekst i shenjtë, por gjithashtu për tërësinë kulturore dhe për faktin që mund të gjej lloje të ndryshme diskuri, nga rrëfimi parabolik (metaforik), tek ligjërimi poetik. “Zorba”, dhe në tërësi Kazanzaqi-si si autor, për faktin që më ka rrëzuar gjithë “kështjellat e mia të sigurta” intelektuale, morale dhe shpirtërore dhe që në fund më ka lënë të “zhveshur” duke më detyruar të ribëj nga e para Botën time. “Princi i vogël”, i Saint Antoine de Exupéry, pa dyshim hyn në ato vepra që ka paradoksin e të qenit e konsideruar (gabimisht) vetëm si letërsi për fëmijë, ndërkohë që ajo i drejtohet fëmijës së dikurshëm, tashmë të humbur, tek i rrituri. Më ka ndihmuar leximi i saj për të mbajtur gjallë komunikimin me fëmijën brenda meje dhe besoj që rikthimi në botën e fëmijës na lejon ta përballojmë më lehtë të jetuarit në botën e të rriturve.

Në një nga paraqitjet tuaja publike, keni thënë se në momentin që teksti mbyllet, atëherë fillon leximi i vërtetë. Pse pikërisht në atë moment?

Eljon Doçe: Ne lexojmë një vepër dhe gjatë këtij procesi përfshihemi në historinë e rrëfyer, në bukurinë e vargut apo të një figure retorike, mahnitemi nga fuqia e imazhit etj. Në varësi edhe të formimit tonë teorik dhe të leximeve tona të mëparshme, automatikisht asociojmë gjatë gjithë kohës tekstin aktual me tekste e tjera, me të gjitha shenjat që ndërlidhen në distancë me gjithçka që e njohim si Botë. Madje kur lexojmë një tekst ne jemi, në fakt, duke lexuar “të shkuarën e tekstit”, praninë (ose mungesën) e teksteve paraardhëse që i kanë paraprirë tekstit që kemi në duar. Gjatë leximit, identifikojmë të renë dhe kujtojmë të njohurën. Mirëpo i gjithë ky proces asociues dhe njohës nuk zgjat vetëm gjatë kohës që ne lexojmë fizikisht. Pasi mbyllin librin, edhe pse në mënyrë të heshtur e të ngadaltë, në sfondin e nënvetdijes sonë kjo përplasje e vazhdueshme dhe fatlume rrëfimesh, personazhesh, figurash dhe shenjash vijon të krijojë lidhje të reja. Botët e leximit nuk jetojnë kurrë të ndara, ato janë në komunikim të vazhdueshëm brenda nesh edhe pas mbylljes fizike të librit.

Po për librat komercialë, që tendencë kanë më shumë përfitimet, duke anashkaluar dhe vlerat, si i shihni ju nën optikën tuaj. Po studentët që mund të orientohen në atë drejtim, çfarë këshillash u jepni?

Eljon Doçe: Në këtë epokë, ku filozofia e konsumit është mbizotëruese në çdo fushë, edhe letërsia, për fat të keq, është përfshirë në vorbullën e logjikës ekonomike me parimin komercial të asaj që kërkon tregu. Krejt në rregull do të ishte sikur të flitej për këpucë: tregu kërkon këpucë lëkure me ngjyrë të zezë dhe këpucë lëkure me ngjyrë të zezë prodhohen e shiten. Por letërsia është një “mall” i një lloji tjetër dhe kjo frymë për ta trajtuar si mall tregu ka krijuar mundësinë që gjithkush që ka mundësinë ekonomike mund të botojë, gjithkush që ka akses në media mund të vetëpromovohet dhe, në fund, lexuesit i ofrohen, jo rrallë, vepra mediokre të cilat, përmes recensioneve bombastike (shpesh të bëra nga vetë botuesit e tyre) të shiten për vepra me vlera. Megjithatë besoj vërtet që letërsia e mirë e ka gjetur përherë rrugën e saj për te lexuesi i cili marrëdhënien me leximin e ka të vijueshme dhe jo sporadike. Me studentët e diskutojmë shpesh këtë çështje sepse është diçka që na prek ndaj dhe përpjekja ime është që ata të forcojnë sa më tepër përgatitjen e tyre teorike, në mënyrë që në përballje me dukuri të tilla ta kenë sa më të lehtë të dallojnë p.sh. një best-seller nga një vepër cilësore, por edhe rastet kur best-selleri dhe vepra cilësore nuk përjashtojnë njëra-tjetrën.

Po procesin e përkthimit letrar, sa të rëndësishëm e shihni ju si studiues dhe pedagog? Po përkthyesit tuaj të preferuar kush janë?

Eljon Doçe: Përkthimi është një akt universal dhe primordial pa të cilin nuk do ta kishim të mundur të komunikonim në botën tonë postbabelike. Përkthimi letrar duket të jetë edhe më i ndërlikuari për shkak të faktit që, siç e pohon edhe U. Eco “nuk përkthejmë gjuhë, por kultura”, ndaj dhe kur vjen puna te përkthimi i tekstit letrar, shtresëzimet dhe nuancat kulturore shpesh janë aq të ndërlikuara saqë puna për përkthyesin, për ta bërë këtë kulturë të flasë në një kulturë tjetër, bëhet tejet e vështirë. Në thelb, jemi në një borxh të pashyeshëm me përkthyesit. Sa i përket emrave ata janë shumë, por mund të them që kam shijuar mjaft përkthimin e “Historisë së bukurisë” së U. Eco-s nga Sh. Çuçka, “Emrin e trëndafilit” nga D. Omari, përkthimet e O. Azizit të teksteve të M. Foucault-it si dhe të shumëpriturin “Mitologjitë moderne” të R. Barthes-it, përkthyer nga P. Asllani.

Ju keni studiuar statusin e dyfishtë në veprën e Át Zef Pllumit. Si studiues, cila mendoni se është kënaqësia më e madhe e leximit në veprën e tij?

Eljon Doçe: Po, “Rrno vetëm për me tregue” është një lloj i veçantë proze, në të cilën bëhen bashkë dëshmia dokumentare dhe rrëfimi personal, atë mund ta lexosh si histori dhe si letërsi, ajo është fakt dhe fiksion në të njëjtën kohë. Sa i përket kënaqësisë së leximit, leximi i kësaj vepre më ka lënë një ndjenjë paqeje kur e kam përfunduar së lexuari. Duket paradoksale pasi ke lexuar një vepër si ajo e Át Zef Pllumit që në fund të përjetosh diçka të tillë si paqja, por me sa duket fryma e tij prej ati shpirtëror ka depërtuar edhe në frymën e shkrimit.

Tek “Ëndrra e një nate pa gjumë”, si studiues theksoni dy imazhe, “drita” dhe “gjumi”. Si mund të qëndrojnë semantikisht bashkë?

Eljon Doçe: Nuk qëndrojnë. Ose, së paku, duket se nuk qëndrojnë nëse i shohim në nivelin e kuptimeve të tyre të para. Titulli i kësaj poezie është madje një oksimoron, pra një bashkim termash të përkundërt, por nëse kemi parasysh poetikën e Migjenit, te ky autor prania e oksimoroneve nuk është edhe aq e rrallë po të kujtojmë tituj si “Bukuria që vret”, “Legjenda e misrit”, “Ngjarje pa lëvizje” etj. Në fund rezulton që “drita” dhe “gjumi” bashkohen nga “ëndrra”, e cila është përmasa ku të kundërtat nuk ekzistojnë.

Për fund, cili do të ishte një mesazh drejtuar studentëve tuaj?

Eljon Doçe: “Me dashtë!” Janë të njëjtat fjalë që ia drejtoj, së pari vetes, në gjithçka që mundohem të bëj. Diçka e bërë me dashuri mund të bëhet vetëm mirë./dritare.net / KultPlus.com