Shkruan: Agim Vinca

Dr. Zahrie Kapllanaj: Hija e fjalës (Palimpsesti në poezinë e sotme shqipe, 1960-2000)

Zahrie Kapllanaj, mësimdhënëse e Letërsisë Shqipe në Fakultetin Filologjik të Universitetit të Prishtinës, del para lexuesve me studimin e saj Hija e fjalës (Palimpsesti në poezinë e sotme shqipe, 1960-2000),[1] që paraqet një kontribut të rëndësishëm në studimin e poezisë shqipe të gjysmës së dytë të shekullit XX.

Siç mund të shihet qysh nga titulli, studimi i poezisë shqipe të kësaj periudhe bëhet nga një këndvështrim pak a shumë i ri në studimet tona letrare: nga aspekti intertekstual, përkatësisht nga prizmi i palimpsestit si një nga format e intertekstualitetit.

Është hera e parë që palimpsesti si formë shkrimi në letërsinë shqipe bëhet objekt i një punimi me karakter monografik. Shikuar nga ky aspekt mund të thuhet se autorja e këtij libri ka bërë një punë pothuajse fillestare.

Fjala palimpsest vjen nga greqishtja (palim-përsëri dhe psao-fshij; lat. codex rescriptus) dhe lidhet me kohën kur shkruhej në pergamenë dhe kur për mungesë materiali të shkrimit, por edhe për arsye fetare (lufta e krishterimit kundër paganizmit), gërryhej teksti i vjetër dhe mbi të shkruhej teksti i ri. Me zhvillimin e shkencës, me shpikjen e rrezeve ultravjollcë, arrin të deshifrohet edhe teksti i vjetër dhe në këtë mënyrë janë restauruar shumë vepra të periudhës antike.

Teknika e palimpsestit, pra e ndërtimit të një teksti të ri mbi shtresën e një teksti të vjetër, është e shpeshtë në letërsinë moderne dhe sidomos në atë postmoderne.

Libri i dr. Zahrie Kapllanajt Hija e fjalës (Palimpsesti në poezinë e sotme shqipe, 1960-2000) është një libër i përbërë nga tri pjesë, sa të mëvetësishme, po aq edhe të ndërlidhura me njëra-tjetrën. Në pjesën e parë trajtohet palimpsesti në plan teorik, kurse në të dytën dhe të tretën analizohet prania e tij në poezinë shqipe të periudhës 1960-2000.

Me të drejtë mund të shtrohet pyetja: përse pikërisht nga viti 1960 e jo më parë, kur dihet se ajo që quajmë “Letërsi e sotme shqipe” fillon menjëherë pas Luftës së Dytë Botërore, që do të thotë në vitin 1945?

Do të ishte iluzore të kërkosh shfaqje të “poetikës palimpsestuale” në letërsinë shqipe të etapës së parë, që fillon menjëherë pas mbarimit të LDB-së dhe arrin deri në fund të viteve ’50, përkatësisht në fillim të viteve ’60. Poetika e kësaj letërsie, e bazuar tërësisht mbi parimet e realizmit socialist, madje jo rrallë mbi modele minore të letërsisë sovjetike, është e thjeshtë dhe e njëtrajtshme. Vetëm në fillim të viteve ’60 të shekullit të kaluar, me daljen në skenë të një brezi të ri shkrimtarësh dhe me krijimin e një klime pak më liberale, shfaqen, veçanërisht në poezi, elementet e para të një letërsie që thellon komunikim me sisteme të tjera letrare, në të vërtetë që hyn në dialog me traditën pararendëse.

Kjo është arsyeja që autorja, Zahrie Kapllanaj, e hap siparin në vitin 1960 dhe e mbyll atë me vitin 2000, kur edhe merr fund shekulli i zhvillimeve dinamike në historinë dhe kulturën shqiptare, shekulli XX. Edhe kështu punimi i saj ka një shtrirje të gjerë, madje tejet të gjerë, jo vetëm në planin kohor, por edhe në atë hapësinor: objekt trajtimi është bërë poezia shqipe e një periudhe gati gjysmëshekullore, në tërë arealin shqiptar (Shqipëri, Kosovë dhe viset e tjera ku banojnë shqiptarët në Ballkan), përfshirë edhe diasporën.

Shto këtu edhe literaturën jashtëzakonisht të gjerë, në gjuhë të ndryshme (kryesisht në anglisht dhe frëngjisht), mund të merren me mend vështirësitë me të cilat është ballafaquar autorja e këtij studimi ambivalent: teorik dhe historiko-letrar.

Edhe pse fjala është për një det të tërë literature, në të cilin nuk është lehtë të notosh, Kapllanaj ka arritur ta asimilojë në masë të madhe literaturën e konsultuar – një mori librash e autorësh – dhe të shquajë tek ata atë që është qenësore dhe që i shërben synimit të saj parësor: studimit kritik të poezisë shqipe me prirje postmoderne të periudhës 1960-2000.

Tri janë pistat kryesore të librit të saj: 1. Pjesa teorike, 2. Pjesa e rrjeteve ndërtekstuale dhe 3. Pjesa e analizës kritike të teksteve poetike.

Në pjesën e parë, që autorja e quan Palimpsesti teorik, bëhet identifikimi i termit palimpsest dhe derivatit të tij: palimpsestualitet; flitet për teorinë e intertekstualitetit si një nga metodat kryesore të studimit të letërsisë në kohën tonë dhe shpjegohen mënyrat e komunikimit intertekstual, duke u bazuar në mendimet e Bahtinit, të Liotarit, të Bartit, të Todorovit, të Kristevës, Haçionit, Rifaterit, Ekos, Igëlltonit, Hans Bertensit, Greham Alenit e studiuesve të tjerë të proviniencave të ndryshme,  për t’u ndalur posaçërisht te libri Hyrje në intertekstualitet (Paris, 1996; 2002) i Natali Pjege-Grosë, si dhe te libri i famshëm i Zherar Zhënetit: Palimpsestet. Letërsia në shkallën e dytë, botim i vitit 1982.

Dialogizmi i Bahtinit, intertekstualiteti i Kristevës, teoria e tekstit e Bartit, transtekstualiteti i Zhënetit, pikëpamja e Linda Haçionit mbi postmodernizmin, koncepti i Todorovit mbi poetikën, konsiderata e Ekos mbi referencialitetin; hipoteksti, hiperteksti, arkiteksti; “double coding”-u; citati, referenca, aluzioni; ironia ndërtekstuale dhe lexuesi model  – të gjitha janë aty, aq sa lexuesi, herë-herë, fiton përshtypjen se po lexon një traktat teorik, por ky nuk është dimensioni dhe vlera kryesore e këtij punimi.

Dialogu i vërtetë i këtij libri me lexuesin fillon atëherë kur autorja kalon nga komenti i teksteve teorike te interpretimi i teksteve poetike.

Palimpsesti dhe palimpsestualiteti janë nocionet themelore mbi të cilat e mbështet analizën e saj autorja e këtij punimi. Kjo qasje e shpie, natyrisht, te tradita dhe oraliteti si nyje të forta në rrjetën ndërtekstuale të poezisë shqipe. 

Letërsia e shkruar e ka pasur dhe vazhdon ta ketë nënshtrat letërsinë gojore, aq më shumë në letërsinë shqipe, ku poetët, sikurse edhe te popujt e tjerë të Ballkanit, gjithmonë kanë pasur “një ndërlikim organik me poezinë popullore” (Çabej). Praninë e oralitetit në poezinë e sotme, autorja e sheh te tradita gojore, te elementet etnografike, etnopsikologjike dhe mitologjike. Elemente të tilla me funksion poetik gjen te poetë si Azem Shkreli, Din Mehmeti, Ali Podrimja e të tjerë, në krijimtarinë e të cilëve elementet e huajtura nga tradita orale, sikurse edhe nga ajo biblike, rikuptimësohen. (Për raportet e Camajt me Oralitetin do të flitet gjerësisht në pjesën që autorja e quan “faza e tretë e studimit”). Vëmendje të veçantë i kushton baladës si lloj letrar në poezinë shqipe të periudhës përkatëse, duke e shikuar atë në lidhje të ngushtë me baladën popullore.

Një nga elementet e para dhe më të dukshme transtekstuale, sipas Zhënetit, është kategoria e quajtur “paratekstualitet”. Nën titullin Paratekstualiteti në poezinë shqipe, autorja merret me dy vepra poetike, të largëta në kohë: Libri i burgut (1959) i Arshi Pipës dhe Neurosis (1973) i Musa Ramadanit, në të cilat shpërfaqet në mënyrë eksplicite ky element; në rastin e parë te “Paraqitja, Shënimet dhe Fjalorthi”, ndërsa tek i dyti te kushtimi me të cilin hapet libri dhe te shëniment që shoqërojnë  poezitë e radhitura në formë “alfabetike” – nga A-ja deri te Zh-ja.

Në studimin e Zahrije Kapllanajt analizohet poezia e një varg poetësh shqiptarë të brezave të ndryshëm, në krijimtarinë e të cilëve gjejmë lidhje palimpsestuale të natyrave të ndryshme. Të tillë janë: Ismail Kadare, Dritëro Agolli, Fatos Arapi, Din Mehmeti, Azem Shkreli, Ali Podrimja, Rrahman Dedaj, Musa Ramadani, Sabri Hamiti, Moikom Zeqo, Anton Papleka, Agim Vinca e të tjerë.

Në paraqitjen e veprave me poetikë ndërtekstuale autorja ndjek kryesisht kriterin kronologjik, por varësisht nga përmbajtja që ofrojnë tekstet nuk i përmbahet gjithmonë këtij kriteri, duke e zëvendësuar atë me kriterin tipologjik.

Një autor që e krijon me sistem e vetëdije poezinë e tipit palimpsest është Anton Papleka, i njohur, pos si poet, edhe si studiues i miteve dhe përkthyes i poezisë. Vepër ekzemplare e këtij poeti nga ky aspekt është libri me titull: Proema. Në këtë vepër, të përbërë kryesisht nga proza poetike, që vetë poeti i quan ”poema në prozë”, studiuesja dallon tre lloje palimpsestesh: palimpsestin mitologjik, palimpsestin popullor dhe palimpsestin historik, që falë invencionit krijues sajojnë një tërësi koherente artistike.

Siç mund të pritej, autori me të cilin është marrë më gjerësisht autorja e këtij studimi  është Martin Camaj (1922-1991), me të cilin ajo merret me përkushtim një kohë të gjatë. Fjala është për autorin, i cili në parathënien e librit Palimpsest (1991) do të tregojë se si e ka “zbuluar” palimpsestin. Mirëpo, vepra së cilës në këtë studim i bëhet një analizë e gjithanshme dhe gati shteruese, është kryevepra e këtij autori Dranja (1981). Sikurse edhe personazhi i saj, breshka Drane, Dranja është “vepër e ndërmjeme”: poezi e prozë bashkë, më saktësisht madrigale të shkruara në prozë. Te Dranja autorja e studimit hulumton paratekstualitetin, oralitetin, lojën arkitekstuale, lidhjet me mitologjinë popullore, rikontekstualizmin e shprehjeve popullore dhe përbërësit e tjerë poetikës së kësaj vepre-palimpsestuale.

Studimi i Zahrije Kapllanajt mbi palimpsestin fillon dhe mbaron pothuajse me përuruesin e këtij termi në letërsinë shqipe dhe kultivuesin e kësaj forme në poezi, Martin Camajn. Por, shtrohet pyetja: a ka edhe autorë të tjerë pos Camajt, Pipës, Ramadanit, Paplekës dhe të tjerëve që përmendëm më sipër, që kanë mbetur jashtë kornizës së këtij punimi?

Sigurisht që po dhe jo një a dy, por shumë më tepër. Pa përmendur emra të përveçëm, le të na lejohet të shprehim bindjen se autorja do ta vazhdojë punën në hulumtimin e palimpsestit në poezinë shqipe, madje jo vetëm në periudhën 1960-2000, por edhe më vonë, pas viteve dy mijë, kur numri i krijuesve që e kultivojnë këtë formë poetike ndër ne, për shkak të hapjes së letërsisë shqipe ndaj rrjedhave të letërsisë moderne, është shtuar dukshëm.

Më i rëndësishëm se numri i poetëve dhe emrat e tyre, është, ndërkaq, koncepti dhe strategjia që ka ndjekur autorja.

Sikurse mësuesit e saj në fushën e studimit të letërsisë, Zahrije Kapllanaj i qaset letërsisë shqipe si tërësi, domethënë në mënyrë integrale, pa ndarje krahinore e regjionale, pavarësisht nga vështirësitë që mund të shkaktojë kjo qasje, ndërsa në planin strategjik zbaton parimin e hulumtimit të tekstit, të interpretimit të tij, duke treguar se ç’përmban dhe si funksionon ai.

Edhe pse relativisht e re në moshë, Zahrije Kapllanaj ka dëshmuar se ka aftësi të theksuara analitike, në ç’gjë asaj i ka ndihmuar pa dyshim edhe përvoja pedagogjike, puna me studentë në procesin mësimor në fakultet.

Studimet intertekstuale e vunë në sprovë origjinalen si kategori, aq sa mund të thuhet se nga ky aspekt teoria e intertekstualitetit paraqet një revolucion. Falë studimeve të kësaj natyre, citati, kolazhi, referenca, parodia, brikolazhi (bubërrimi) e, madje, edhe “vjedhja letrare” (sipas studiueses frënge Natali Pjege-Gro), fituan të drejtën e qytetarisë në krijimtari.

Sepse shkrimtarët janë “ruajtës të kujtesës”, kurse palimpsesti dëshmi e kujtesës së tekstit letrar, që, sipas një francezje tjetër, të natyralizuar, Julia Kristevës, është “mozaik citatesh” dhe “absorbim tekstesh”.

Është hera e parë që një problem kaq i ndjeshëm bëhet objekt i një trajtimi kaq të gjerë shkencor ndër ne. Aq më shumë që nuk ka pasur model dhe i është dashur të bëjë një punë, pak a shumë, fillestare, thënë figurativisht: të hapë një hulli që do të thellohet nga ajo vetë dhe nga studiues të tjerë në të ardhmen.

Shkrimet e Zahrie Kapllanajt në përgjithësi (ato që ka botuar deri tani) i karakterizon aftësia e gjykimit kritik dhe e analizës shkencore, si në planin teorik, ashtu edhe në atë kritik.Stili i saj është diskursiv, pra shkencor (e jo emocional); gjuha e saktë, kurse ligjërimi racional, tipar që ka marrë përmasa të reja në studimin në fjalë.

Libri i dr. Zahrie Kapllanajt është një studim monografik me koncept të qartë. Ai nuk është përmbledhje artikujsh të bërë bashkë në një libër, por studim sistematik mbi një formë letrare në një letërsi kombëtare: mbi palimpsestin në poezinë shqipe të katër dekadave të fundit të shekullit XX.

Sikurse autori inicial, Camaj, që u vu në ndjekje të palimpsesteve pas bisedës për tekstet e vjetra shqipe me atë murgun benedikt në Romë, edhe autorja e këtij punimi ka ndjekur palimpsestet në poezinë shqipe në një periudhë të gjatë kohore: 1960-2000, duke e shikuar formën palimpsestuale të shkrimit të lidhur ngushtë me intertekstin si postulat i poetikës postmoderne, por edhe me toposin, arketipet, simbolet dhe përbërësit e tjerë të strukturës së tekstit letrar.

Studimet e këtij lloji janë të reja ose relativisht të reja në kritikën tonë, por atyre u takon perspektiva.

Libri i dr. Zahrie Kapllanaj i zgjeron njohuritë tona për postmodernizmin, intertekstualitetin, palimpsestin dhe tekstin letrar në përgjithësi. Në të citohen edhe vepra e autorë, që njihen fare pak në mjedisin tonë, ndonjë prej të cilëve e ka përkthyer vetë autorja e librit.

Rëndësi të veçantë paraqet fakti që teknika palimpsestuale shihet në funksion të thellimit të kuptimit të veprës dhe të rrezatimit asociativ të saj. Vlerë tjetër e punimit është ilustrimi i tezave me shembujt më përfaqësues të këtij tipi të shkrimit, të cilët autorja, si njohëse e mirë e poezisë shqipe, arrin t’i zgjedhë me kujdes.

Si i tillë, studimi i Zahrie Kapllanajt për poetikën e palimpsestit shqiptar do t’u hyjë në punë studentëve të letërsisë, mësimdhënësve në shkolla e fakultete, të interesuarve të tjerë dhe sidomos studiuesve të letërsisë, veçanërisht atyre që merren me zhvillimet letrare në letërsinë shqipe të gjysmës së dytë të shekullit XX.

Zhvillimi i letërsisë shqipe në dy dekadat e para të këtij shekulli, por edhe i studimeve shqiptare në fushën e letërsisë, e rikonfirmon perspektivën e kësaj qasjeje: qasjes intertekstuale.

Prishtinë, maj 2021                                                                            Prof. Agim Vinca

---

[1] Në versionin e parë, atë që u mbrojt si tezë disertacioni të doktoratës në Akademinë e Studimeve Albanologjike në Tiranë, ky studim titullohej: Palimpsesti në poezinë e sotme shqipe (1960-2000).