Nga Prof. Agim Vinca

“Sa është e pashtershme jeta, po aq është e pashtershme edhe poezia”.
Janis Ricos

Përkufizimi i poezisë është punë tejet e vështirë, për të mos thënë edhe e pamundur.

  Në jetën e përditshme poezi quajmë veprën letrare të shkruar në vargje. Me këtë term sot kuptohen të gjitha veprat e shkruara në vargje, për ndryshim nga ato të shkruara në prozë, që në kohën tonë mbulohen me termin letërsi. Organizimi në vargje, pra forma e shkrimit, që e dallon atë nga proza, është tipari themelor i poezisë. Vargu është njësia themelore e vjershës. Përbërës të tij janë tingujt dhe rrokjet. Prej numrit të tyre varet gjatësia e vargut. Metrika klasike kishte njësi matëse të rrokjeve dhe theksave këmbët poetike (trokeu, jambi, daktili, anapesti, amfibraku). Mirëpo, poezia si art ka edhe tipare të tjera, të cilat, pavarësisht nga evolucioni që kanë pësuar gjatë shekujve, e kanë ruajtur pak a shumë të paprekur natyrën e saj.

  Fjala poezi vjen nga fjala greke poieo, që do të thotë bëj, krijoj. Në antikë poezia konsiderohej mjeshtëri a shkathtësi (greq. tehne, lat. ars), si çdo gjë tjetër që bëhej nga dora e njeriut e jo nga natyra. Lindjen e poezisë Aristoteli e sheh të lidhur ngushtë me dy prirje instinktive të njeriut: prirjen për imitim, që shfaqet qysh në fëmijëri dhe që e dallon njeriun nga qeniet e tjera dhe prirjen për ritëm e harmoni. Të gjithë njerëzit i kanë të lindura këto dy dhunti, mirëpo ata që i kanë ato të zhvilluara në masë më të madhe krijuan poezinë, që në burim lidhet me fjalën poiésis – krijim.

  Në shoqërinë primitive poezia bashkëjetonte me artet e tjera dhe ishte pjesë e punës së përditshme të njeriut; e shoqëronte atë në procesin e punës dhe në ritet që bënte për nder të hyjnive dhe forcave të natyrës, të cilat, duke mos qenë në gjendje t’i shpjegonte, u blatonte dhurata nga më të ndryshmet. Në fëmijërinë e njerëzimit njerëzit këndonin e vallëzonin duke imituar fenomenet e natyrës dhe duke iu përmbajtur me këtë rast një rregulli e ritmi të caktuar. Mu për këtë, teoricienët amerikanë Uellek dhe Uoren, theksojnë se “në shoqërinë primitive ishte e pamundur të ndahej poezia nga riti, magjia, puna dhe loja”.

  Poezia është art i fjalës, tipare themelore të së cilës janë vargu, ritmi, imazhi dhe forma pak a shumë specifike, delikate.

  Në kuptim të gjerë me këtë term kuptojmë gjithë krijimtarinë letrare artistike, që e trajton realitetin në mënyrë figurative. Ka raste kur nocioni poezi përdoret si sinonim jo vetëm i letërsisë, por edhe i artit në përgjithësi, si kuintesencë e tij. Kështu, për shembull, edhe një vepër me vlerë në prozë shpeshherë quhet poemë, kurse një artist i hollë figurativ ndodh të pagëzohet poet. Në këtë kuptim, romani Shpirtra të vdekura i Gogolit, një nga kryeveprat e letërsisë botërore, është quajtur “poemë”, kurse piktori i njohur shqiptar, peizazhisti Vangjush Mio, “poet i natyrës shqiptare”.

  Gjuha e poezisë dallohet jo vetëm nga të folurit e përditshëm, por edhe nga gjuha e prozës dhe e dramës; ajo është më e kondensuar dhe më ekspresive. Muzikaliteti dhe imazhi janë dy elemente thelbësore të poezisë lirike. Në poezi fjala ka funksion konotativ, që do të thotë se ajo merr kuptime të ndryshme varësisht nga konteksti në të cilin përdoret.

  Poezia dhe proza janë dy forma të shprehjes gjuhësore artistike; dy lloje të ligjërimit letrar. Shikuar nga aspekti formal vargu është elementi bazë i poezisë. Poezia shkruhet kryesisht në vargje me ritëm, metër, rimë, strofa etj. Sipas Solarit, poezia lind atëherë kur fjala, përveç vlerës së saj kuptimore, ka edhe vlerë tingullore. Për shembull:

Kraharorë e kam çpuar,
E kam bërë vrima-vrima
Dhe kam qarë e kam rënkuar
Me mijëra psherëtima.

  Është një strofë nga poezia Fyelli e Naimit, e shkruar sipas motiveve të vjershës Kënga e kallamit të poetit persian Xheledin Rumiu. Ritmi, rima, kadenca i karakterizojnë vargjet e mësipërme, që do të thotë se fjala aty ka, përveç vlerës kuptimore, edhe vlerë tingullore. Kjo është e qartë dhe mund të konstatohet lehtë gjatë deklamimit me zë të këtyre vargjeve.

  Shembulli i mësipërm është shumë i njohur, por po marrim një shembull tjetër, pak ose aspak të njohur, nga poezia bashkëkohore.

Po më dridhet shpirti si një fije bar,
unë po shkoj drejt dimrit, ti del në behar…

Këto dy vargje janë shkëputur nga një poemth lirik i poetit Agim Spahiu me titull Vizatime dashurie në terr. Ato përbëjnë fillimin e poemthit dhe kanë si titull pasthirrmën Oh! Siç mund të
shihet edhe këto vargje kanë ritëm, rimë dhe strukturë të caktuar metrike (12-rrokëshi, me cezurë në mes), por ato shquhen për një mënyrë të re ligjërimi dhe një figuracion të ri poetik. Në vargun e parë ka një krahasim, kurse në të dytin një antitezë. Ai që ligjëron në këto vargje është subjekti lirik, që shpreh një ndjenjë, një përjetim (Po më dridhet shpirti…); përjetimi i tij lidhet me një person tjetër, i cili është, kuptohet, i gjinisë tjetër dhe i një moshe të re. Krahasimi (të dridhurit e shpirtit si një fije bari) është shumë i bukur, i gjetur dhe funksional, por po aq i bukur dhe kuptimplotë është edhe kontrasti, që bazohet mbi kundërvënien e stinëve të vitit: dimër-behar. Fjalët dimër dhe behar (pranverë) në këtë rast, në raport me dy qenie njerëzore (një mashkulli të moshuar ose të lodhur nga jeta dhe një vajze të re, të bukur e plot jetë), marrin kuptim metaforik. Ato shenjojnë rininë dhe pleqërinë. Fjalët në poezi vihen në lidhje të reja, që do të mund t’i quanim asociative. Dy vargjet e mësipërme e dëshmojnë fare mirë këtë ligjshmëri. Shikuar nga ky aspekt poezia largohet nga të folurit e përditshëm ose, thënë me
gjuhën e formalistëve rusë, gjuha në tekstin poetik çrëndomtësohet.

  Shumë poezi i thonë “diçka” lexuesit: i flasin për një dashuri, për një kujtim, për një gëzim, brengë a hidhërim. Por ka edhe të tilla që nuk e kanë preokupim këtë gjë, pra që nuk dëshirojnë të referojnë doemos diçka konkrete e imediate. Më shumë sesa çka, në poezi ka rëndësi si thuhet diçka.

  Poezia nuk mund të ritregohet me fjalë, kurse proza në njëfarë mase po. Poeti dhe teoricieni francez Malerb (François de Malherbe, 1555-1628), duke folur për raportin ndërmjet poezisë dhe prozës thotë: “Poezia i ngjan valles, kurse proza – të ecurit”. Derisa Malerbi shprehet në mënyrë figurative, shkrimtari i njohur indian, Rabindranat Tagora (1861-1941), poet dhe prozator, fitues i Çmimit Nobel (1913) për veprën e tij lirike Gitanjali, të përbërë nga 103
proza poetike, kësaj çështjeje i jep një përgjigje spirituoze. Duke dashur të tregojë afinitetin midis këtyre dy formave të ligjërimit letrar, poezisë dhe prozës, Tagora thoshte se poezia dhe proza janë motra e jo re e vjehërr.

  Sipas teoricienit të njohur rus Roman Jakobson, thelbi i poezisë nuk është metri, por poeticiteti, term ky me të cilin rëndom kuptohet ndjenja subtile, mendimi i thellë dhe imazhi befasues. Studiuesi francez Zhan Orize  (Jean Orizet), autor i një antologjie me titull Njëqind poezitë më të bukura të gjuhës frënge (2001), shkruan: “Vallë a do ta dimë ndonjëherë se ç’është poezia? Prej kohësh janë rrekur ta përkufizojnë shumë veta. Ata kanë kapur veç një shkëndijë nga ky zjarr i madh, i gjallë. Si mund ta përkufizosh zjarrin? Poezia, ajo e vërteta, ngaherë ka qenë thelbi i njeriut”.

  Kuteli ynë, i cili si kritik letrar ka qenë nën ndikimin e teorisë së Kroçes, për të dalluar poezinë nga jopoezia a vargëzimi, përdor termin “fluid lirik”, ndërsa Mjeda, njëri nga mjeshtrit më të spikatur të vargut shqip, në një shkrim të tij mbi natyrën e poezisë, duke iu referuar Aristotelit, i cili “shumë herë thotë se nji prozë filozofike a historike vu në vjershë, nuk asht poezi”, shkruan:

“Disa (…) tue folë për poezi kujtojnë se masa (metri) asht nji gja e domosdoshme për poezi. Por ka shprehje të lidhuna me masë, me rroke, theksa e rrima që s’mund të thohen përnjimend poezi; auktorët e tyre munden me u thanë vjershatarë, por jo poetë”.

  Poezia e parë e botuar shqip është vjersha Kënga e përshpirtshme e Lekë Matrëngës. Kjo poezi e shkurtër me përmbajtje fetare u botua në kuadër të veprës E mbësuame e krështenë (1592) të këtij autori arbëresh. Mirëpo, poezia shqipe është shumë më e vjetër se kjo poezi e shkurtër me gjithsej tetë vargje, të rimuara sipas modelit të lutjeve fetare. Tradita e saj është shumë më e lashtë dhe e pasur – në trajtën e poezisë gojore. Poezia popullore shqipe është një poezi me përmbajtje të gjerë dhe me vlera të larta artistike. I pyetur në një rast se çfarë do t’i rekomandonte opinionit botëror për përkthim nga letërsia shqipe, shkrimtari i shquar bashkëkohor shqiptar I. Kadare është përgjigjur: “Para së gjithash baladat popullore të dy mijë viteve të fundit”. Fati i keq historik bëri që kjo traditë e lashtë poetike të dëshmohet relativisht vonë me shkrim.

  Me shekuj poezia është konsideruar mbretëreshë e arteve. Sot ajo mbase e ka humbur primatin në raport me format e tjera të artit letrar, por vazhdon të mbetet gjallë edhe përkundër
profetizimeve mbi vdekjen e saj.

  Poeti i njohur italian Euxhenio Montale, në fjalën e tij me rastin e marrjes së Çmimit Nobel (1975), pat shtruar pyetjen: “A është poezia ende e mundshme?” (E ancora possibile la poesia?). “A do të jetë në gjendje poezia të mbijetojë në universin e komunikimit masiv?” – pyet Montale dhe përgjigjet: “Përgjigjja mund të jetë vetëm afirmative”. Tagora thotë se poezia do të vazhdojë të shkruhet gjithnjë përderisa dy njerëz të dashuruar të ecin mbi këtë tokë.

  “Vargjet shkruhen për të thënë më shumë se ç’është e mundur në prozë” – thoshte poeti dhe eseisti i njohur rus Valerij Brjusov. Edhe vetë poet, madje simbolist, Brjusovi hyn në radhën e
atyre që e idealizojnë statusin e poezisë. Por mendimi i këtij njohësi të mirë të vargut konsiston në faktin se në tekstin poetik, ndryshe nga ç’ndodh në të folurit e përditshëm dhe në prozë, nuk ka shenjë gjuhësore semantikisht neutrale. Në tekstin poetik secili element, edhe më i vogli, siç është tingulli, është në funksion të tërësisë.

  Shikuar nga ky aspekt poezia nuk ka të bëjë vetëm me formën e të shkruarit, por edhe me mënyrën e transmetimit të përmbajtjes. Në fillimet e çdo letërsie gjendet tradita orale. Sipas traditës aristoteliane poezia ndahet në tri gjini kryesore: gjinia lirike, odja dhe elegjia.

  Në antikë forma të preferuara të poezisë lirike ishin: odja, himni, ditirambi dhe elegjia. Poetët romakë i trashëguan këto forma të poezisë lirike (Horaci himnin, Ovidi elegjinë), por e kultivuan me të madhe edhe epigramin (Marciali). Në mesjetë mbizotëruan këngët religjioze dhe të përshpirtshme, ndërsa në poezinë e trubadurëve edhe poezia erotike e përcjellë me muzikë. Një përhapje të gjerë pati edhe poezia e tipit sentencioz-didaktik. Në periudhën e renesansës, kur djep i artit dhe kulturës bëhet Italia, shfaqen forma të reja poetike si: soneti, kancona, trioleti, madrigali etj. (Dante, Petrarka, Mikelanxhelo). Zhvillimi i mëvonshëm i poezisë, solli forma të reja të lirikës dhe e zgjeroi diapazonin tematik dhe regjistrin e mjeteve të saj shprehëse. / KultPlus.com