Athinë, 2400 vite më parë. Është një vend kompakt: rreth 250,000 njerëz jetojnë këtu. Ka tualete të bukura, teatro, tempuj, tenda dyqanesh dhe gjimnaze. Arti po lulëzon dhe shkenca gjithashtu. Mund të zgjedhësh peshk shumë të mirë atje poshtë në port, në Pire. Është ngrohtë për më shumë se gjysmën e vitit.

Këtu është gjithashtu shtëpia e filozofit të parë të vërtetë – ka mundësi më të madhit-: Platonit.
I lindur në një familje të shquar dhe të pasur të qytetit, Platoni ia kushtoi jeten e tij një qëllimi: të ndihmonte njerëzit të arrinin një gjendje të cilës ai i vuri emrin:

εὐδαιμονία
Eudaimonia: kjo fjalë e veçantë por interesante greke është pak e vështirë për t’u përkthyer: ajo thuajse do të thotë “lumturi” por me të vërtetë i afrohet “përmbushjes”, sepse “lumturia” sugjeron shmangien e një trishtim të vazhdueshëm – ndërsa “përmbushja” është më në përputhje me periudhat e dhimbjes së madhe dhe të vuajtjes- e cila duket se është një pjesë e pashmangshme edhe e një jete të mirë.

Si propozoi Platoni t’i bënte njerëzit më të përmbushur? Në punën e tij qëndrojnë katër ide thelbësore:

Mendo më shumë
Platoni propozoi që jetët tona rezultojnë keq në pjesë të mëdha sepse ne pothuajse asnjëherë nuk i japim vetes kohë për të menduar mjaftueshëm me kujdes dhe logjikisht për planet tona. Dhe kështu ne përfundojmë me vlerat, karrierën dhe marrëdhëniet e gabuara. Platoni dëshironte të sillte rregull dhe qartësi në mendjet tona.
Ai vëzhgoi se sa ide tonat rrjedhin nga ajo që mendon turma, nga ajo çfarë Grekët e quajtën “doxa”, dhe ne do ta quanim “sens i përbashkët”. Dhe megjithatë në mënyrë të vazhdueshme, nëpër 36 libra që ai shkruajti, Platoni tregoi se ky sens i përbashkët përmbushej me shtrembërime, paragjykime dhe bestytni. Idetë popullore mbi dashurinë, famën, paranë apo mirësinë thjesht qëndrojnë në anën e përmbysur të arsyes.

Platoni gjithashtu vuri re sa krenarë ishin njerëzit që drejtoheshin nga instiktet apo pasionet e tyre (duke u hedhur në vendime të bazuara në asgjë më shumë sesa “si ata ndiheshin”), dhe ai e krahasoi këtë me të qënit i zvarritur në mënyrë të rrezikshme nga një grup kuajsh të egër me sytë e mbyllur.
Ndërsa Frojdi ishte i lumtur ta pranonte, se Platoni ishte shpikësi i terapisë, duke këmbëngulur që ne duhet të mësojmë t’ia paraqesim të gjitha mendimet dhe ndjenjat tona, arsyes. Sikurse Platoni në mënyrë të vazhdueshme shkroi, thelbi i filozofisë është:

γνῶθι σεαυτόν

“Njih veten.”

Duaj më me zgjuarsi
Platoni është një nga teoricienët më të mëdhenj të marrëdhënieve. Libri i tij, “Simpoziumi”, është një përpjekje për të shpjeguar se çfarë është dashuria në të vërtetë. Ai tregon historinë një feste në darkë të shtruar nga Agathon, një poet simpatik, i cili ftoi një grup miqsh përreth për të ngrënë, pirë, dhe folur për dashurinë.

Anselm Feuerbach, The Symposium, 1874
Të gjithë miqtë kanë pikëpamje të ndryshme mbi atë çfarë është dashuria. Platoni i jep mikut të tij të vjetër Sokratit – një nga personazhet kryesore në këtë dhe në të gjithë librat e tij – teorinë më të përdorshme dhe më interesante. Ajo vjen kështu: kur bie në dashuri, ajo çfarë po ndodh në të vërtetë është se ti ke parë në një tjetër person, disa cilësi të mira të cilat ti nuk i ke. Mbase është i qetë, kur ti acarohesh; ose është i vetë-disiplinuar, ndërsa ti nuk e përmban dot veten; ose është elokuent kur ti je gjuhë lidhur.

Fantazia themelore e dashurisë është se duke iu afruar këtij lloj personi, ti mund të bëhesh pak i ngjashëm me të. Mund të të ndihmojë të rritesh në potencialin tënd të plotë.
Në sytë e Platonit, dashuria është thelbi i një arsimimi të mirë: ti nuk do të mund ta duaje dikë me të vërtetë nëse nuk do të doje që të përmirësoheshe nga ai. Dashuria duhet të jetë ajo e dy njerëzve që përpiqen të jenë në rritje sëbashku – dhe që ndihmojnë njëri-tjetrin për këtë. Gjë që do të thotë se ke nevojë të jesh me personin tjetër i cili përmban një pjesë kyç të humbur të evolucionit tënd: virtytet që ti nuk i ke.

Kjo tingëllon tejet e çuditshme ditët e sotme kur ne priremi ta interpretojmë dashurinë si të gjetjen e një peson perfekt ashtu siç është. Në kulmin e argumentimeve, të dashuruarit ndonjëherë i thonë njëri tjetrit: “Nëse do më kishe dashur, nuk do të përpiqeshe të më ndyshoje.”
Platoni mendon diametralisht të kundërten. Ai do që ne të futemi në marrëdhënie në një mënyrë shumë më pak luftuese dhe krenare. Ne duhet të pranojmë se nuk jemi të kompletuar dhe t’i lejojmë të dashurit të na mësoje gjëra. Kjo do të thotë përkushtim për ta ndihmuar për t’u bërë një version më i mirë i vetes – dhe të durojmë pasazhet e stuhishme që kjo në mënyrë të pashmangshme përfshin – duke mos u bërë rezistencë gjithashtu përpjekjeve të personit për të na përmirësuar.

Rëndësia e bukurisë
Të gjithë – pak a shumë – i pëlqejnë gjërat e bukura. Por ne priremi t’i mendojmë si misterioze paksa në fuqinë e tyre mbi ne dhe, në një skemë më të madhe, jo tejet të rëndësishme.
Por Platoni propozoi se me të vërtetë ka shumë rëndësi se çfarë lloj shtëpish apo tempujsh, qypash apo skulpturash ke rreth teje.

Portret i Safos
Askush përpara Platonit nuk e kishte bërë pyetjen kyçe: përse ne i pëlqejmë gjërat e bukura? Ai gjeti një arsye mbreslënëse: ne njohim në to një pjesë të “së mirës”.
Ka shumë gjëra të bukura që synojmë të bëhemi: të mirë, të butë, harmonikë, të balancuar, paqësor, të fortë, dinjitozë. Këto janë cilësitë e njerëzve. Por këto janë gjithashtu dhe cilësitë e objekteve. Ne ndihemi në lëvizje dhe të ngazëllyer kur ne gjejmë në objekte cilësitë për të cilat kemi nevojë por na mungojnë në jetë.

Objektet e bukura aty për aty kanë një funksion vërtet të rëndësishëm. Ata na ftojnë të evulojmë në drejtimin e tyre, të bëhemi siç janë ato. Bukuria mund të edukojë shpirtrat tanë.
Kjo ndjek që shëmtia është një çështje e rëndësishme po ashtu, sepse paraqet karakteristika të rrezikshme dhe të dëmtuara përballë nesh. Na inkurajon të bëhemi si ajo: të ashpër, kaotikë, të çuditshëm. E bën shumë më të vështirë të qënit i zgjuar, i dashur dhe i qetë.

Platoni e shikon artin si terapeutik: është detyra e poetëve dhe piktorëve (dhe në ditët e sotme e romancierëve, prodhuesve televizivë dhe dizenjuesve) të na ndihmojnë të jetojmë jetë të mira.
Platoni besonte në çensurën e arteve. Nuk është paradoksi që duket. Nëse artistët mund të na ndihmojnë të jetojmë mirë, ata munden, për fat të keq, në të njëjtën mënyrë të na japin prestigj dhe magji për qëndrimet dhe idetë e padobishme. Thjesht të qënit artist nuk garanton se fuqia e artit do të përdoret me mençuri.

Kjo është aryeja përse Platoni besonte se artistët duhet të punonin nën komandën e filizofëve, të cilët do t’u jepnin idetë e duhura dhe do t’u kërkonin t’i bënin këto ide bindëse dhe popullore. Arti ishte një lloj prapagande – ose reklamimi – i të mirës.

Ndryshimi i shoqërisë
Platoni kaloi shumë kohë duke menduar se si qeveria dhe shoqëria duhet të jenë ideale. Ai ishte mendimtari i parë utopik në botë.

Edgar Degas, Spartanët e rinj duke u ushtruar, 1860
Në këtë, ai u frymëzua nga rivali i madh i Athinës: Sparta. Kjo ishte një makineri me madhësinë e një qyteti për të nxjerrë ushtarë të mëdhenj. Çdo gjë që bënë Spartanët – si i rrisnin fëmijët e tyre, si organizohej ekonomia e tyre, kë admironin, si bënin seks, çfarë hanin – i ishte përshtatur atij qëllimi të vetëm. Dhe Sparta ishte tejet e suksesshme, nga një pikëpamje ushtarake.

Por ky nuk ishte shqetësimi i Platonit. Ai donte të dinte: si do të përmirësohej një shoqëri duke mos prodhuar fuqi ushtarake por eudaimonia? Si mund t’i ndihmonte njerëzit në mënyrë të besueshme drejt përmbushjes?

Në librin e tij, “Republika”, Platoni identifikon një numër ndryshimesh që duhet të bëhen:

Ne kemi nevojë për heronj të rinj
Shoqëria e Athinës fokusohej shumë në pasuri, si aristokrati Alcibiades dhe sportistët e famshëm, si boksieri Milo i Croton. Platoni nuk ishte i impresionuar: ka me të vërtetë rëndësi se kë admirojmë, sepse të famshmit ndikojnë në paraqitjen tonë, idetë dhe sjelljet. Dhe heronjtë e këqinj u japin shkëlqim të metave të karakterit.
Ata për aty Platoni donte t’i jepte Athinës të famshëm të rinj, duke zëvendësuar aktualët me njerëz idealisht të mençur dhe të mirë që ai i quajti Kujdestarët (Modelet): modele për zhvillimin e mirë të çdokujt. Këto njerëz do të dalloheshin nga veprimet në shërbim të popullatës, modestia dhe zakonet e thjeshta, mospëlqimi i të qënit në qendër të vëmendjes dhe përvoja e tyre e gjërë. Ata do të ishin njerëzit më të nderuar dhe admiruar në shoqëri.

Ne kemi nevojë për çensurë
Sot çensura na shqetëson. Por Platoni ishte i shqetësuar për llojet e gabuara të lirisë: Athina ishte e lirë për të gjithë, edhe për opinion-shitësit më të këqinj. Nocione të çmendura fetare në dukje të ëmbla, por të rrezikshme, nxitën entuziazmin masiv dhe e çuan Athinën në qeverisje katastrofike dhe luftëra të gabuara (si një sulm fatal në Spartë).

Fjalimi në furneralin e Perikliut
Ekspozimi i vazhdueshëm ndaj një stuhie të zërave konfuzë ishte – mendoi Platoni – vërtet e dëmshme për ne, kështu ai donte të limitonte aktivitetet e oratorëve në publik dhe të predikuesve të rrezikshëm. Sot ai do të kishte qënë shumë dyshues mbi fuqinë e mediave.

Edukim më i mirë
Platoni besonte te arsim në mënyrë pasionante, por donte të rifokusonte planprogramin. Gjëja parësore që duhet të mësojmë nuk është vetëm matematika apo drejtshkrimi, por si të jemi të mirë: ne duhet të mësojmë për kurajon, vetë-kontrollin, arsyeshmërinë, pavarësinë dhe qetësinë.

Akademia e Platonit
Për ta vënë këtë në praktikë, Plato themeloi një shkollë të quajtur “AKADEMIA” në Athinë, e cila lulëzoi për rreth 400 vite. Aty shkoje për të mësuar asgjë më pak sesa si të jetosh dhe të vdesësh mirë. Është interesante dhe jo pak e trishtueshme se si institucionet akademike moderne e kanë nxjerrë jashtë ligjit këtë ambicie. Nëse një student do të shfaqej sot në Universitetin e Oksfordit apo Havardit duke kërkuar të mësohet se si të jetojë, profesorët do të thërrisnin policinë – ose azilin e të çmendurve.

Familjet më të mira të fëmijërisë përpiqen më së miri
Dhe ndonjëherë fëmijët qëllojnë me fat. Prindërit e tyre janë të balancuar mirë, mësues të mirë, tejet të pjekur dhe të zgjuar. Por shumë shpesh prindërit transmetojnë konfuzionet dhe dështimet tek fëmijët e tyre.

Të rinj minoan në boks (1500 PES)
Platoni mendonte se t’i rrisësh mirë fëmijët ishte një nga aftësitë më të veshtira (dhe më të nevojshme). Atij i vinte shumë keq për fëmijët që rriteshin në mjediset e gabuara familjare. Kështu ai propozoi që shumë fëmijë do të ishin në fakt më mirë nëse do ta merrnin vizionin e jetës jo nga prindërit e tyre por nga kujdestarët e mençur, të paguar për ta nga shteti. Ai propozoi se një pjesë e madhe e gjeneratës së ardhshme do të rritej nga njerëz më të kualifikuar sesa vetë prindërit e tyre.

Përfundim
Idetë e Platonit mbeten thellësisht provokative dhe interesante. Çfarë i bashkon ata është ambicja dhe idealizmi i tyre. Ai donte që filozofia të ishte një mjet për të na ndihmuar për të ndryshuar botën. Ne duhet të vazhdojmë të frymëzohemi nga shembulli i tij.(Shkruan Konica.al)/ KultPlus.com