Shkruan: Meliza Krasniqi

(Kontekstualizim)

Musine Kokalari ishte personalitet mjaft i ndërliqshëm, e cila, në jetën shqiptare, njihet dhe çmohet si figurë në as­pekte, dimensione dhe pamje të ndryshme. Aspekti i parë është prejardhja familjare. Aspekti i dytë ka të bëjë me atë intelektual – shkollimin. Aspekti i tretë është social. Rrafshi i katërt është kulturor, pra letërsia dhe i fundit lidhet me mi­sionin demokratik, pra politik.

Lexuesi dhe kritika kanë pasur qëndrime të anshme ndaj figurës së Musinesës, pasiv ndaj veprës e aktiv ndaj jetës. Ribalansim nuk ka pasur. Lexuesi, njëherësh kritik, ka trajtuar dhe përjetuar situatat dhe ngjarjet jetësore të Musi­nesë me entuziazëm, duke mos i bërë favor aspak diapazonit të saj letrar. Çështja e madhështisë politike përballë çështjes së shkrimit letrar pa nxjerrë në shesh aspektet e tjera, kanë bërë që Musine Kokalari të njihet, në radhë të parë, si një antikomuniste e burgosur dhe e internuar që vdiq e vetme nga kanceri i gjirit në Rrëshen.

Kjo, tani për tani, është mënyra e përgjithshme e njo­h­jes dhe e diskutimit për Musinenë. Përkundër kësaj, për le­xuesin e ardhshëm, themi se Musineja intelektuale e dip­lo­muar në Romë, me origjinë nga një familje aristokrate, e dashur dhe e respektuar nga intelektualët dhe personalitetet e kohës, e dënuar dhe e persekutuar për shkak të politikës, ka qenë e para shkrimtare grua shqiptare dhe e vetmja deri në vitet 1960 që botoi libër[1].

Është e rëndësishme të thuhet që në fillim të këtij ka­pi­tu­lli se duhet bërë një dallim këtu: ky është një protret i Musine Kokalarit e jo një biografi.

PAMJA E PARË: FAMILJA

Sipas pemës gjenealogjike të familjes së Musinesë[2], identifikohet se të parët e saj vinin nga fisi i Hoxhajve. Kjo dëshmohet edhe me anë të letërnjoftimit të Musinesë, të lëshuar në qershor të vitit 1925 nën emrin Muhsine Hoxha Kokalari. Stërgjyshi i saj, i mbetur jetim, i rritur tek dajat në Kokalaraj, merr këtë mbiemër, i cili ndërrohet plotësisht, nga Hoxha në Kokalari në vitin 1930.

Gjyshi i Musinesë, Hamiti i parë, kishte kryer shko­llën teologjike dhe filozofike në Turqi dhe ishte kthyer myfti në Gjirokastër. Niveli kulturor i tij dhe dashuria për dijen bënë që të birin Reshatin ta dërgojë për studime në Turqi. Nuk ka të dhëna të tjera për Hamitin e parë.

Reshat Kokalari (1875 – 1946), babai i Musinesë, kreu studimet në Universitetin e Stambollit në fakultetin juridik më 1905. Aty punon si kryetar gjyqi, caktohet edhe në disa pozita të tjera, derisa në vitin 1920 kthehet me familje në Gjirokastër si avokat. Vazhdon po të njëjtin profesion edhe në Tiranë deri më 1942. Fëmijët e tij ishin Muntazi, Vesimi, Hamiti dhe Musineja[3].

Padyshim, edhe vëllezërit Kokalari kishin formim të mirë gjithashtu. Të shkolluar në Turqi e Francë, Muntazi emërohet mësues dhe drejtoi shoqërinë Bashkimi, por për­fundon duke punuar noter dhe hap shtëpinë botuese Mesa­gjeritë Shqiptare. Vesimi punon mësues gjithashtu, hap me kunetërit librarinë – kartolerinë Venus, punon edhe si për­kthyes. Hamiti i diplomuar për drejtësi emërohet ata­she në Ministrinë e Jashtme, konsull në Shkup, por është edhe autor librash. Ka shkruar Kosova djep i shqiptarizmit në shqip dhe në frëngjisht.

Të gjitha këto tregojnë se Musineja u rrit në fëmijëri dhe në rini me mësues të fortë, që ushtruan ndikim vendim­tar në formimin e saj. I ati dhe vëllezërit, në njërën anë, i më­sojnë ta adhurojë dijen, librat dhe ndjenjën pat­riotike, në anën tjetër nëna dhe gjyshja i ngjallin asaj dashurinë për gruan, shtëpinë, Gjirokastrën dhe folklorin.

Mëmës në Gjirokastër, ato familje që kishin ardhur nga mërgimi, i thoshin Ane, kështu e quante edhe Musi­neja, ndërsa emrin e kishte Hanushe dhe ishte një grua e urtë dhe e qetë. Gjyshen e thërriste nëno, e cila ia kishte mësuar filli­misht krijimet popullore. Kjo me kohë iu shndërrua në pasion, kujtojmë se qysh në moshën 10 – vjeçare Musineja kishte filluar të mblidhte këngët e para popullore[4].

Nënvizojmë gjithashtu se të jetuarit në qytetin e Gji­ro­kastrës ishte mësim në vete. Vendi i kujove dhe këngëve që buçitnin nga dritaret e shtëpive, anës udhëve të shtre­mbra me qindra hyrje e dalje dhe shtëpive që u ngjajnë njëra-tjetrës të vendosura shkallë-shkallë mbi njëra tjetrën.  Nuk kishte si të ishte ndryshe, në botën e madhe të më­sueses Gjirokastër, anembanë me shkëmbinj e udhë plot me gurë. Kësisoj Mu­si­neja e vogël dhe e ndrojtur me sy mendimtarë si mbetej tjetër pos të shikojë dhe të dëgjojë me mprehtësi. Ajo si e mitur njohu dhe dëgjoi me orë të tëra përrallat e nënos, përkundjen e djepit plot këngë, qar­jen me zë të ngjirur plot vaj, frikën nga bubullimat me nanurisje. Në vrullin dhe entuziazmin vaj­zëror pas shpër­nguljes në Tiranë, njeh vetëm librin dhe shkrimin.

Musine Kokalari ishte formuar në një familje të tillë, midis leximit të librave dhe dëgjimit të përrallave, muzi­kës së dëgjuar në gramafon dhe këngëve të dasmave, mi­dis ora­les dhe intelektuales, midis tradicionales dhe modernes.

PAMJA E DYTË: SHKOLLIMI

Edukimi informal në familje dhe shkollimi formal në shkollën femërore Koto Hoxhi që fillimisht i mori në Gjiro­kastër, u bënë nyje të formimit të Musinesë. Ajo ishte një fëmijë i ndrojtur me sy të imët xixëllonjës e mendimtarë që dukej si e rritur. Ishte nxënëse e Urani Rumbos në shkollën femërore Koto Hoxhi të Gjirokastrës, ku përveç 36 shkro­njave të abetares mësoi edukimin e shpirtit dhe arsimimin e mendjes. Mësuesja e saj, Urania, luftonte me gjithë fuqinë e saj për të shtuar edhe një vit shkollor në shkollën femërore, aty ku mësohej edhe për muzikë, për rritjen e bimëve, luleve e mëndafshit[5]. Musineja me shoqe bënte vizita në teatër dhe ngritën një grup teatri në shkollë. Kjo shkollë i dha asaj mundësinë të ndërtojë identitetin e saj ndryshe brenda fillit të modelit shkollor dhe ushqimit të imagjinatës dhe shpirtit me përralla në shtëpi nga nënoja. Me një edukim të tillë përballë rrëfenjave orale Musineja u nis rrugëve të kërkimit të dijes përtej Gjirokastrës. Ajo përveç pasionit dhe dijes pati edhe fat, sepse në vitet e adoleshencës dhe pas mbarimit të shkollës Koto Hoxhi vazhdoi shkollimin në Institutin Kyrias në Tiranë.

Instituti Kyrias ishte themeluar më 1891 prej Znj. Sevasti Kyrias Dako në Korçë. Për shkaqe të ndryshme ishte mbyllur dhe rihapur disa herë, derisa u zhvendos në Tiranë më 1922. Si 14 vjeçare Musineja u vendos në ambientet e shkollës dhe në konvikt, ku të gjitha mësimet bëheshin në gjuhën angleze, por kishte edhe mësuese italiane, franceze etj. Në këtë tempull ku për çdo ditë këndohej himni i fla­murit, jetohej me orar, me disiplinë e shumë detyrime. Në një ambient të tillë Musineja rrinte në një dhomë me Dita Osmanin që ishte edhe mësuesja e saj e pianos dhe e cila adhuronte Betovenin e Shopenin. Lidhja e drejtpërdrejtë edhe me muzikën bënë që Musineja jo vetëm të formohej intelektualisht, por edhe të evokonte emocione, duke shkruar poezi me vrull.

Instituti Kyrias mbyllet ndërsa Musineja kalon në shkollën Naim Frashëri e më vonë në shkollën Nana mbre­tënesh derisa mbaron shkollën e mesme në korrik 1937. Duhet theksuar se Kokalari ndiqte me dëshirë lëndët e psiko­logjisë, pedagogjisë dhe historisë. Sipas rrëfimit të Andrea Varfit, ajo ishte një vajzë e jashtëzakonshme, e cila lexonte edhe filozofi, por ishte gjithnjë e pakënaqur e në kërkim të dijes. Si rezultat i këtyre leximeve e mësimeve Musineja përfundon këtë kapitull, duke nisur të shkruajë skica letrare në prozë dhe poezi në gazetën Shtypi. Ajo shkruante kudo: në shtëpi, në klasë, në librari. Shkrimet e kësaj kohe janë ditarë letrarë, sepse kanë një kohë, një ditë dhe një gjendje shpirtërore Tiranë, ora 3 pa dhjetë minuta pas mesnate data 12/02/1937.

Më në fund Musineja nga mesi i janarit të vitit 1938 regjistrohet në Fakultetin e Letërsisë në La Sapienza në Romë. Në këtë periudhë, pra në vitin akademik, 1937-1938 rezulton se vetëm një vajzë shqiptare ishte regjistruar në Fakultetin e Letërsisë[6]. Kokalari brune, tërheqëse, inteli­gjente niset për në Romë bashkë me vëlla Hamitin. Në La Sapienza ajo filloi një drejtim të ri e shumë të rëndësishëm të jetës së saj me mjaft sfida: njohja e gjuhës, studime, provime, rraskapitje e dhimbje koke. Kujtimet dhe dëshminë e për­vo­jës së saj personale të kësaj periudhe katërvjeçare të studi­meve jashtë vendit, Kokalari, do ta paraqesë në librin La mia vita universitaria. Epilogu i shkollimit formal të Musinesë është tema e diplomimit, studimi për Naim Frashërin në nëntor të ’41-ës dhe ajo kthehet në vendin e vet.

PAMJA E TRETË: SHOQËRIA

Kur lexojmë për zërat femërorë në letërsinë shqipe nga mesi i viteve ‘30, përveç emrit të Musinesë, Luçie Sereqit, Jolanda Kodrës, gjejmë edhe emrin e Selfixhe Ciut (Broja) (1918 – 2003) që njëherit ishte edhe shoqe e Musinesë nga shkolla fillore.  Në një rrëfim të Selfixhes, tregohet se ato ishin të pandashme gjatë gjithë kohës kur ishin në shkollën Koto Hoxhi. Shoqërimi me vajzën gjirokastrite, poete dhe mjaft të guximshme do të pasohet me një varg emrash mjaft të njohur të politikës e të kulturës. Lasgush Poradeci, Ali Asllani, Ernest Koliqi, Mit’hat Frashëri, Afërdita Asllani, An­drea Varfi, Namik Resuli, Sotir Kolea, Aleksandër Xhuvani, janë personat me të cilët ajo mbante korrespodencë, takohej apo tek të cilët kishte ngjallur interes me anë të shkrimeve letrare.  Me secilin prej tyre kishte raport të veçantë, nëse çështja shikohet nga letërkëmbimi dhe takimet e tyre.

Me Andrea Varfin ishte njohur në vitin 1935, në lib­ra­ri­në e të vëllait, Vesim Kokalari,  Venus. Ai ia kishte propo­zuar pseudonim Muza, sepse Musineja sapo kishte filluar të shkruante. Sipas Varfit, Musineja lexonte shumë dhe të dy këmbenin pikëpamje për shkrimtarë të njohur dhe për filo­zofë si Niçeja e Spinoza[7].

Në kohën kur kishte shumë punë në duar, shkruante librin për Naim Frashërin tani në shqip e përkthente Pira­ndelon, shkruante libër për përrallën shqipe dhe një tjetër, voluminoz, për dasmën; Musineja gjente kohë për të vizituar në spital dhe për t’u konsultuar me Z. Sotir Kolean për çdo gjë. Sotir Kolea i jepte këshilla për gjuhën dhe frazeologjinë shqipe, por edhe për çështje të tjera letrare dhe e nxiste të shkruante dhe të punonte, duke iu gëzuar shkrimeve të saj dhe duke e uruar të mos linte asgjë pas dore[8].

Lasgush Poradeci, Musinenë e quante shoqe shkrimi e kolege. Në bazë të korrespodencës, të vënë në dispozicion nga vajza e poetit, Marie Gusho, letrat ishin të verës së vitit 1940. Në këtë bisedë letrash kuptojmë se Poradeci kishte admiruar veprën e saj Siç më thotë nënua plakë dhe kishte shprehur dëshirë të shkruajë një recension për të. Përveç këtij raporti, Lasgushi i ishte shumë mirënjohës Musinesës, e cila i ndihmonte bashkëshortes së tij Nafije Mema – Gusho rreth formaliteteve universitare në Romë; Znj. Nafije kishte regjis­truar magjistraturën në pedagogji dhe filozofi. Midis këtyre letrave mësojmë edhe për një tjetër emër të rëndësishëm që vlerëson dhe flet mirë për Musinenë. Ernest Koliqi, në atë kohë ministër i Arsimit, në mbledhjen letrare të datës 23 ko­rrik 1940, përmend Musinenë ku e dëgjojnë edhe mospra­nonjësit. Veç kësaj, dy vjet më pas, ai e fton të shkruajë për revistën Shkëndija në fushën e kulturës shqiptare. Si bash­kë­punëtore të re, ai kishte menduar që ajo të shkruajë artikuj mbi subjekte të ndryshme letrare[9].

Ndikim të fuqishëm në formimin e Musinesë e si­domos në shkrimin e tezës së diplomës kishte padyshim edhe Mit’hat Frashëri. Mit’hati ishte mik i saj dhe i familjes, ai e kishte ndihmuar të kryente kërkimet arkivore dhe vle­rëson punën e saj aq sa dëshiron ta citojë në biografinë e tij për Naimin. Në anën tjetër Musineja në shenjë mirënjohjeje, studimin për Naim Frashërin ia dedikon pikërisht Mit’hatit me fjalët:

Z. Mid-hat Frashërit, i kushtoi studimin e “Poetit Pa­triot” si shenjë respekti dhe falënderimi[10].

Kjo flet për afrinë midis tyre dhe nderimin e saj për të, duke e ditur se në atë kohë Mit’hat Frashëri ishte personalitet i spikatur i jetës kulturore dhe politike.

Ja pra, ky grup krijuesish e personalitetesh, atëbotë njo­­hën, komunikuan dhe bashkëpunuan me Musine Koka­la­rin, duke bërë që ajo të veçohet dhe të nderohet nga shoqëria e ngushtë dhe e gjerë. Një strukturë e tillë intelektualësh, shkrimtarësh e politikanë bënë që Musineja të mos trembej dhe të hapte dialog në kohët e mira dhe të vështira.

PAMJA E KATËRT: LETËRSIA

Musine Kokalari bëri emër, në radhë të parë, si shkrimtare dhe si të tillë duhet kujtuar e mësuar. Në fushë të shkrimtarisë, ajo ishte mjaft produktive. Në karrierën e saj të shkurtër letrare 1937-1944, botoi tre libra letrarë, poezi, proza poetike, tregime të shumta nëpër gazeta dhe revista, një biografi dhe tezën e diplomës.

Duke u mbështetur në të dhënat jetësore le t’u hedhim një vështrim momenteve më afirmuese të jetës së saj letrare që e bëri atë shkrimtare të rëndësishme të kohës së vet.

Musineja ishte vëzhguese e mprehtë dhe kishte prirje etnografike[11], andaj kishte filluar të mbledhte folklor prej kur ishte fëmijë. E rritur midis librash dhe dëgjimit të krijimeve popullore, nisi të botojë vjersha, skica letrare në prozë dhe poezi në gazetën Shtypi në moshën 20 – vjeçare. Mbi njëzet vjersha dhe skica u botuan në përmbledhjen Kolla e vdekjes pas vdekjes. Aty lexojmë për pikëpamjet e saj mbi gjendjen e varfërisë, analfabetizmin, ambientet e prapambetura ku jeto­nin gratë shqiptare. Dy vjet më pas Musineja lë shkrimin e poezisë për të debutuar me librin e parë me tregime, që njëherit është edhe vepra e parë e botuar nga një grua, Siç më thotë nënua plakë, 1939. Por, nuk ndalet me kaq, në vitin 1940 boton në gazetën Tomorri Nënua plakë në Romë, ndërsa më 1944 boton Rreth vatrës dhe librin më të arrirë …sa u tunt jeta që është edhe vepra e fundit letrare e botuar nga ajo.

Paraqitja e Musine Kokalarit në letërsinë shqiptare është e veçantë dhe e jashtëzakonshme[12]. E veçantë, sepse zelli i saj për të shkruar bëri që ajo të formohej e të evoluojë si shkrimtare dhe kjo dallohet nga vepra në vepër. E jash­tëzakonshme, sepse ajo i dha zë dhe këndvështrim të ri një teme letrare, të cilën e parapëlqeu nga fillimi dhe të cilën e kultivoi vazhdimisht, atë të gruas shqiptare. Musineja e shtje­lloi temën mbi gruan në dimensione sociale – morale duke nxjerrë në shesh ato që thotë nënua plakë, duke shpënë nënon plakë në Romë, duke mbledhur familjen Rreth vatrës dhe duke treguar si tuntet jeta  – e grave.

Përveç gruas, Musineja, gjithnjë emocionalisht e lidhur me vendlindjen, veprat ia  kushton edhe Gjirokastrës. Ajo ish­te shkrimtare që shkroi për qytetin e saj nga kënde të ndryshme, përshkroi mjedise e personazhe, duke mos abs­trahuar, por duke u dhënë shpirt e gjallëri. Për mënyrën e të rrëfyerit ajo zgjodhi dialektin e Gjirokastrës për të dhënë ngjarjet e thjeshta të jetës së përditshme, duke dëshmuar përkushtimin ndaj asaj që e njihte më së miri. Kjo atmosferë dhe kjo mënyrë rrëfimi i mungonte atëherë letërsisë, andaj Musine Kokalari zë vend të veçantë në letërsinë shqipe.

Personaliteti sado unik i Musinesës, shikuar nga cilido dimension jetësor, nuk do të ishte përpjestimisht i tillë nëse Musineja nuk do të ishte në radhë të parë shkrimtare e talentuar, por që nuk e lanë të zhvillohet edhe më tej.

PAMJA E PESTË: POLITIKA

Në të vërtetë, Musine Kokalari, kishte vendosur të bëhej dhe të mbetej vetëm shkrimtare dhe asgjë tjetër. Ajo u bë shkrimtare, botoi libra. Vendosi të merrej edhe me shitjen e librave të cilën e bënte në librarinë e të vëllait. Mirëpo, rre­thanat politike ku të revoltuarit gjykoheshin, maltretoheshin burgjeve e vriteshin bënë që shkrimtarja të bëhej politikane.

Musineja ishte intelektuale dhe e shihte konfliktin që shpërthente fuqishëm, shihte të ardhmen e rrezikuar, andaj u bë politikane socialdemokrate dhe rivale politike e PKSH-së. Ajo themeloi Partinë Socialdemokrate në tetor të vitit 1943, programin e së cilës e botoi në gazetën Zëri i Lirisë (1944)[13], të cilën gjithashtu e nxori vetë.

Duke pasur të atin në Sanatorium, ndërsa Hamiti ishte me tifo, më 12 nëntor të viti 1944 Musine Kokalari arrestohet dhe mbahet 17 ditë në arrest. Kryetari komunist, Enver Ho­xha, kushëri i dytë i Musinesë, nuk kurseu Kokalarët, me urdhër të tij u pushkatuan pa gjyq në bodrumet e hotelit Bris­tol: Muntaz dhe Vesim Kokalari (vëllezërit e Musinesë), bashkë me Surja Kokalari, Salim Kokalari, Izvi Kokalari, Isa Kokalari, Vera Kokalari, Emin Kokalari, ndërsa Munir Kokalarin, e detyruan të vrasë veten[14].

Vrasja e vëllezërve, vrasja e intelektualëve tronditi Musinenë, e cila kërkonte pa pushim shpalljen publike të pafajësisë së tyre. E veshur në të zeza me shifon të zi krahëve në moshën 28 – vjeçare, ajo ende punonte në librari, por ishte e vetëdijshme për rrugën e vështirë, të pasigurt e të panjohur që kishte përpara. Iu bashkua opozitës antikomuniste Bash­kimi Demokratik Shqiptar dhe shkruan programin e opozitës, ku ndër të tjera përfshin edhe zgjidhjen e problemit të Ko­so­vës. Mirëpo, ishte e pamundur të merrnin pjesë në zgjedhje, sepse kishte mbaruar afati ligjor; sipas ligjit shkonte të paktën 40 ditë para datës zyrtare të zgjedhjeve. Musineja hartoi Notë drejtuar qeverive demokratike perëndimore, ku shprehej për mundësinë e shtyrjes së zgjedhjeve të 2 dhje­to­rit. Zgjedhjet, për fat të keq nuk u shtyen, por u zhvilluan në datën e për­caktuar.

Pas kësaj, për çdo ditë Musineja priste arrestimin. I kishte ditët dhe orët e numëruara. Qeveria e Enver Hoxhës vendosi të marrë masa të ashpëra, andaj nisën arrestimet. Në këtë proces u përfshin dhjetëra persona dhe u dënuan me burgime të gjata. Musine Kokalari u arrestua më 23 janar 1946; më 17 qershor 1946 dënohet me 30 vjet burg nga prokurori, ndërsa me 20 vjet nga gjykatësi[15]. Më 1961 lirohet nga burgu dhe internohet përjetësisht në Rrëshen të Mirditës ku vdes më 13 gusht të vitit 1983.

Pra Musine Kokalari njihet si aristokrate, intelektuale, shkrimtare e politikane. Si do të duhej të shkruhet për të? Të shkruhet duke nisur nga konteksti i prejardhjes, historia fa­miljare, vendi dhe mënyra e shkollimit, përbërja e shoqërisë, aftësia e shkrimtarisë e detyrimi i hyrjes në politikë? Për të mund të shkruhet si intelektuale, shkrimtarja e parë shqipatre, si disidente, si viktimë e komunizmit a heroinë e anti­ko­mu­nizmit; interpretimet janë pafundësisht të ndryshme për një personalitet kaq kompleks. Por një gjë është më se e sigurt, për Musine Kokalarin nuk mund të shkruhet thjeshtë dhe nuk mund të shkruhet kështu: Musine Kokalari lindi më 18 shkurt 1917, ishte vajza e Reshat dhe Hanushe Kokalarit.

Me rastin e jetës dhe veprës së Musine Kokalarit nuk mund të shkruhet krejtësisht në mënyrë objektive. Për­zgjidhet këndvështrimi, merret pozicioni, për shkak se mitet janë krijuar tashmë.Të gjithë ata që i lexojnë veprat letrare e jo letrare të Musine Kokalarit, në njëfare forme, krijojnë një mendim të vetin lidhur me të. Në këtë pikë, shikuar nga aspekti i njohjes së autores nga të gjitha dimensionet e saj, themi: mos druani të shkruani për Musine Kokalarin[16]!

VIII

Si lindi partia Social Demokrate

Musine Kokalari në vitin 1972 do ta shkruajë librin Si lindi partia Social Demokrate, i cili u botua, i plotë, vetëm në vitin 2000, redaktuar nga nipi Platon Kokalari dhe u ribotua në 2009. Në historinë e shkrimeve të Kokalarit ky është libri i saj i fundit i shkruar gjatë qëndrimit në Rrëshen si e internuar. Kujtojmë se Musineja ishte burgosur më 23 janar 1946, u lirua pas 16 vjetësh, në vitin 1961 dhe më pas ishte internuar në Rrëshen për 22 vjet të tjera. Kjo vepër e shkruar fshehurazi tregon për pikëpamjet e saj antikomuniste dhe njëkohësisht shtron alternativën e saj demokratike e pro­gre­siste. Si lindi partia Social Demokrate është një rrëfim personal i Musinesë mbi themelimin e partisë, një sprovë historiko – politike – autobiografike me përsiatje origjinale.

Musine Kokalari ishte dhe dëshironte të mbetej shkrim­tare e jo politikane, ajo kishte shkruar vjersha, tre­gime, ro­man, autobiografi e studim ndërmjet viteve 1937 – 1944. Në një letër të vitit 1943 drejtuar shoqes së saj Afërdita Asllanit ajo do të thotë: Dua të shkruaj, të shkruaj, e vetëm të shkruaj dhe të mos kem të bëj fare me politikë. Por, çfarë e shtyri pra shkrimtaren e parë shqiptare të bëhet politikane? Shkrimtare – politikane është një dikotomi dhe nuk ka se si të mos na kujtojë qëndrimin e Danilo Kishit lidhur me detyrat e shkrim­tarit e politikanit, të cilat i ilustron me pikëpamjen e kundër­vënies së përhershme midis Homo Poeticus ≠ Homo Poli­ticus[17]. Sipas tij, shkrimtari nuk është person i veprimit, ai vetëm zgjedh të rrëfejë gjëra të caktuara, por në momentin e kapërcimit rrënues në veprim, ai nuk është gjë tjetër veçse një kandidat politik, e jo më shkrimtar. Zgjedhja e politikës kundrejt metafizikës, apo veprimit kundrejt emocionit, për shkrimtarin është akt fatal. Musineja e dinte këtë fakt, e dinte gjithashtu se nuk ka pajtim midis të qenit homo poeticus dhe homo politicus. Ajo vendos për këtë të fundit në kurriz të dorëzimit para letërsisë. Emri i Musine Kokalarit do të përvijojë raportin letërsi – politikë, ajo do të mbetet figurë e tej­koh­shme në letërsi, por edhe figurë e rezistencës antiko­muniste në politikë.

Pas këtij elaborimi të shkurtër që zbulon sprovën e re të shkrimtares si homo politicus dhe divorcin e përhershëm të saj nga homo poeticus, kthehemi në harkun kohor ku u vendos determinimi i saj politik.  Musineja iu bashkëngjit lë­vizjes antifashiste e antikomuniste në Romë e më vonë edhe në Shqipëri. Pas themelimit të Frontit Nacional Çlirimtar (FNÇ), organizatë që luftonte pushtimin Italian në Shqipëri, ajo ra në kontakt me Nexhmije Xhuglinin (më vonë gruaja e Enver Hoxhës) dhe kërkoi t’u bashkëngjitej si grup, si par­ti. Meqë FNÇ- ja përbëhej nga njerëz me pikëpamje të ndry­shme politike, Partia Social Demokrate e Kokalarit do të ish­te udhë e mesme midis të djathtës e të majtës, një mundësi e pluralizmit demokratik në politikën shqiptare. Formimi i partisë së re u refuzua nga Xhuglini, ajo insistonte në  or­ganizim më të fuqishëm kundër okupatorit.

Në vitin 1942 Kokalari bashkë me juristin nacionalist të Ballit Kombëtar, Skënder Muçon, mësuesin e letërsisë Isuf Luzin dhe gjuhëtarin Selman Riza, do të propozojë themeli­min e koalicionit demokratik, duke u mbështetur ne pikat programore të Ballit Kombëtar (Dekalogun). Në janar të 1944 Musineja nxori gazetën Zëri i Lirisë në gjashtë numra ku publikoi programin e Partisë Social Demokrate, pra ky libër/program e ka zanafillën këtu. Por, çka është social – de­mo­kracia në sistemin politik? Sipas definimit nga enciklo­pedia Britanika – Socialdemokracia është ideologji politike që fillimisht përkrahu një tranzicion paqësor të zhvillimit të shoqërisë nga kapitalizmi në socializëm duke përdorur pro­cese politike stabile. Demokracia sociale ndan rrënjë të përbashkëta ideologjike me komunizmin, por shmang mili­tan­tizmin dhe totalitarizmin. Nëse dëshirojmë ta thjeshtojmë edhe më, themi se socialdemokracia gjendet midis Socia­lizmit dhe Kapitalizmit. Musineja duke besuar në thelbin e drejtësisë sociale që përkonte me demokracinë shtron këto gja­shtë pika të programit:

Programi i Partisë Social Demokrate[18]

Publikuar në gazetën Zëri i Lirisë, Tiranë,                               1 Shkurt 1944

1. Një objektivë e rëndësishme e Partisë Social – De­mo­krate është, të sigurojë drejtësinë sociale dhe lirinë politike.

2. Partia Social – Demokrate ndërmerr një qëndrim evo­lucionist për sa i përket kolektivizmit ekonomik.

3.Objektiva të tjera kryesore të Partisë janë të sigurojë mjaftueshëm tokë për bujqit që të punojnë dhe të eliminojmë shfrytëzimin, spekulimin dhe parazitizmin. Ka për qëllim, gjith­ashtu, të mundësojë ushqim, strehë dhe nevoja të tjera për klasën punëtore, për t’i bërë jetët e tyre të jetueshme. Për reformën agrare – hapat fillestarë do të jenë ato të ndarjes së tokës. Partia do të përpiqet të mundësojë dhe imple­men­tojë skemën e sigurimit social dhe të mbrojë të gjitha klasat e shoqërisë.

4. Liri politike do të thotë sigurimi i të drejtës për çdo qytetar, të drejtës së fjalës, lirinë e mendimit, lirinë e shtypit, lirinë për iniciativa private dhe liri vote (opozitë parlamen­ta­re). Partia do të përpiqet të vendosë themelet e kontributit për edukimin e të gjithë klasave të shoqërisë Shqiptare dhe t’i përgatisë ata për regjimet e tjera që do të vijnë, në të cilat do të mbretërojë drejtësia sociale dhe liria politike. Arsyeja kryesore që kufizon lirinë politike është [mungesa e] drejtë­si­së sociale.

5. Në lidhje me marrëdhëniet me kombet e tjera, Partia nuk do të drejtohet nga një nacionalizëm i ngushtë e egocen­trik, por nga patriotë të thjeshtë, që përshtaten me ndjenjat e respektit dhe afeksionit me kombet e tjera, dhe do të mbrojmë idenë e krijimit të një konfederate Ballkanike sa më shpejt të jetë e mundur.

6. Një objektiv tjetër i Partisë është lufta kundër të gji­thë pushtuesve për pavarësinë e një Shqipërie të bashkuar brenda kufijve të saj etnikë.

Sipas këtyre pikave, Musineja kërkonte liri politike, që do të thotë sigurim të së drejtës për çdo qytetar, të drejtën e fjalës, lirinë e mendimit, lirinë e shtypit dhe lirinë e votës. Musineja mbronte idenë e krijimit të një konfederate ballka­ni­ke, ku Partia nuk do të drejtohet nga nacionalizmi egocen­trik, por nga patriotët e thjeshtë.

Programi i Partisë në fjalë është në esencë program demokratik meqë nga gjashtë pikat, katër prej tyre ishin tër­ë­sisht demokratike, sidomos ato që kishin të bënin me zgje­dhjet e lira; që njerëzit të marrin pjesë në jetën politike e civile; të drejtat e qytetarëve dhe aplikimin e ligjeve dhe procedurave për të gjithë njerëzit. Por kjo parti anonte edhe nga rryma e majtë e moderuar. Nëse lexojmë me kujdes fja­lët e përdorura e shohim se në nenin e dytë kërkohej evolu­cio­ni i kolektivizmit ekonomik. Ndërsa në atë të tretin tregon­te se ka për qëllim të sigurojë ushqim, strehë e të tjera për klasën punëtore.  Aty lipset edhe realizmi i skemës së siguri­mit social për të mbrojtur gjithë klasat shoqërore, por edhe implementimi i një konfederate ballkanike që ishte qëndrim krejtësisht i majtë.

Si rrjedhojë e kontekstit historiko – politik vlen të për­mendet se edhe pas iniciativës së themelimit të opozitës anti­ko­muniste Bashkimi Demokratik Shqiptar nga partia socialde­mo­krate, fronti i rezistencës, grupi monarkist dhe grupi demo­kratik për të garuar në zgjedhje me 2 dhjetor 1945 dhe pasi iu shkrua një Notë aleatëve për mbështetje të shtyheshin zgje­dhjet, ata nuk u lejuan të merrnin pjesë në to. Regjimi i komunizmit filloi dhe firmëtarët e Bashkimit Demokratik Shqip­tar u burgosën e disa edhe u pushkatuan.

Kokalari, vite më vonë, më 1972, në terrin e komu­nizmit, duke qenë e internuar në Rrëshen, shkruan traktatin politik e autobiografik Si lindi partia Social Demokrate.  Në këtë libër ajo do të artikulojë idetë politike dhe ideo­logjinë e vet në një rrëfim origjinal e personal. Libri mban në vete pesë ndarje ku preken çështje të humanizmit shqiptar, të enciklopedisë evropiane, e kaluara shqiptare, duke u ndalur veçanërisht në vitin 1937 dhe vazhdon me përshtypjet e shkurtra të vitit 1972.

Titulli i librit është shenjë identifikuese e objektit, Ko­kalari rrëfen fillin e themelimit të partisë së parë social­demo­krate në Shqipëri. Duke e nisur veprën me humanizmin shqip­tar, autorja karakterizon përmbledhtas këtë periudhë të rëndësishme për shqiptarët, duke përmendur emrat e poetëve, filozofëve, piktorëve e arkitektëve që dhanë  kontribut të madh në fushat e tyre. Pa dyshim që veprimtarinë, kërkimin dhe objektin e gjithë këtyre humanistëve Kokalari do ta sho­hë të mishëruar në figurën e Skënderbeut. Ai ishte hero le­gjendar dhe epiqendra e humanizmit shqiptar gjithandej. Ka­pi­tulli Nga e kaluara karakterizohen në pika themelore qeverisjet e vendit, ajo e Ismail Qemalit dhe e Zogut. Koka­lari ëndërronte një të ardhme demokratike të Shqipërisë, ajo ishte kundër monarkisë, sepse ata sundonin në kushte gjysmë feudale, duke e bërë vendin të varur ekonomikisht nga jashtë dhe nuk kishin bërë asnjë reformë përbrenda, për më tepër e kishin lënë fshatarin pa tokë dhe nuk kishin nxitur fare industrinë. Në përmbysjen e këtij pushteti dhe vendosjen e Republikës kishte marrë pjesë edhe vëllai i saj, Vesimi, i cili u arrestua me shumë demokratë të tjerë. Jo vetëm për këtë, Kokalari rrëfen edhe për pasojat e tjera të këqija që kishte pë­suar familja e saj; asaj i kishin arrestuar edhe babanë pa faj. Ky kapitull përmbyllet me përshkrimin e ardhjes në fuqi të Musa Jakës në vitin 1936, gjë që i kishte tronditur të gjithë.

Libri Si lindi partia Social Demokrate është i koncentruar në pjesën Viti 1937 ku dëshmohen dhe rrëfehen në proces karakteristikat e vitit në fjalë deri me lirimin e Mu­si­nesë nga burgu, në vitin 1961. Dëshmia personale e Koka­larit kap periudhën e kryengritjes së Delvinës, formimin e Partisë Komuniste, krijimin e Partisë Social – Demokrate, luftën e Tiranës, zgjedhjet e ’45-tës, arrestimet, vrasjet. Mu­si­ne Kokalari, socialdemokratja e parë dhe e fundit e kësaj kohe, në fillin e kontekstit historik e politik rrëfen pikat the­melore të jetës së saj, vështirësitë, qëndresën. Përvoja e Musinesë rreth formimit të Partisë Socialdemokrate, bëhet evidencë për historinë e opozitës, shoqërisë shqiptare në për­gjithësi nën regjimin komunist.

Kokalari shkruan hollësisht për takimet, diskutimet, vendimet e Partisë dhe të vetat personalisht; të gjitha ndër­tohen përmes kujtesës së saj tridhjetë e pesë vjet më vonë. Në kujtimet dhe dëshmitë e Musinesë hasim në personalitete të njohura e të panjohura të kohës, të pushtetit e të dënimit, si: Nebil Çika, Vangjel Koça, Lumo Skendo, Skënder Muço, Beqir Balluku, Shaban Balla, Sami Çeribashi, Gjergj Ko­koshi, Ali Kavaja, Nesit Kerenxhi, e shumë e shumë të tjerë. Si lindi partia Social Demokrate përmban edhe mbrojtjen e shkruar të Musinesë, edhe pse ajo nuk e dispononte atë kur e shkroi librin. Mbrojtja e cila ishte shkruar me dorë nga vetë autorja, por nuk i është lejuar ta lexonte përpara bankës së të akuzuarve, është një dëshmi e misionit të përmbyllur të Kokalarit. Vuajtjet e saj fillojnë sërish në Rrëshen, një ka­pitull tragjik më vete. Pjesa e fundit nën titullin Përshtypje që është shkruar në dhjetor të vitit 1972 ka për esencë për­vuj­tninë. Kokalari kishte njohur kulturën demokratike, tra­gje­dinë, gjyqin special, punën e punëtorit, vetminë, ishte for­muar ideologjikisht dhe ky ishte realiteti i saj. Në një moment të fundit, te kjo pjesë, ajo kujton edhe letërsinë dhe konsideron se do të kishte bërë një punë të rëndësishme po të mos kishte hequr dorë prej saj; gjakon homo poeticus-in. Libri mbyllet me shënime të reduktuara të përshtypjeve të autores, e cila artikulon ndryshimin midis punës mendore dhe fizike të cilat, sipas saj, nuk kishin ndonjë dallim.

Vepra Si lindi partia Social Demokrate në planin diskursiv u takon kujtimeve e dëshmive personale, në planin historik është model që paraqet jetën e vuajtur të Musine Ko­ka­larit – shkrimtares së parë shqiptare, në planin politik lexojmë botëkuptimin dhe idetë e Partisë së parë Social­de­mokrate Shqiptare.

Musine Kokalari për dallim prej Danilo Kishit, pranoi të ishte vetëm Homo politicus. Ajo braktisi Homo poeticus-in, shkrimtarinë, nuk pranoi të vuajë nga dashuria për shkri­min e me shkrimin, për metafizikën. Ajo e realizoi qëllimin e detyruar, u lidh, natyrisht, me politikën. Musine Kokalari shkoi si Homo politicus (Homo politicus është koncept i sa­ju­ar nga Aristotetli[19] që tregon se njeriu në thelb është kafshë politike).

---

[1] Robert Elsie, Histori e letërsisë shqiptare, Dukagjini, Tiranë & Pejë, 1997.

[2] Novruz Xh. Shehu, Musine Kokalari (Vëllimi i parë), Geer, Tiranë, 2009, f. 35. 

[3] Mauro Geraci, Musine Kokalari dhe fuqia e ëmbël e poezisë: letërsia, autobiografia dhe antropologjia, Biblioteka Kombëtare e Shqipërisë dhe Biblioteka Kombëtare e Kosovës, Tiranë, 2018, f. 15 – 30.   

[4] Një bllok kujtimesh të mbledhura dhe të shënuara nga shokët ruhet pranë Arkivit Qendror të Shtetit.

[5] Eglantina Mandia, Sonata e hënës, Globus R, Tiranë, 1995, f. 8 – 33.

[6] Simoneta Ceglie, Një jetë e lehtë, e këndshme dhe plot ëndrra: vitet e Musine Kokalarit në ‘La Sapienza’ mes kujtimeve dhe dokumentit, Biblioteka Kombëtare e Shqipërisë dhe Biblioteka Kombëtare e Kosovës, Tiranë, 2018, f. 123 – 139.

[7] Eglantina Mandia, Sonata e hënës, Globus R, Tiranë, 1995, f. 48.

[8] Musine Kokalari, Vepra 2, Geer, Tiranë, 2009, f. 341 – 386. 

[9] Eglantina Mandia, Sonata e hënës, Globus R, Tiranë, 1995, f. 136

[10] Po aty f. 127.

[11] Dalan Shapllo, Musine Kokalari, Vepra, Faik Konica, Prishtinë, 1996.

[12] Sabri Hamiti, Letërsia moderne shqipe, UET-Press, Tiranë, 2009, f. 428 – 429.

[13] Musine Kokalari, Si lindi partia Social Demokrate, Geer, Tiranë, 2009.

[14] Uran Butka, Persekutimi shtetëror i Musine Kokalarit, BKSH, Ti­ra­në, 2018, f. 151 – 161.

[15] Grup autorësh, Musine Kokalari vetëdija e shkrimit dhe e qën­dresës. BKSH, Tiranë, 2018.

[16] Edward Albee, Who’s Afraid of Virginia Woolf? Scribner, 2003.

[17] Danilo Kis, Susan Sontag, Homo Poeticus: Essays and Interviews, Fa­rrar Straus & Giroux, USA, 1995.

[18] Musine Kokalari, Si lindi partia Social Demokrate, Geer, Tira­në, 2009, f. 435 – 436.

[19] Aristotle, Historia Animalium, Volume IV, Book I, 486 – 497.