Shkruan Vlorë Thaçi.

Romani autobiografik , “Të gjithë të mitë” nga Zuvdi Hoxhiq Berisha, paraqet të kaluarën e vendlindjes së tij, një të shkuar me përplot të dhëna reale e historike për të gjithë të afërmit, paraardhësit e miqtë, konkretisht të gjithë të tijtë, si pjesë e albumit të tij.

Konkretizon me mjeshtri ngjarjet që lidhen me të parët, raportet e tij me familjen , shoqërinë e lidhjet e pashmangshme që ka autori me vendlindjen,por mbi të gjitha marrëdhëniet midis popujve, kombësive dhe feve .

Shpreh me krenari origjinën e tij , që rrjedh nga një familje e pasur shqiptare, Berishajt e Kodralisë së Deçanit ,e traditën bektashiane prej nga dolën vëllezërit Frashëri, prej ku vazhdon edhe me topose të tjera : Kosova si tërësi dhe qytetet e saj: Prizreni, Gjakova, Deçani, Juniku, e zgjerohet deri në viset e Shqipërisë.

E sa i përket titullit ”Të gjithë të mitë“ autori i referohet njerëzve me vlera të larta duke e përgjithësuar tërë shoqërinë, sepse për të, të tijtë janë të gjithë :edhe shqiptari ,edhe malazezi,edhe boshnjaku; çdo njeri me zemër e virtyte të mëdha. Të tiitë tipizohen si njerëz të mirë e me virtyte të larta, ndërsa të këqinjtë përjashtohen nga projektimi i albumit të tij ideal.

Sa i përket strukturës së romanit, ai është shkruar me një frymë moderne e të ndarë në njëzetëenëntë pjesë, ku secila prej tyre përmban ngjarje të veçanta, të shkruara me frymëzim, emocion e ndjenjë të thellë shpirtërore. Ato ngërthejnë ngjarje interesante e historike, të paraqitura natyrshëm e rrjedhshëm, ku me një metodë bindëse i evidenton edhe dorëshkrimet origjinale të shkruara në gjuhën arabe dhe atë serbo-kroate , për t’ia ofruar lexuesit si dëshmi.

Karakteristikë tjetër e stilit të autorit, është edhe prania e barbarizmave, fjalëve të huaja, konkretisht e atyre nga gjuha turke ku krejt në fund Berisha, na jep edhe një tablo të tipit të fjalorit ku e sqaron secilën fjalë. Pos kësaj ai gjithashtu bën një kombinim në roman, duke i hibridizuar zhanret si poezia e proza dhe gërshetimin mes dorëshkrimeve e fjalorit.

Berisha, ndërton një laramani temash e situatash, ku koha e hapësira shpesh ndryshojnë, varësisht prej ngjarjeve e rrethanave që gërshetohen. Komunikimi i autorit është fillimisht me kohën e kaluar, me paraardhësit e tij, me kohën e tashme me miqtë dhe me aktualitetin e sotëm, duke e përmbyllur me kohën e ardhme, prej nga lë dëshmi e shpreh didaktizëm për të ardhmen.

Vepra fillon dhe përfundon me Cuf Berishën, gjyshin e Zuvdiut, me relacionin shpirtëror të tyre, prej nga mbithekson prejardhjen e gjyshit, emrin e trashëguar nga ai prej një paraardhësi, shkrimtarit Zyh Dinit.

Autori me një theks të veçantë trajton edhe rëndësinë e influencimit fetar, ku përçon idenë e mosndasive fetare. Jo rastësisht Teqet, Kishat, Manastiret janë të vendosura në një topos prej nga projektohet bashkimi i tërë shoqërisë.

Me një dimension të fuqishëm shpaloset edhe besimi në Zot, kujtojmë rrëfimin në pjesën e tretë të veprës, ku fenomeni natyror, termeti, rrënon gjithçka e të cilit i mbijetojnë besimtarët si personazhi me Kuran në dorë, i cili s’kishte dëgjuar e as s’kishte parë asgjë, si dhe me objektet fetare, rasti Teqes, e cila gjatë tërmetit rrotullohet 33 herë e rikthehet në gjendjen e mëparshme.

Pra sintetizohet lidhja e përafërt mes feve, ku pavarësisht besimeve të ndryshme, njerëzit kanë respektuar, ndihmuar dhe vlerësuar njëri- tjetrin. Kësisoji, ndihma si vlerë njerëzore trajtohet edhe në rastin tipik tek personazhi Pater Gjergj Jakobi, një i burgosur i cili ndihmohet nga bekashinjtë që të mos e vrasin turqit.

Ndikimi që ka autori nga e kaluara shqiptare e traditat e të parëve, vërehet dukshëm gjatë tërë romanit, e sidomos atëherë kur Berisha, paraqet rëndësinë që përçon trashëgimia tek populli shqiptar, ku bëhet bartës dhe ruajtës i tyre, duke filluar me librin e vjetër dhe tespihët e trashëguara nga gjyshi, si mjet shprehës për besim.

Një domen tjetër i rëndësishëm është edhe shumësia e personazheve, të cilët janë të ndarë në: personazhe reale si: Cuf Berisha, mulla Zejnullahu, Haxhi Rrustemi, e miq e të afërmit e autorit, në personazhe letrare si: Gjergj Fishta, Fan Noli, Naim Frashëri, Esad Mekuli etj. Në personazhe historike : Ali Pashë Tepelena, Shotë Galica dhe në personazhe nga letërsia popullore, si: Muji e Halili, Gjergj Elez Alia.

Mulla Zejnullahu, del si një personazh me rëndësi të madhe në roman, i cili në rolin e përkthyesit ka kontribuar në përkthimet që i posedonte vetë autori, e për të cilat ky i fundit thotë:

”E bëj këtë për të mitë, më të afërtit, ndoshta si unë në fillim edhe ata në fund, ato tregime dhe ngjarje do t’i bëjnë si gojdhëna të lindura nga natyra e njeriut që të zmadhojë gjithçka që e ka të paqartë dhe që duke i përsëritur gjatë viteve të njëjtat biseda, t’i bëjë të besueshme”.

Dukshëm vërehet edhe mbështetja e autorit në elementet popullore të cilat veç sa e bëjnë edhe më të pasur gjuhën e romanit. Figura e gjarpërit herë pasqyrohet si mbrojtës dhe ruajtës i shtëpisë dhe pasurisë e herë si aludim i armikut, pastaj elemete si:vallja qilimi, xhubleta, anekdotat, bindja e popullit për ekzistencën e mjeksisë popullore, elemente këto tipike popullore .

Po ashtu jipet edhe një ngjarje interesante për dervishët, që cilësoheshin si njerëz të dashur e të respektuar për tjetrin, që e donin teqen më shumë se jetën, e njiheshin si kultivues e mbledhës të bimëve të ndryshme përmes së cilave prodhonin ilaçe mjekësore. Siç është rasti me personazhin Haxhi Rustemin.

Përmes gjyshit Cufit, autori portretizon njeriun e thjeshtë , shembullor e mikëpritës që iu del në ndihmë të gjithëve e që i këshillon ta duan fenë e vet dhe të tjerëve . Prandaj jo rastësisht e fillon veprën me këtë prezantim:” Gjyshi im është Cuf Berisha, për ta ripërmendur edhe në epilogun e veprës: Cuf Alia mason! Pra, me anë të karakterit të Cuf Berishës, na jep një ide, për tolerancë fetare e bashkim me të tjerët.

Pos figurës kryesore të romanit Cuf Berishës, autori gjithashtu na jep një linjë tjetër, atë të miqësisë që ka pasur autori me shokët e tij të fëmijërisë si p.sh : Esad Mekulin, Dushan Kostiqi, Hysein Bashiqi e shumë të tjerë, që edhe këta hynë në radhën e personazheve reale të lartpërmendura.

Përmes personazheve letrare Naim Frashërit, si përkthyes i sureve të kuranit në shqip , Gjergj Fishtës, si prift Katolik dhe Fan Nolit, si krenar për fenë ortodokse. Autori në një anë mbivlerëson figurat e tyre, ndikimin dhe rolin e tyre patriotik që zënë në letërsinë shqipe, kurse në anën tjetër thekson ndikim e madh që ata kanë pasur në përhapjen e fesë që ata i përkisnin.

Tendenca e autorit, është shpalosja e historisë shqiptare, përkatësisë fetare të tyre, njerëzve me ndikim si : Mekuli, Fishta etj, e rikthehet deri tek Eposi i kreshnikëve, ku përmes të bëmave të tyre potencon trimërinë dhe e riaktualizon atë edhe në të tashmen.

E lidhjen mes kombeve e jep më së miri përmes protagonistës femër Lenës, martesën e saj në Bosnjë me Dano Arezhinën. Miratimi i martesës së tillë është simbolikë e lejimit të martesave në largësi e me përkatësi të ndryshme fetare.

Lidhjen mes bashkëatdhetarëve e paraqet në mënyrë të përsosur me anë të personazheve si: Pjetër Marubi dhe Sadik Saraçi ,figura të njohura në atë kohë, njëri si fotograf e tjetri si doktor.Të dy të asimiluar por jo edhe humbja e vetëdijës për vendin e të parëve.

Përvec tjerash në roman jepet edhe tradhëtia e bektashinjëve shqiptarë karshi Turqisë, të cilët të mbledhur e të rebeluar në shoqëri të fshehta arrijnë të ngriten kundër saj. Revolta e tyre lidhet me një lloj shprese për të ardhmen, me një rimëkëmbje, prej nga dalin si reagues dhe vetëdijësues. Mbrojtja e tyre rezulton me krenarinë për identitetin shqiptar, duke thënë njëzëri: “ Ne nuk jemi turq, ne jemi shqiptarë” .

Kundërvënia e tillë shkakton edhe ofendime të shumta si reciprocitet, ndaj sundimit turk pesë shekullor.

Habia e tyre ndaj asaj tradhëtie shkakton ofendimin e Turqisë ndaj bektashinjëve duke i krahasuar me gjarpërinjtë si alegori e tradhëtisë. Siç shihet, në këtë rast, për dallim prej modelit mbrojtës, figura e gjarpërit këtu del si portretizim negativ i tradhëtisë si fjalia e thënë nga Sulltani: “ Kemi rritur gjarpërin në gji”

Berisha, në kuadër të kësaj vepre, që i takon letërsisë autobiografike, niset të prodhojë dëshmi që del në trajtën e një testamenti letrar e jetësor, që autori e shkruan në vetën e tretë, e ku kohë pas kohe pozicionin e rrëfimtarit ia kalon një personazhi tjetër.

Me anë të këtij mozaiku autori na lë të kuptojmë mesazhin që përçon tek lexuesi ,për një bashkëjetese shembullore mes popujve, kombësive dhe feve .E në anën tjetër një lloj testamenti që ka të bëjë me paraardhësit e tij, e që njëkohësisht përmes tij t’u lërë pasardhësve diçka që do t’i lidh me ta.

Romani në fjalë prek dimensione të shumta jetësore me tema mjaft komplekse e universale, të cilat i mbijetojnë kohës. Autori njihet me një stil të veçantë alegorik e me një gjuhë të pasur e të figurshme, prej nga arrrin ta mundësojë komunikimin me lexuesin e kohëve të ndryshme.

(Autorja është studente e nivelit Master në Fakultetin e Filologjisë, Dega e Letërsisë shqipe. Punimi është paraqitur në lëndën “Letërsi aktuale shqipe” dhe botohet për herë të parë).