Mirvete Karaliti

(Binak Kelmendi: “Lexuesit e kartëmortaleve”, Botimet REA, Prishtinë, 2023)

“… fatet dhe emrat e njerëzve përsëriten. Sikur ditët e javës dhe sikur muajt e vitit. ‘Sidomos fatet tragjike’, tha me vete, duke i futur fotot e varreve të Halilave në çantë.”

Binak Kelmendi (1950), përkthyesi, publicisti dhe autori i shumë veprave, njihet edhe për përmbledhjen e tij me tregime “Lexuesit e kartëmortaleve”, në të cilën vdekja e jeta si premisa filozofike paraqesin relacionin dualist të luftës së njeriut për mbijetesë përgjatë historisë.  

Temat e këtyre tregimeve që në thelb kanë idenë e vdekjes, thelbin ontologjik të njeriut e të jetës shenjojnë një histori të lashtë të integrimit dhe komuni­kimit me artin e korpusin e veprave letrare. Që nga paraqitja e hershme e veprave si “Epi i Gilgameshit”, pyetjet filozofike e ontologjike të të cilit shenjojnë bashkëpunimin midis artit dhe jetës, kanë vazhduar edhe në ditët tona duke u shndërruar në trua­llin e hulumtimeve brenda së cilës letërsia dhe shkrim­tari observojnë duke kërkuar dhe afirmuar vetveten. Kështu që nga titulli i veprës “Lexuesit e kartëmortaleve”, titull ky i cili vjen si emërtim i njërit prej tregimeve të veprës, paraqet ndeshjen e jetës me vdekjen e cila paraqitet si një enigmë e cila mbulon ekzistencën njerëzore, ngjall soditje, frikë dhe kuriozitet. 

“-Çfarë lexojnë?

-Lexojnë, lexojnë, për shembull, kartëmortalet, a si quhen ato letrat që lajmrojnë për vdekje njerëzish.” 

Eksplorimi i historive dramatike të luftës ofron një dritare për gjendjen njerëzore në rrethana ekstreme. Këto rrëfime përshkruajnë gjallërisht tmerret dhe heroizmin e luftës, duke treguar qëndrueshmërinë e individëve në mes të kaosit. Këto tregime përbrenda kodit të komunikimit letrar sikur e zhvillojnë betejën e personazheve me ngjarjet e paraluftës, të luftës dhe të pasluftës, karakteristikë kjo e cila është e pranishme edhe në disa vepra në prozë nga ky autor.

Luftërat gjatë historisë shpesh zbulojnë modele tragjike që përsëriten, duke treguar koston njerëzore të konfliktit. Nga ngritja e perandorive te konfliktet moderne, shkatërrimet e luftës dhe ndikimi i saj tek individët dhe shoqëritë bëhet jehonë me kalimin e kohës. Qoftë humbja e jetëve, zhvendosja e popullsive apo shkatërrimi i kulturave, pasojat tragjike të luftës përsëriten vazhdimisht, duke nënvizuar rëndësinë e kërkimit të zgjidhjeve paqësore të konflikteve. Përsëritja e vrasjeve gjatë luftërave nënvizon realitetin e zymtë të konfliktit, ku jetët humbasin tragjikisht në një cikël dhune dhe hakmarrjeje. I ndërtuar me këtë temë tregimi “101 vjet bashkë”, tregon historinë e përsëritur të dy Halilave të një familjeje që përfunduan tragjikisht nga okupatori serb: 

“…Gjyshin ma kanë vratë ata, serbët. Ishte afër t’i bënte gjashtëdhjetë vjet. Ata serbë, nuk e lanë t’i bënte” 

Vazhdimi i këtij cikli vrasjesh vazhdon edhe pas 101 vjetesh duke pasqyruar aspektet më të errëta të natyrës njerëzore. 

“Ata. Serbët. Ata. Prapë serbët. Prapë ata. Njëjtë. Pas 101 vjetësh. Vrasje e re e një Halili tjetër. Afër shtëpisë së tij.”

      Dashuria, atdheu dhe vdekja 

Ndeshja e dashurisë dhe vdekjes në letërsi është një temë e përjetshme që është eksploruar në mënyra të ndryshme nëpër kultura dhe epoka. Dashuria dhe vdekja, forca në dukje të ndryshme, shpesh ndërthuren në tapiceri të ndërlikuar të ekzistencës njerëzore, duke formësuar rrëfimet e pasionit, humbjes dhe transcendencës. Konvergjenca e tyre ndriçon natyrën paradoksale të përvojës njerëzore, ku ekstaza e dashurisë mund të bashkëjetojë me pashmangshmërinë e vdekjes.

Në letërsi, tema e sakrifikimit të dashurisë personale për atdheun shpesh eksplorohet në mënyra të ndryshme, duke pasqyruar kompleksitetin dhe konfliktet me të cilat përballen individët kur ndahen midis dashurisë romantike dhe detyrës patriotike. Kështu me këtë tematikë shquajmë tregimet: “Te pllaka përkujtimore”, “Ofelia, shqip”, “Dashuria”.

“Te pllaka përkujtimore“– Epitafet, ato mbishkrime të përmbledhura por të thella të gdhendura në gurët e varreve, shërbejnë si kujtime të qëndrueshme për të vdekurit. Ato përmbledhin thelbin e jetës së një personi, virtytet, vlerat ose ndonjëherë veçoritë e tyre, me vetëm disa fjalë. Në zemër të një varreze solemne, mes vargjeve të varreve të gërryera që mbajnë emra të humbur nga koha, shtrihet një varr që tregon një histori dashurie e tragjedie. Këtu, nën tokë, prehen dy shpirtra të lidhur jo vetëm nga dashuria, por edhe nga dora mizore e fatit. Historia e tyre, e skalitur në gur dhe e pëshpëritur nga era, shërben si një kujtesë prekëse e kostos njerëzore të luftës dhe fuqisë së qëndrueshme të dashurisë.

“Ishte e ndaluar dhënia e kumtit për vrasjen e dashnorëve që kishin marrë pjesë në demonstratat e 28 Nëntorit të vitit 1968, tha ai me një zë të dridhur “. 

Rrethana e vdekjes së tyre, të mbytura mes ujërave të trazuara të luftës e demonstratave, shërbejnë si një kujtesë e zymtë e natyrës së pafalshme të konfliktit. Në vdekje, ata u bënë dëshmorë të një kauze që nuk e zgjodhën ata, por viktima të një bote të copëtuar nga grindjet dhe përçarjet. 

“Dashuria” –Në zemër të këtij tregimi qëndron një çift dhe dashuria e tyre si një fener shprese mes kaosit të botës që i rrethon. Të lidhur së bashku nga një lidhje e krijuar në zjarret e pasionit, ata ëndërrojnë për një të ardhme të mbushur me premtime dhe mundësi. Megjithatë, ekzistenca e tyre idilike u shkatërrua nga gjëmimet ogurzezë të luftës, të cilat i ndanë me forcë mizore dhe të paepur. Dashuria ndaj atdheut e detyroi njeriun të dëgjonte thirrjen e detyrës, të vishte uniformën e kombit të tij dhe të marshonte drejt së panjohurës. 

“Ai pastaj fiku televizorin, ngjeshu revolen, lidhi për rripi dy bomba dhe mori vrapthi teposhtë shkallët e ndërtesës.”

     Shpirtërorja dhe materialja në tregimet e Kelmendit

Skema bardhezi e personazheve me bazë modelin përrallor si kudo në letërsinë e shkruar edhe në tregimet e Kelmendit i është nënshtruar një pluraliteti faktorësh që kanë determinuar në paraqitjen e karaktereve njerëzore nëpër dimensione diversive. Kështu marrëdhenia mes shpirtërores dhe materiales jepet në tregimin “Fëmija pa emër”. Dëshira e Zojës dhe e murgeshave për t’i shërbyer Perëndisë me përpikëmeri anashkalon nevojat e tyre fizike e aq më pak dëshirën për të pasur fëmijë, akt i cili konsiderohet si prostitucion dhe derivim nga misioni i shenjtë. 

“Zoja shikon sidomos foshnjën në duart e murgeshës. ‘Është fëmija im’, thotë me një pendesë vrastate. ‘Jo, nuk është’, bërtet në kupë të qiellit duke ia plasur vajit.” 

Mënyra sesi e ndërton Kelmendi figurën e Zojës na ngjason me figurën biblike të Shën Mërisë: lindja e foshnjës pa baba vetëm përmes frymës së shenjtë, frika e akuzimit nga masa për prostitucion dhe përdhunim, largimi nga vendi i saj, ndjenja në kishte bërë faj apo jo, aftësia e të folurit të foshnjës së sapo lindur, etj

Në Ungjillin sipas Mateut shkruan: 

“ Lindja e Jezu Krishtit ndodhi kështu:
Maria, nëna e tij, pasi u fejua me Josefin, para se të banonin së bashku, u gjet shtatëzanë për virtyt të Shpirit të Shenjt….
Qe, Virgjëra do të mbetet shtatzënë e do të lindë një djalë, të cilit do t’ia ngjesin emrin Emanuel – që do të thotë: Hyji me ne!“

Ndërsa aftësia e të folurit të foshnjës në djep të cilën e thekson Kelmendi në tregimin e tij ka gjithashtu premisa fetare: 

Kelmendi: 

“Foshnja lëshon një klithmë të madhe dhe ia nis edhe ajo një vaji idhnak. 

“Pse nuk ma vë emrin?’

Ashtu dëgjon ose i bëjnë veshët Zojës.”

Ndërsa në Kur’an thuhet: 

“Atëherë ajo u bëri me shenjë kah Isai. Ata thane: Si ti flasim atij që është foshnjë në djep?” (Merjem).

       Simbolika e figurave historike

Tregimet e Binak Kelmendit të cilat janë derivuse të një shumësie persiatjesh mbi shumë premisa filozofike si mbi lindjen, vdekjen, kujtimet e së kaluarës që shpalosin ndër të tjerash edhe kujtesën dhe identitetin nacional, paraqesin edhe një realitet të përditshëm, madje edhe kur ndërfut dhe tipizon personazhe nga historia. Fjala vjen, Agata Kristi, Edit Durham, Karl Marksi, Skënderbeu, Genti, Ofeli, Don Kishoti, etj. Në këtë mënyrë, tregimtari Binak Kelmendi vë një relacion përshkrues e shpjegues për shëmbëlltyra të njohura historike, duke ndërtuar një lloj paralelizmi me ngjarje të ndodhura në kohën e tij aktuale. Marrja e këtyre figurave nga historia ndoshta mund të jetë intencë autoriale për të përshkruar laramanin e botës njerëzore në përgjithësi, e të asaj shqiptare në veçanti. Agata Kristi, për shembull, shpesh eksploron temën e drejtësisë dhe të vërtetës nëpërmjet romaneve detektivore. Karl Marksi nëpërmjet teorisë së tij thekson rëndësinë e ndryshimit shoqëror dhe drejtësinë sociale. Skënderbeu simbolizon rezistencën dhe krenarinë kombëtare. Genti, Ofelia dhe Don Kishoti kanë mesazhe të ndryshme rreth identitetit, ëndrrave dhe realitetit.  

Gjithë ideja e kërkimit identitar dhe rreziqeve brenda këtij kërkimi, paraqitja e modeleve përmes personazheve konkrete të veprës dhe personazheve historike shpalos kujtesën dhe identitetin nacional të Kelmendit. Identitetin nacional të tregimtarit e spikat edhe përmes vendosjes së ngjarjeve në tokat shqiptare ku edhe përmend toponime si: Prishtina, Deti Jonë, Bregu i Diellit, Bjeshkët e Nemina, Rugova, Malet e Sharrit, Drini i Bardhë, etj. 

Instrument solid i Kelmendit është kthesa që realizon gjatë rrëfimit, duke e hedhur lexuesin brenda situatave të papritura që ngrisin dilema dhe paradoksalisht dërgojnë drejt zgjidhjeve tragjike e euforike.

       Stili tregimtar i Kelmendit spikatet edhe te forma e ndërtimit të personazheve, ku vlen të ceket  detajizimi në prezantimin jo vetëm të botës së jashtme si modelim, por veçmas të botës internale të personazhit si aspekt që distribuon gjithë strukturën e rrëfimit. 

Kelmendi kodin e rrëfimit të tregimeve të tij e ndërton pëmes monologut të brendshëm në të shumtën e rasteve, por nuk lë anash as dialogët e shkurtë mes personazheve. Krahas monologut që ani pse element dramatik, realizon një narrator minor të tipit autodiegjetik që midis tjerash ravijëzon me një ton kritik portretin e psikokulturës shqiptare.

Tregimet e përmbledhjes “Lexuesit e kartëmortaleve” të shkrimtarit Binak Kelmendi përmes paraqitjes dualiste të premisave filozofike, paraqitjes nacionale të atdheut në vazhdën e okupuesve të shumtë përgjatë viteve, por edhe në paraqitjen e jetës në liri, duke kujtuar me krenari figurën e shquar kombëtare të Skënderbeut e figura të të tjera historike, arrin ta ndërtojë rrafshin tematik e ideor në mënyrë interesante. Kështu përmes elementeve të ndërtimit të këtyre tregimeve, si stilit, gjuhës, rrëfimit, figurave e motiveve, autori spikatë aftësinë e tij për të paraqitur realitetin kombëtar, si dhe për të ngjallur ndjenja estetike te lexuesit përmes përshkrimeve dramatike e tronditëse.

Shënim:

Punimi është prezantuar në lëndën Letërsi aktuale shqipe, te prof. dr. Sali Bashota, studimet master, Dega e Letërsisë Shqipe, Fakulteti i Filologjisë, Prishtinë./ KultPlus.com