Vepra e Konicës, e krijuar në një periudhë më të hershme letrare, është vlerësuar qysh herët brenda kufi jve të shkencës mbi letërsinë. Ndonëse theksohet se të gjitha veprat e gjata të

Konicës autori nuk i përfundoi, për fat të mirë, novela “Një ambasadë e Zulluve në Paris”, e cila është teksti me numër 1, pranohet si vepër e kryer përfundimisht në vetvete.

Kohët e fundit, pasi për aq e aq kohë lëvduam sa mundëm apo nëmëm sa bëmë faj, ia kemi nisur diskutimit për vlerat e letërsisë shqiptare në përgjithësi dhe të asaj bashkëkohore në veçanti. Më mirë vonë se kurrë thuhet rëndom në shqip. Të diskutosh do të thotë të nisësh punë që zgjidh probleme të mbetura pezull, por kush do ta kalojë atë në grindje, kuptohet që nuk ka të drejtë. Dhe nuk kish si të ndodhte ndryshe. Në letërsinë tonë bashkëkohore problemi i vlerës duhet analizuar në pajtim me rregullat dhe kriteret më të përhapura që praktikohen në letërsinë europiane dhe atë botërore, theksoi këto ditë në kumtesën e vet profesor Hamit Xhaferi, gjatë Takimit të Katërt Vjetor Ndërkombëtar të IASH, i cili u mbajt në Tetovë.

Duke vijuar të ndjek me interes këtë dialog epistemologjik letrar, shpejtoj të theksoj se vepra e Konicës e krijuar në një periudhë më të hershme letrare, është vlerësuar gjithashtu qysh herët brenda kufijve të shkencës mbi letërsinë. Veç nuk duhet harruar se të vlerësosh nuk do të thotë të vërtetosh, por vetëm të arrish të tregosh çfarë është mundur të krijohet prej një shpirti të lirë. Në paraqitje të vëllimit “Faik Konica-Vepra”, Tiranë, 1993, i cili është përpjekja e parë për të mbledhur, sistemuar dhe paraqitur veprën e Faik Konicës, theksohet jo pa dhimbje se të gjitha veprat e gjata të Konicës autori nuk i përfundoi. Për fat të mirë, novela “Një ambasadë e Zulluve në Paris”, e cila është teksti me numër 1, pranohet si vepër e kryer përfundimisht në vetvete, ndonëse nuk është vijuar edhe me tri krijimet e tjera, siç paralajmëron kryetitulli: Katër përralla nga Zullulandi. Kjo vepër e nëmur padrejtësisht, për fat të mirë, u botua vetëm dy dhjetëvjeçarë më pas, pas botimit nga Rolant Bart (Roland Barthes) më 1970 të veprës S/Z, “një studim i jashtëzakonshëm dedikuar veprës së Balzakut Sarrasine”. Sipas studiuesit anglez vepra shënon shkëputjen e Bartit prej strukturalizmit. Teksti letrar tashmë nuk shtjellohet si një objekt i qëndrueshëm ndaj dhe gjuha e interpretuesit refuzon çdo mëtim për objektivitet shkencor. Studiuesit postmodernistë nuk kanë më interes për ato tekste të cilat mund të lexohen, por për ato që janë “të shkrueshëm” (scriptible) – tekste që e nxitin interpretuesin për t‘i gërmuar, për t‘i vendosur në botërat dialogjike. Për Teri Igëlltonin (Terry Eagleton), “Lexuesi apo kritiku zhvendosen kësisoj nga roli i konsumatorit dhe kalojnë në atë të prodhuesit”. Ndërsa arti modern u zhvillua si kundërvënie ndaj traditës së mëparshme, arti postmodern synon përfshirjen e tij në strukturën e vet, natyrisht duke iu qasur në mënyrë kritike dhe duke zhvilluar dialog me të. Studiuesja kanadeze Haçion i mëshon raportit të postmodernes me traditën dhe historinë, duke e parë atë në prizmin e parodisë e të kontestimit. Veprat intertekstuale, sipas saj, të autorëve të mëdhenj bashkëkohore, shfrytëzojnë parodinë për të ironizuar shtrembërimet historike, por edhe për të kundërshtuar autoritetin e vetë aktit të të shkruarit, duke e vendosur dialogun me të në një rrjet të pafund intertekstual, modalitetet e të cilit janë të shumta, duke përfshirë fusha të tilla si letërsia, artet figurative, historia, biografia, teoria e letërsisë, filozofia, psikanaliza, sociologjia etj. Umberto Eko (Umberto Eco), për formimin e mësipërm përdor togfjalëshin “rivizitim të traditës”. Meqë e shkuara, sipas tij, nuk mund të mohohet e zhduket, sepse boshi i krijuar do të sillte heshtjen, ajo “duhet të rivizitohet, por me ironi e jo në mënyrë të pafajshme”. Këtë rivizitim kritik, sipas Ekos, e bën arti modern e postmodern, kurse praktikisht e zbaton në romanin e tij të madh postmodern “Emri i trëndafilit”, i cili kthehet në shekullin XIV, domethënë “riviziton” mesjetën, për të treguar përçarjet në kreun e kishës katolike dhe krimet që bëhen në emër të triumfit të idesë së njërës palë apo të palës tjetër. Në planin estetik postmodernizmi e thellon procesin e zhdukjes së kufijve mes gjinive, zhanreve dhe llojeve letrare, kështu që në mendimin kritik e teorik gjithnjë e më shpesh përdoret nocioni neutral tekst dhe derivatet e tij të tipit: intertekst, hipertekst, hipototekst, arkitekst, paratekst dhe metatekst. Me postmodernen lidhet nocioni i transtekstualitetit që si nivel të parë, sipas Zherar Zhenetit (Gerard Genette) ka nocionin tekstualitet, si një dukuri e vjetër letrare, aq sa edhe vetë letërsia, por që vetëdija mbi të është e vonë. Edhe nocioni intertekstualitet është relativisht i ri. Atë e përdori e para studiuesja frënge me origjinë bullgare, Julia Kristeva, në fund të viteve ‘60. Postulati i parë teorik i postmodernizmit është: s‘ka tekst pa intertekst. Intertekstualiteti paraqet komunikimin aktiv të së paku dy teksteve, letrare e joletrare, kurse në plan më të gjerë ai paraqet komunikimin e një vepre letrare jo vetëm me një tekst tjetër, por edhe me një kontekst tjetër – me konvenca, kode, mite, norma rite etj. Ndërkaq, te ne studimet letrare që përdorin metodën intertekstuale dhe instrumentet e saj, janë pothuajse në fillimet e veta. Afërsisht në këtë kohë botohet në Prishtinë, edhe libri “Kujtesa e tekstit” i Kujtim Shalës, në prologun e të cilit shkruhet: Identifikimi i tekstit/teksteve në tekst, si kujtesë; si dhe leximi i tekstit nëpërmjet tjetrit konstituojnë “interpretimin e tekstit”. Disa vite më pas studiuesja Floresha Dado e përdor me sukses këtë metodë në disa interpretime letrare. I bindur se teksti i Faik Konicës, i vetmi i kryer përfundimisht, duhet identifikuar si kujtesë, do të synojë vlerësimin që ka në themel përjetimin e kësaj proze antologjike, si intertekst të sistemit letrar, drejt të cilit synon të shkojë vepra e këtij autori të madh.

Teksti me titull: 1. Një ambasadë e Zulluve në Paris, i Faik Konicës, është botuar në vitin 1922. Nuk dimë të jetë plotësuar së paku me ndonjë tekst tjetër të dytë, kur kryetitulli (Katër përralla nga Zullulandi) paralajmëron për më tepër, konkretisht për katër tekste të zhanrit të përrallës, si i quan vetë krijuesi, kur te teksti i përfunduar nuk ka asnjë tipar të këtij zhanri. Titulli i lidhur ngushtë me temën, në funksionin klasik, jep, të sintetizuar, tekstin. Themelin e thurjes së subjektit të përrallës, e përbën prishja e harmonisë së raporteve dhe e rendit ekzistues. Përralla ngjan me botën ku mrekullitë janë të natyrshme, ndërsa magjitë rregull. Personazhet e përrallës janë figura të patrupëzuara që veprojnë jashtë hapësirës dhe kohës. Zbërthimi hapësinor, kohor e psikologjik për përrallën është i huaj. Sipas Maks Lytit, një studiuesi të shquar të këtij zhanri gojor, rëndësi të veçantë ka rrjedha e ndodhive të përrallës, ku ndjenjat e heroit shprehen nëpërmjet veprimit. Simbolika e novelës ngrihet mbi shëmbëllimin e aspekteve të qenarizuara (margjinalizuara) të jetës dhe të shoqërisë shqiptare të asaj periudhe, megjithëse filozofia e saj shkon përtej atij mjedisi kohor dhe hapësinor. Vatërzohet pikëpamja se jeta reale jetohet në një botë ku mungon magjia dhe vështirësitë e kanë degraduar, ndaj ajo është mposhtur nga imoraliteti, në kuptimin më të gjerë të fjalës. Kësisoj, mes metaforës “Përralla nga Zullulandi”, nis të zbulohet filozofia e veprës. Dëshmohet te ky tekst antologjik, që me kryetitullin, parodia e kontestimi. Prej kreut të tekstit ndihet afërsia me kulturën masive dhe pop-artin. Referenca gjeografike e nisur ndih autorin për të zbatuar teknikën e artit të kombinuar, duke dëshmuar preferencën e të ashtuquajturit stil subversiv. Teksti shërben për të ironizuar shtrembërimet historike. Rivizitimi i historisë të shpie jo shumë herët, por fill pas shpalljes së pavarësisë sonë kombëtare. Subjekti do të zhvillohet në dy mjedise, në Zullulandin imagjinar në Afrikë e sigurisht në skajin lindor të saj dhe në dy kryeqytete të Europës Perëndimore, Paris dhe Londër. Në shkrimin imagjinativ 1. Një ambasadë e Zulluve në Paris, Faik Konica e rrudh rolin e imagjinatës, duke i shtuar hapësirë dijes universale dhe kulturës së gjerë enciklopedike, duke hedhur themelet e asaj që quhet prozë e përmasës diturore. E zhvendos personazhin në Europën Perëndimore, madje në dy kryeqytete kryesore të saj, kurse protagonistin e ngul në Zulluland, që të flasë për kaosin e njëmendët të historisë shqiptare, veçmas të historisë së periudhës së fillimit të shtetit të ri shqiptar. Teksti letrar nuk është i ndarë preras nga ai joletrar në kuptimin absolutist e hierarkik, duke mos e hyjnizuar kështu diskursin letrar dhe në vend të vatërzimit të shkapërderdhë kuptimet. Te ky tekst është gërshetuar dokumentariteti me fantastiken, me një fjalë materiali letrar me atë jo letrar, duke dhënë atë që sot quhet prosede dokumentar, i cili ka në themel citimin, që gërsheton materialin letrar me atë joletrar.

Këtë tekstualitet kulturor do ta plotësonin edhe shkrime të tjera imagjinative, publicistike apo eseistike të Faik Konicës, duke filluar me vjershën “Flamuri”, 1899 e deri me prozat e gjata “Shqipëria si m‘u duk”; “Dr. Gjëlpëra zbulon rrënjët e dramës së Mamurasit” apo dhe me veprën postume të shkruar në anglisht, “Shqipëria – kopshti shkëmbor i Evropës Juglindore”.

Krijimi ka shfrytëzuar kronika të kohës, fjalorë, enciklopedi, doracakë, broshura, dosje, copa gazetash si lëndë “bruto” në tekstin letrar, duke dëshmuar një tipar novator që më pas do të zërë vendin e vet në prozën shqipe. Me anë të imagjinatës Faik Konica krijoi toponimin prej dy fjalëve të huaja. Pjesa e parë, Zullu, e kësaj fjale të përbërë, vjen nga turqishtja zullum, që do të thotë teprim, kurse pjesa e dytë “land”, e cila vjen nga anglishtja dhe që në shqip do të thotë vend, pra Vendzullumi a Zullumvend, ose më thjesht vend kaosi. Natyra dyfishe e të folurit në këtë toponim, është thelbi i interpretimit, i cili përcakton raporte mes trillimit artistik dhe trillimit të kuptimit, që na përket ne. Teprimi i masës gjatë këtij rivizitimi të traditës, prish edhe ato raporte të brishta të mezivendosura, sepse janë prekur ekuilibrat, kurse teprimi i së drejtës morale, si një tipar bazë i kodit biblik, mbi të cilin mbështeten jo pak krijues si Konica, të bën të padrejtë. Në këtë vend prej kësaj mendësie vlerësohen padrejtësisht individë si gjithë të tjerët e turmës dhe privohet i vetmi që ka mundur të diferencohet nga ajo. Nëse vijonim me këtë ndarje në pasazhe, në segmente apo dhe deri në leksema të veçanta, do të arrinim në një shumësi të tekstit social, në raport me të cilin teksti 1. “Një ambasadë e Zulluve në Paris” i Faik Konicës është intertekst. Kësisoj teksti nuk do t‘i përkiste vetëm tekstit social të periudhës para vitit 1922, por rindërton, në njëfarë mënyre edhe tekstin social të realitetit të sotëm. Në Paris do të zbresë një negër i quajtur Denizullu-Serpe, i cili është ngarkuar nga bashkëvendasit me misionin për lirinë e Zullulandit. E vetmja vlerë intelektuale e tij ishte se “kish udhëtuar në Afrikë të Veriut, dhe kish qenë ca kohë shërbëtor i Dervishëve të Sudanit”. Kjo teknikë e artit të kombinuar e dikton autorin e tekstit të japë si referencë historike çastin kur filloi lëvizja për vetëqeverim e këtij populli, e cila nis pasi rrota e Fatit kish ndihmuar të bëheshin të lirë aq popuj që nuk e meritonin pavarësinë. Parodia kërkon që shërbëtori i Dervishëve (jo i dervishëve) të shpallet si një njeri që kishte fituar emër të madh, si diplomat dhe njeri i ditur. Një histori që vë në themel mungesën e integritetit intelektual si tipar themelor për të përzgjedhur njerëzit që duhet të udhëheqin, do të prodhojë njerëz lodra që nuk arrijnë të zgjidhin asgjë, po mbajnë peng vendin e tyre. Më poshtë autori vijon parodinë duke iu referuar etikës së vetëfyerjes. Intertekstualiteti na drejton jo thjesht te komenti i përmbajtjes së ligjërimit te kjo prozë e Konicës, por te kuptimi i saj si një botë dialogjike ku përtej leximit gramatikor të fjalëve zbulohen konflikte dialogjike të shoqërisë shqiptare të kohës së Konicës. Denizullu-Serpe (Përherëteprues-gjarpër) me nivelin e kulturës së një shërbëtori të Dervishëve, bëhet objekt talljeje në pasusin: “Në Paris Denizullu-Serpia u bë për pak kohë lodra e qarqeve politike”. Çdo dështim e merr për arritje dhe sukses, sepse aq është niveli i tij intelektual që del prej mënyrës se si gëzon arritjet “Si vërshëlleu dhe kërceu dhe këndoi dhe u hodh, ambasadori i ra ziles dhe thirri shërbëtorin e hotelit”. Ironia do të bëhet therëse, “dy muaj më pas”, në Zulluland, ku do të mbërrinin raportet nga Londoni dhe nga Parisi. Me këngë në gojë, të thirrur nga krerët e partive, gjindja do të mblidhej për të kremtuar lajmet me rëndësi nga kryeqytetet e Anglisë dhe të Francës. Parodia me ironinë therëse do të vijojë me Zullutë e gjorë. Në kontrast me nivelin intelektual dhe vlerat në përgjithësi të ambasadorit që lëviz nëpër Europë, në Zulluland, i ulur mbi një shpellë, është një negër i ardhur në shesh nga të parët. Në moshë pothuaj sa Konica në kohën e hartimit të tekstit: “Ish njeri mesatar, më afër të pesëdhjetave sesa të dyzetave (Faik Konica, 1875-1942). E pranon menjëherë një afri të brendshme të autorit me personazhin e vet. Më tej mendja të shkon te një identifikim mes tyre, për t‘i dhënë novelës statusin e tekstit autoreferencial/autobiografik. Negri i quajtur Plug, ishte i çuditshëm për këtë mjedis. Ishte krijuesi i vërtetë i lëvizjes kombëtare të Zullulandit, ndonëse ia mohonin e madje ia përvetësonin vlerat njerëz pa ndihmesa në këtë fushë. I druhet shumë gjysmëformimit arsimor dhe atij intelektual në përgjithësi, duke synuar gjithnjë për një lëvizje sistematike, idealiste dhe krijuese, në shërbim të atdheut. I besonte ndryshimit nga brenda, si ndryshim që ruan dinjitetin dhe raportet me botën. Së pari duhej nisur me njësimin kombëtar, që do të aspironte dhe siguronte lirinë. Po për të arritur aq lart duhej edukuar virtyti, që sipas tij do të thoshte qytetërim dhe nder. Me punë mund të arrihej gjithçka ndaj dhe mbi gjithçka besonte tek ajo. Përfytyrimi postmodernist i mëshon prirjes për shkatërrimin e logjikës, neverisë për të sigurtën, duke e shmangur qartësinë. Shfaqet nihilizmi i Plugut nga njëra anë përmes frymës së revoltës, neverisë që ndien ai si autor-personazh ndaj mjedisit dhe banorëve të tij, kurse kuptimi i tij si personazh lidhet së pari me metaforën “plug”, si mjeti i kultivimit të shoqërisë. Ai nuk është heroi, por antiheroi që mbart brengë të brendshme, që në pasazhe të caktuara shpërthen mes revoltash ndaj realitetit të degraduar. Kësisoj, duket që Faik Konica “riviziton traditën” duke i mëshuar çastit historik të krijimit të qeverisë së parë shqiptare të kryesuar nga Ismail Qemali që shumë shpejt e shpuri vendin tonë në anarki. I pranonte vlerat e mëdha të fisnikërisë shqiptare, por njihte dhe mangësinë në raport me të bukurën, si rrjedhojë e kushteve të veçanta që kishin krijuar raporte me qytetërimin europian e më gjerë. Ndaj kërkonte ta niste krijimin e shtetit shqiptar bashkë me punën për edukimin e shijeve të bukura, që ndihnin në raportet qytetëruese të shtetasve të vet. Tek proza e gjatë “Shqipëria si m‘u duk” që do ta botonte disa vite më pas, do të shkruajë: “Kështu, në qoftë se në Shqipëri bukuria është e përbuzur dhe e shkelmuar, s‘ka dyshim se fisnikëria, një nga virtytet e vjetëra të kombit, shqiptar, është edhe e gjallë dhe merr një fuqi të re…”. E vijon parodinë mes ironisë, duke ndërtuar një pyetje të dhimbshme poetike: “Secilido shijen e tij, mejtoi Plugu duke psherëtitur; pa dyshim shija e zulluve të mi është pak e ulur, po fund‘i fundit, nuk jemi negër”? Teknika e palimsestit, e ngritjes së një teksti mbi shtresën e një teksti të vjetër, duke përdorur citatin si element ndërtimor i poetikës postmoderne, është e shpeshtë në letërsinë moderne. Dhe situata tragjikomike ka përsëri në qendër Plugun. Personazh i dhimbshëm dhe njëherazi mjet artistik. Ai që na duhet më shumë se gjithçka. Ai që na qytetëron, që edukon respekt ndaj së bukurës, qëndrimi kritik, është fare i ndryshëm, ndërkohë që kodi ynë etik i mbështetur mbi kodin biblik nuk e pranon talljen. Plugu është në marrëdhënie intertekstuale me këtë kod bazë, që është i dallueshëm dhe disanivelësh. Ndaj Noli, i cili ishte më afër botës shqiptare, në vjershat e veta humoristike më së shumti përdor qesëndisje, si nivelin më të ulët të ironisë. Se tallja të bën lodrën e botës. Dhe shqiptarin më mirë vraje se ta përçmosh. Duhet ta pranojmë që jemi bërë viktima të një shakaje. “Ta dini se ne, në sy të Evropës së qytetëruar, jemi negër, dhe asgjë më tepër; ca na shajnë, ca na përqeshin, ca të pakëve u vjen keq, po të gjithë na përbuzin e na kanë për të poshtër”. “Hiqni dorë, ju them, se u bëmë palaçot e dheut”. Dhe mbi gjithçka: “Heshtni, shtrohuni, bashkohuni, punoni, mos u zini besim raporteve që thonë gjëra të mira për ne, – dhe mbase një ditë dalim të rritur përpara botës”. Në tekstin postmodernist të Konicës ndihet ndikimi i filozofisë ekzistenciale. Mbiemri të poshtër, nëse nuk është në vijim të formësimit të ndjeshmërisë si grotesk, mendoj se aso kohe ka pasur kuptimin e njerëzve që nuk ishin si popujt e tjerë europianë, po më poshtë tyre, në nivelin e qytetërimit. Më këtej në subjekt parodia thellohet kur Plugu pranon që jemi jo vetëm negër po dhe të varfër. Ndaj dëgjojmë e besojmë njerëz të cekët, të paditur, madje edhe më të paditur se ne vetë, por që kanë një kuptim barbar dhe pa vizion. Qytetërimi e burrëron një komb, kur rrëmben kazmën. “Puna është më e lartë se trimëria, kazma më fisnike se palla”. “Dhe përmbi të gjitha, heshtni! Jo fjalë, po kazmën. Jo mbledhje, po kazmën. Jo misione, po kazmën. Dhe parmendën, dhe draprin, dhe shoshën, dhe furrën. Po mjaft lëvdime”. Kombet kanë zgjidhur problemet që u kanë dalë përpara me punë. E jona, si një shoqëri bujqësore, ka prodhuar jo pak probleme, ndaj krijuesi nuk zbulon mes enumerimit mjetet kryesore që përdor kjo lloj shoqërie. Rrëfimi i subjektit novelor po arrin në pikën e tij kulmore. Cili do të jetë raporti i turmës me një fqinj që është me popullsi negre si ata, por që ka arritur të jetë i lirë. Marrëdhënien me të e propozon Zgjebua, që kish punuar si roje në një hotel të Palermos dhe kish mësuar pak italisht. Mjeti i kontrastit është gjetur për të vijuar parodinë me anë të ironisë edhe në raport me fqinjët. Edhe në raport me abisinasit zullutë po bëhen qesharakë. Nuk arrijnë dot t‘i largohen barbarisë së thellë. Atëherë duhet të largohesh prej tyre, sepse nuk dinë të dëgjojnë. Konflikti intrigues arrin kulmin. Plugu u rrëmben perënditë prej borige dhe prej dushku (jo prej selvije) turmës prej gjashtë mijë njerëzve të dehur nga marria, të cilët iu vunë pas. Orë dhe orë vijoi gjahu tragjik mes turmës e Plugut, gjersa “namëta”! “U duk ura për së largu”. “Plugu hodhi menjëherë perëndinë prej dushku”. Kur turma ka në duart e veta të dy perënditë prej druri, fillon e qetësohet se të dy perënditë ishin dëmtuar fare pak, vetëm në kokë.

Kjo metaforë është një kundërvënie, një kontrast filozofik e njëherazi një pozicionim ideor i formësuar si neveri. Kundërvënia e antiheroit me mendimin është rrjedhojë e situatave absurde. Postmodernizmi është kundër logjikës, arsyes, sepse ato fare pak e kanë ndihmuar Plugun në mjedisin ku jeton. Duke iu larguar turmës Plugu synon liri pa kufi, ashtu siç është deri në pakufi ndrydhja, poshtërimi i njeriut të kulturuar mirëfilli. Turma ka rrënuar të shkuarën që hyjnizon kokën, ku arsyetohet dhe ku prodhohet mendimi krijues, dhe ka filluar të fisnikërojë vithet dhe barkun, si dy pjesë të trupit që kanë aq shumë lidhje me priapizmin që mbisundon, ku nuk del si i parë virtyti. Plugu ndihet më i lehtësuar se nuk po mban më mbi shpatulla ngarkesa të panevojshme. Ka nevojë të mos i shohë qëndrime të tilla si serioze, por ndien që ka nevojë të qesëndisë, të tallë, të përqeshë. Edhe me këtë shkallë ironie kanë filluar të vetëmësohen. Dhe për çudi atëherë e vlerësojnë. Dhe përsëri palimpsest për të përshtatur vjersha me distikë mirlitonë. Mos ka homonimi me nivelin social të shoqërisë? Ndodh që shumë herë në jetën e zakonshme të ketë palimpsest, i cili ndih për argëtime që shijohen me naivitet fëminor dhe që nuk thonë asgjë. E vlerësojnë kur i përqesh, sepse janë të mësuar të kenë marrëdhënie vetëm të tilla, jo vetëm me botën që tallet me ta, po edhe brenda vetes, ndërkohë që e kishin përcaktuar si njeri me shumë ligësi, kur i vlerësonte duke i qortuar. Shqiptari sipas Faik Konicës, është individualist i tejskajshëm. Te Kreu IV, Shqiptarët: Çelësat për të kuptuar jetën dhe natyrën e tyre, i prozës postume SHQIPËRIA: Kopshti shkëmbor i Evropës Juglindore dhe shkrime të tjera, Faik Konica thekson: “Ndërsa popujt e tjerë i kanë përqëndruar energjitë e tyre për të nxjerrë para, për të grumbulluar sende të bukura ose për të kaluar kohën këndshëm me rrugë të ndryshme, këta njerëz të thjeshtë e të ashpër kanë pasur vetëm një qëllim në jetë dhe e kanë arritur disa herë me çmimin e vdekjes së njerëzve të familjes së tyre: të jenë individualisht të lirë kundër ardhësve. Ky është një program i marrë, që injoron gjërat më të holla të jetës dhe vetëkënaqësinë që rrjedh nga bindja ndaj rregullave të arsyeshme”. Ndaj bindet se ideali që kishte gjetur për t‘iu përkushtuar nuk dha asnjë rezultat, pos dëshpërimit total. Kish dëshiruar një atdhe të qytetëruar dhe të lirë, i cili më pas do të lidhej në një federatë të madhe afrikane. Kështu ajo do të fuqizohej dhe do t‘u shpëtonte përfundimisht thonjve të të huajve. Për fqinjët e zulluve kishte mendimin se ishin po aq të poshtër, aq gjakpirës, aq trushterpa sa zullutë dhe e tërë Afrika iu shfaq si një vend i mallkuar dhe i fëlliqur, “që bie erë djersë dhe gjak anemabanë”. Tamam karikatura, ndaj ai shkroi diku: karikaturat janë një formë e ligjshme e artit. Dhe duke qenë të tilla ato mund të çkodohen si alegori e përgjithshme e cila mund të zbërthehet, duke u mbështetur në kodin simbolik, si më i përshtatshmi për interpretimin e veprës së Faik Konicës. Edhe koha në këtë vepër është kthyer në kohë simbolike artistike, sepse autori ka arritur ta interpretojë kohën jo vetëm si një përmasë kryesore të botës fizike, por kryesisht si forcë drejtuese e historisë vetjake dhe kolektive të njeriut. Duke shmangur kurthin e kohës lineare, Faik Konica ka arritur të krijojë një shumështresëri të instancave kohore, që vijnë sa nga e shkuara biblike aq dhe nga e ardhmja e së shkuarës (shenjtëri shpirtërore, sublimitet dhe virgjinitet të njeriut si në kohët biblike shkrimtari kërkon edhe tek njeriu i projektuar nga e ardhmja). Ndaj veten e quajti – protagonist i harruar i një tragjedie të fshehtë e të errët. Këtu të qeshurit hyn në një prej tri fazave të para të satirës dhe u përgjigjen, tri fazave të para ose ironike të komedisë, duke qenë më afër me fazën e dytë, “ose jokonvencionale në të cilën burimet dhe vlerat e vetë konvencioneve janë objekte të përqeshjes”. Ironia ndërton figurën e idesë së përmbysur, sepse grishjet e vajtojcës nuk po përdoren për përcjelljen e një njeriu, sado autoritar të ketë qenë ai, por të një ideje si dhe të një mendësie dhe të një shoqërie mbarë si ajo që duhet të lëmë pas.

Marrë nga “Botimet shqiptare” /KultPlus.com