“Si është të jetosh përmes një këputjeje në histori”, titullohet rishikimi i librit ‘Të Lirë: të rritesh në fund të historisë’ nga autorja Lea Ypi, që së fundmi është publikuar pikërisht në The New York Times, përcjell KultPlus.

‘Të Lirë: të rritesh në fund të historisë’ e autores Lea Ypi u rishikua për herë të parë nga redaktori Max Strasser, i cili e cilëson Ypin si një shkrimtare të bukur dhe një mendimtare serioze politike, dhe sipas tij në vetëm nja dyqind faqe të lexueshme, ajo merr radhën mes të qenit thumbues, në mos e errët, qesharake (ajo gërvisht stalinizmin dhe Bankën Botërore) dhe vërtet të thellë (ajo përpiqet të përgjigjuni pyetjes “Çfarë është liria?”).

“Kjo nuk do të thotë se kapitalizmi ishte më i keq – Ypi nuk e minimizon kurrë mizorinë dhe absurditetin e jetës nën shtetin stalinist të Hoxhës – vetëm se ishte një lloj tjetër i keq dhe se ndërsa të dy mund të premtojnë dhe të ofrojnë një lloj lirie, secili ka grupin e vet të kufizimeve”, thuhet në artikull.

Më poshtë KultPlus ua sjell të plotë artikullin e New York Times:

Ndoshta gjatë viteve të fundit, ndonjëherë keni pasur ndjesinë e të jetuarit nëpër histori, të përjetimit të një prej atyre këputjeve të rralla, të dëshmitarit të një momenti që “ndryshon gjithçka”. Mes zgjedhjeve populiste dhe mbylljeve pandemike, sigurisht që jam ndjerë kështu. Dhe më pas lexova “Free” nga Lea Ypi dhe e rimendova, shkruan Max Strasser, transmeton KultPlus.

Kujtimet e Ypit për rritjen gjatë tranzicionit të Shqipërisë nga komunizmi totalitar në kapitalizmin liberal janë historia e një fëmijërie të ndarë, ndonjëherë me dhunë, në para dhe pas. Në dhjetor 1990, pas ditësh demonstratash, diktatura ra dhe pothuajse brenda natës bota e saj u transformua: prindërit e saj i thanë se nuk e kishin mbështetur kurrë partinë, se historia familjare që ajo dinte ishte një gënjeshtër, se pika e fundit e lirisë njerëzore ishte. nuk duhet të jetë komunizëm. Siç shprehet ajo në mënyrë të përhershme: “Gjërat ishin në një mënyrë dhe më pas ishin në një mënyrë tjetër. Unë isha dikush, pastaj u bëra dikush tjetër.” OK, mendova, kjo është ajo që ndjen të jetosh përmes një këputjeje në histori.

Kjo ishte vetëm një nga zbulimet e shumta që pata ndërsa lexoja “Free”. Libri është i mbushur me njohuri, për familjen po aq sa për politikën. Ypi është një shkrimtare e bukur dhe një mendimtare serioze politike, dhe në vetëm nja dyqind faqe të lexueshme, ajo merr radhën mes të qenit thumbues, në mos e errët, qesharake (ajo gërvisht stalinizmin dhe Bankën Botërore) dhe vërtet të thellë (ajo përpiqet të përgjigjuni pyetjes “Çfarë është liria?”).

Në një nivel, “Free” është një histori klasike, emocionuese e moshës: Një vajzë bëhet grua, një familje lufton me vështirësitë. Intimiteti i librit vjen pjesërisht nga ditari i fëmijërisë së Ypit, nga i cili ajo merr për të rrëfyer kujtimet e klasave, dërrmimet e para dhe ankthin e adoleshentëve. Prindërit e saj dhe gjyshja që e ndihmuan në rritjen e saj janë personazhet e saj kryesore, të përshkruara me dashuri dhe gjallëri. Ata kanë ngecur me mua. Kjo ndihmon që familja të ketë një universalitet. Pavarësisht se isha rritur në periferi të Nju Xhersit, rreth 5000 milje nga porti i Durrësit, në bregdetin e Adriatikut të Shqipërisë, unë njoha Ypis: babain që ndërpret gjumin me shaka për politikën, nëna që e kanalizon stresin në punët e shtëpisë, pjelljet e veta. gjyshe me një klas që duket e një epoke tjetër.

Por, sigurisht, ka një botë shumë të ndryshme rreth tyre. Shqipëria, një nga qoshet më interesante dhe më të anashkaluara të Evropës, ndoqi një rrugë unike të çuditshme dhe shpesh të përgjakshme përgjatë shekullit të 20-të. Enver Hoxha, në pushtet nga vitet 1940 deri në vdekjen e tij në 1985, mbeti një stalinist i pa rindërtuar – Ypi u rrit duke mësuar sesi Stalini e donte atë dhe të gjithë fëmijët – shumë kohë pasi Bashkimi Sovjetik kishte lëvizur përpara. Pas vdekjes së Hoxhës, pasardhësi i tij ndoqi shembullin e tij. Qeveria ishte po aq represive sa ajo e diktatorit sovjetik: anëtarët e familjes u zhdukën në kampet e burgut; shokët e klasës dhe kolegët u dyfishuan si informatorë. Nxënësit e shkollave shkruanin raporte se cilat ferma kolektive kishin tejkaluar qëllimet e tyre të prodhimit të grurit sipas planit të fundit pesë-vjeçar.

Ky ishte çmimi për Hoxhën për ta kthyer vendin e tij në një kështjellë komuniste të vetë-mjaftueshme. Ai e kishte ndarë botën midis dy kampeve: “imperialistëve” të linjës së Uashingtonit dhe “revizionistëve” të linjës së Moskës. Shqipëria ishte po aq e mbyllur sa Koreja e Veriut sot. Përpjekja për t’u larguar mund të nënkuptojë të qëlloheni nga rojet kufitare.

Si pasojë, sendet nga bota e jashtme u bënë thesare. Shokët e klasës së Ypit kalonin rreth mbështjellësve të frutave të lëngshëm të hedhura nga turistët, duke thithur erën e ëmbël të një bote të largët për aq kohë sa ajo qëndronte e freskët; një kanaçe e zbrazët e Coca-Cola-s ishte kaq e çmuar, saqë Ypi-t patën një grindje me fqinjët e tyre të preferuar pasi u zhduk. Fqinjët ishin të rëndësishëm në një jetë me radhë për bukë, djathë dhe vajguri: “Ne u mbështetëm te miqtë dhe fqinjët për gjithçka.”

Dhe pastaj erdhi këputja. Pak më shumë se një vit pas rënies së Murit të Berlinit, kështu bëri edhe qeveria komuniste e Shqipërisë. Ypi ishte 11 vjeç dhe shalli i kuq i Pionierit që ajo mbante çdo ditë në shkollë «do të kthehej shpejt në një leckë me të cilën fshinim pluhurin nga raftet tona të librave».

Shqipëria do të ishte tani e lirë dhe e hapur – jo vetëm zgjedhjet e saj, por edhe tregjet e saj. “Komuniteti ndërkombëtar” (në formën e konsulentëve nga Banka Botërore dhe Fondi Monetar Ndërkombëtar) zbriti në vend, duke përshkruar liberalizimin dhe privatizimin e tmerrshëm, një strategji e njohur si “terapia e shokut” që u aplikua në të gjithë Evropën postkomuniste. Mund të jetë e dhimbshme pasi shteti i vjetër u shpërbë, mendimi shkoi, por ishte i nevojshëm. Ky ishte fundi i historisë dhe Shqipëria mund të ndiqte vetëm një rrugë: drejt kapitalizmit, demokracisë dhe lirisë.

Babai shumë i arsimuar i Ypit mori një punë prestigjioze drejt portit, por ai u detyrua të ndiqte “reformat strukturore” të Bankës Botërore dhe të pushonte nga puna qindra punëtorë, të cilëve më pas iu desh t’i kalonte çdo ditë teksa ata lypnin. Nëna e saj punoi për të rimarrë pronat që komunistët kishin shtetëzuar, por familja e saj, si qindra mijëra të tjerë, humbën kursimet e tyre për shkak të një skeme piramidale të përpunuar, e cila nga ana e saj ndihmoi në ndezjen e një lufte civile kaotike. Shqiptarët u larguan masivisht nga vendi, por disa herë emigrantët e mundshëm pushkatoheshin. Këtë herë rojet ishin në anën tjetër të kufirit.

Përvoja e Ypit në shkollën e mesme kulmoi në një skenë tragjike në një festë në fund të shkollës. Ajo u mbajt në plazhin “Hotel California”, i cili i përkiste mafiozëve vendas. Ypi reflektoi për miqtë e fëmijërisë që nuk ia dolën deri në diplomim: Njëri vdiq nga një aksident teksa luante me armë; një tjetër ishte trafikuar për prostitucion në Itali. Përpara se të fillonte një shtetrrethimi, Eagles filluan të luanin në sistemin e tingullit dhe gangsterët drejtuan armët drejt maturantëve të fundit të shkollës së mesme, ndërsa ata po nxirreshin nga hoteli. Kështu dukej liria?

Kjo nuk do të thotë se kapitalizmi ishte më i keq – Ypi nuk e minimizon kurrë mizorinë dhe absurditetin e jetës nën shtetin stalinist të Hoxhës – vetëm se ishte një lloj tjetër i keq dhe se ndërsa të dy mund të premtojnë dhe të ofrojnë një lloj lirie, secili ka grupin e vet të kufizimeve.

Pas diplomimit, Ypi, si shumë shqiptarë u largua nga vendi i saj. (Shqipëria ka një nga normat më të larta të emigrimit në botë.) Megjithatë, ajo ishte më me fat se shumica: Ajo shkoi në Itali për të studiuar filozofi dhe tani është profesoreshë e teorisë politike në London School of Economics. Ndërsa ajo kurrë nuk shkruan si një akademike, pyetjet teorike janë të lidhura me “Free” në çdo faqe. A do të thotë liri zgjedhje? Apo është barazi? A është me të vërtetë rëndësi liria e brendshme, aftësia për të jetuar sipas parimeve të dikujt – siç bën familja e saj?

Këto pyetje mund të tingëllojnë si puna e një akademiku cinik që mat realitetin e çrregullt kundrejt teorisë së pastër. Në fakt, ata janë shpresëdhënës dhe “Free” i Ypit ka për qëllim të frymëzojë.

“Kur sheh një sistem të ndryshojë një herë,” shkruan ajo në epilogun e saj, “nuk është aq e vështirë të besosh se mund të ndryshojë përsëri.” Ky është lloji i qartësisë intelektuale që vjen nga të jetuarit e një këputjeje të vërtetë në histori, një moment kur, në fakt, gjithçka ndryshon. / KultPlus.com