Recension nga Lulzim Gajtani

Vepra e autorit Kujtim Shala, me titull “Identiteti i pa/zbuluar”, është vepër studimore në kuadër të fushës së studimeve letrare shqipe.
Kjo vepër kerkon prova identitare përmes kërkimeve historike e letrare të kombit tonë shqiptar.
Sipas Shalës, çdo vepër letrare është edhe identitare, prandaj kërkon që kjo vepër e tij, përpos si vepër kërkimore, letrare, të lexohet edhe si vepër identitare.
Shala i takon atij mendimi se identiteti fitohet, nuk është i lindur, pra identiteti i njeriut, i nacionit e i letërsisë formohet e trashëgohet, identiteti nuk është biologjik, por është kulturor.
Një nga elementet kyqe të një nacioni e që përmban në vete identitet, padyshim se është gjuha, ajo tregon autenticitet, kulturë dhe ka rol të rëndësishëm në psikën e një populli.
Por, çfarë roli ka gjuha në letërsi? A është e mjaftueshme gjuha që një vepër letrare të konsiderohet si pjesë e një letërsie të caktuar kombëtare? Këto janë pyetje tejet thelbësore  të cilat i shtron e edhe i jep përgjigje ky libër, por jo medoemos përgjigje definitive, sepse problemi i identitetit është kërkim i vazhdueshëm dhe diskutimi për të nuk shterohet.

Kjo vepër kërkimet për identitet nuk i bën vetëm brenda letërsisë apo veprave letrare, kërkimet bëhen edhe në fushat tjera, siç janë historia, tradita, religjioni e politika, sepse të gjitha këto fenomene pashmangshëm ndikojnë edhe tek autorët e veprat e tyre letrare.
Nuk mund të mendohet e kuptohet vepra e Fishtës e Bogdanit nëse nuk kemi njohuri për religjionin, vepra e Barletit nëse nuk e njohim historinë, apo ajo e Sami Frashërit nëse nuk kemi parasysh politikën e historinë.
Barleti e provon fenomenin e ligjërimit të autentikes në gjuhë të tjetrit[1], ai merr temën e lavdishme autentike shqiptare dhe e shkruan atë në një gjuhë të huaj, siç është ajo latine. Pra, një temë autentike e shkruan me një gjuhë universale. Pas kësaj  autori shtron pyetjen, se a e mbajnë temat Barletin autor tonin, apo gjuha e bën autor të latinitetit?[2] Barleti bëhet i yni për shkak të frymës së veprës së tij, dhe kjo na tregon se identiteti nuk vetëmjaftohet me gjuhën, identiteti është edhe frymë e ndjesi, e padyshim se vepra e Barletit përmban në vete identitet letrar e historik shqiptar.
Kur jemi tek gjuha, Shala krahason veprën e Barletit me atë të Bogdanit, si dhe flet për funksionin e gjuhës në veprat e tyre.
Ai konstaton se, për dallim nga Barleti, Pjetër Bogdani në veprën e tij Çeta e Profetëve, përmban tema universale fetare. Bogdani temën e ka universale, kurse gjuha është autentike shqipe.
Bogdani ishte klerik fetar, e veprimtar politik, vepra e tij si tekst apo shkrim, bashkë me veprën e tij politike shënjojnë identitet. Kujtim Shala citon Ibrahim Rugovën, ku thotë se vepra e Bogdanit është trashëgimi, e dihet se trashëgimia e lënë, përmban në vete identitet.
Ne kapitullin Poetikë e identitet, flitet për raportin mes letërsisë shqipe dhe asaj perëndimore. Gjinitë letrare si epi, tregimi, romani e kështu me radhë janë forma që e bashkojnë letërsinë tonë me atë evropiane, po ashtu edhe humanistët shqiptarë që shkruanin në gjuhën latine, por me frymë e tema autentike shqiptare, sikurse Marin Barleti e Frang Bardhi, i dhanë letërsisë tonë elemente të identitetit evropian
Për t’i identifikuar këto dy letërsi, autori merr si argument biblën, si njërën nga pikat themelore të letërsisë evropiane, por edhe të letërsisë shqipe.
Temat biblike, zunë vend të rëndësishëm në letërsinë tonë, me autorë si Pjetër Bogdani, Pjetër Budi, Gjon Buzuku, Jul Variboba, Gjergj Fishta e edhe plot autorë të tjerë.
Temat biblike i lidhin veprat tona me ato evropiane, ato tema janë universale, e identitet fitojnë kur përballen me jetën e koloritin autentik shqiptar.
Por përveç me kulturën evropiane, kjo vepër tregon edhe raportet mes orientit dhe traditës sonë letrare e kulturore. Letërsia shqipe ndikohet edhe prej lindjes, si p.sh Naim e Sami Frashëri, apo edhe e gjithë Letërsia e Bejtexhinjve, me autorë si Hasan Zyko Kamberi, Muhamet Kyçyku e Sulejman Naibi. Forma që ka mbizotëruar në atë periudhë ka qenë divani, kjo ishte  formë poetike e lindjes, me tematika universale, por që nga bejtexhinjtë shqiptarë, është shkruar në gjuhën shqipe. Ndikimet letërsia jonë nuk i ka vetëm nga Evropa, e jo vetëm letërsia, por edhe si kulturë e mënyrë jetese, populli shqiptar është i ndikuar nga kultura evropiane, edhe nga ajo e lindjes. Shala në pjesën e parë të këtij libri flet edhe për Krist Malokin, me pyetjen që e shtron ai Oriental apo Oksidental?. Këto dy kultura janë vlera identitare, po rilindasit kishin një projekt properëndimor, sepse politkisht ishte e domosdoshme, por vetë ata e edhe populli shqiptar kishin më shume se një identitet dhe kjo vërehet edhe në letërsinë tonë.
Poetika e Naimit dallon nga ajo e Fishtës, tek të dy mbizotërojnë elemente të kulturave të ndryshme, te njëri dominon kultura orientale, kurse tek tjetri ajo e frymës së krishterë, por ajo që i bashkon është tema atdhetare.
Në pjesën e parë të këtij libri merren autorë e fenomene që kanë ndikuar në formimin e identitetit, si në letërsi ashtu edhe në psikologjinë e popullit tonë, autori përmend Kanunin e Lekë Dukagjinit, ku për të thotë se është njëra nga provat më të forta shenjuese të identitetit tonë. Nderi, besa e gjaku, janë shtyllat e kanunit, dhe si te tilla bëhen  shenja autentike e identitare të popullit shqiptar.
Për ta identifikuar identitetin në letërsinë shqipe, merren autorët e traditës, prej Barletit e deri tek Sabri Hamiti e Zenjullah Rrahmani. Secili prej fenomeneve e autorëve që trajtohen në këtë libër shënjojnë vepra identitare që i shtojnë letërsisë shqipe vlerë.
Kanuni, Kangët e Kreshnikëve, përrallat, sipas Shalës janë kryvepra gege, që me autenticitetin e tyre mitologjik e social, japin shenja të forta identiteti, sepse ato burojnë nga vetë populli.

Kur jemi tek dialekti gegë, Shala e konsideron At Zef Pllumin si “Gegën e fundit”, apo edhe si “Françeskanin e fundit”. Zef Pllumi me veprën e tij Rrno vetëm për me tregue, përdor kujtesën si dëshmi, ai ishte dëshmitar i një sistemi totalitar që tentoi ta shkatërrojë traditën letrare shqiptare, dhe me të vërtetë Zef Pllumi jetoi për me tregue, ai me veprën e tij u bë provë jete, vepra e tij sipash Kujtim Shalës mund të konsiderohet si vepër e epokës. Vepra përmban në vete dy dëshmi, njëra kulturore e tjetra historike, dëshmia e parë është dëshmi gjuhe, kurse e dyta dëshmi jete. Zef Pllumi ashtu si Fishta e shumë të tjerë, i takonin shkollës Françeskane të Shkodrës, tek françeskanët mbizotëronte binomi Atme e fe, ky binom u bë edhe identitet i veprave letrare Françeskane.
Vepra monumentale e Fishtës, epi Lahuta e Malcis, përmban pikërisht këto dy vlera, si shenja identitare kulturore, epi i Fishtës sipas Kujtim Shalës, ka frymë krishtere, por ka edhe elemente të shumta kulturore, historike e kombëtare shqiptare, që natyrisht përmbajnë identitet.
Periudhë tjetër identitare  e letërsisë tonë ishte, periudha e Rilindjes Kombëtare Shqiptare. Në mesin e atyre veprave letrare, e kemi një vepër me autor Sami Frashërin, që idetë rilindase provon që t’i vendos në një traktat, me emër Shqipëria çka qenë, ç’është e ç’do të bëhetë? Kjo vepër përmban vlera identitare historike, kulturore e ideologjike.
Autorët si Barleti, Bogdani, Fishta, Zef Pllumi, Lasgushi, Koliqi, Migjeni, Mjedja, M. Kokolari, Sabri Hamiti, Zenjullah Rrahmani e plot autorë të traditës kulturore shqipe, Shala i konsideron si shënjues të letërsisë identitare shqipe.
Problemi i identitetit, është fenomen që diskutohet edhe në ditët e sotme, sepse identieti nuk fillon e mbaron me epoka të caktuara, identiteti është kulturë, dhe si kultura edhe ky zhvillohet e merr trajta të ndryshme. Identitetin, Kujtim Shala e sheh si formim, por më shumë si pikëpyetje, ai me të drejtë shtron disa pyetje që kanë të bëjnë me identitetin, pyetje që duhet diskutuar, sepse sipas tij përmes pyetjeve mund të hapet apo të mësohet për identitetin. Pyetjet që ai i shtron e nuk jep përgjigje, por vetëm i shtron për hir të diskutimit kanë të bëjnë kryekëput me identitetin kulturor të vendit e edhe të njeriut.
Disa nga ato pikëpyetje që ai  shtron e i ka lënë të hapura në veprën e tij janë:

Kush janë Kosovarët?
Evropianë të vjetër apo të rinj?
Sa maten me Katedralen e me xhamitë?
A lejon gjuha shqipe të jesh kosovarë?
A të bëjnë vendi e shteti kosovar?[3]

Krejt në fund mund të themi që kjo vepër e Kujtim Shalës, është vepër që provon të argumentojë idenitetin përmes letërsisë e kulturës shqipe. Letërsia siç thotë ai, është shoqëruese e jetës shqiptare me gjitha elemenet e saj, historike, kulturore e politike.

(Punimi është paraqitur në lëndën Letërsi aktuale shqipe, në studimet master, Dega e Letërsisë Shqipe, Fakulteti i Filologjisë, Prishtinë). /KultPlus.com

[1] Shala, Kujtim, Identiteti i pa/zbuluar, Prishtinë, Akademia e Shkencave dhe e Arteve e Kosovës, f.20

[2] Po aty, f.21

[3]  Shala, Kujtim, Identiteti i pa/zbuluar, Prishtinë, Akademia e Shkencave dhe e Arteve e Kosovës, f.85