David Mann, shkrimtar, botues dhe kritik arti nga Afrika e Jugut.

KONTRIBUTE DOMETHËNËSE

Nga David Mann

Ata janë në veturën e Alisës, duke shkuar teposhtë rrugës Wynberg Main. Jashtë po bie shi. E ngasin ngadalë, duke kaluar para ndërtesave të dyqaneve, farmacive dhe taksive në pritje. Në tokë, shitësit e rrugëve mes kutive të çipsave, të ëmbëslirave dhe të cigareve të pahapura të mbuluara me mushama të kaltra.

Alice u kishte thënë të takoheshin në Bo-Kaap këtë mëngjes, ku po ekspozoheshin fotografitë e saj, por Thembinkosi tha se duhej niseshin nga Rondeboschi, të ndaleshin njëherë te Baxter Theatre ku ishte vendosur një pjesë e ekspozitës. Travisi s’kishte thënë ndonjë gjë. Kishte qëndruar deri vonë natën.

Gjatë gjashtë muajve të kaluar Alice, Thembinkosi dhe Travisi kanë punuar së bashku te LOOK, një ekspozitë e artit publik e mbështetur në mënyrë bujare nga The Funders, një rrjet i organizatave me bazë në Afrikën e Jugut, në Holandë dhe në Mbretërinë e Bashkuar. Për LOOK-un kishin fituar fonde me kushtin që projekti të adresojë Kohezionin social, Ndërtimin e vendit, Fatkeqësitë shoqërore dhe Grupet vulnerabel. Ata kanë vetëbesimin se ekspozita do të adresojë këto çështje ose, krejt në fund, do ta kthejë vëmendjen kah to.  

Alice, Thembinkosi dhe Travis u takuan nëpërmjet një kolektivi artistik që kurrë s’ka reshtur. Nuk pajtohen me gjithçka domosdoshmërisht, por mund të çmojnë, për të mirën e LOOK-ut, atë që secili person sjell në tavolinë.

Travisi është i ngarkuar me publicitetin – një fushatë guerilase me posterë që ka për target shtyllat e rrugës, kutitë elektrike dhe muret e hirta në dhe përreth qytetit – dhe menaxhimin e një ekipi të krijuesve grafitë dhe artistëve të rrugës për të prodhuar murale në site specifike. Alice ka kuruar një koleksion të fotografive të veta të shkrepura në dhe përçark Kapstadit gjatë viteve dhe kishte punuar me një gjuhëtar për të përkthyer ca kaptina nga anglishtja në isiXhosa, afrikane dhe !Ora, një gjuhë khoisane që konsiderohet e humbur në histori. Thembinkosi, i cili kishte marrë pushim nga praktika interdisiplinare prej se ishte larguar nga Johansburgu, ishte lidhur me artistët performues lokalë dhe po ashtu edhe me Denisin, një artist ganiano-amerikan që jetonte në Amsterdam, puna e të cilit, e bazuar në filmat dhe instalacione, është e fokusuar në diasporën afrikane.

Gjashtë muaj punë e rëndë kishin sjellë te kjo – lansimin dhe aktivitetet publike të LOOK-ut – por puna e tyre s’ka përfunduar ende. Për fondet që duhet të sigurohen dhe artistët të paguhen, Funders ka kërkuar “Dëshmi të realizimit”. Ata kanë ndarë mendjen ta bëjnë këtë vetë, me Alicen që ishte ofruar të bënte dokumentimin me fotografi dhe video dhe t’i përdornin paratë, që do të ishin detyruar të harxhonin me angazhimin e një ekipi fotografësh, për t’i shtuar të hyrat administrative dhe të artistëve pjesëmarrës.

Shiu ishte kthyer në një rigim. U futën në vendparkingun e The Baxter dhe ecën rrotull deri te balli i ndërtesës ku do të mbahej një performancë.

“A ka folur njeri me Khanyin?”, pyeti Alice, duke e shtyrë kapuçin e xhaketës së saj mbrapa kokës dhe duke e vjedhur me shikim vendin e shkallëve ku duhej të ishte Khanyi.

“Telefoni i tij është i shuar”, tha Thembinkosi.

“Më duket se e pashë mbrëmë jashtë”, tha Travis.

Ora është 10 e 45 e paraditës. Khanyi ishte programuar të fillonte performancen e tij të gjatë para pesëmdhjetë minutave. Plani, siç ia kishte komunikuar Thembinkosit, ishte të zotohej në një rutinë teatrore fizike intensive ndërkohë që një grup prej dhjetë valltarësh do të qëndronte shtrirë përreth saj, duke u shtirë të vdekur. Herëpashere, ajo do t’u zgjaste copa buke audiencës duke i instruktuar t’i ushqejnë valltarët. Por Khanyi nuk ishte aty dhe s’kishte as performancë. Fatbardhësisht, as turmë.

“Vazhdo ta thërrasësh”, i tha Alice Thembinkosit.

“Po çka nëse ajo vjen dhe ne jemi në anën tjetër tashmë? Nuk mund ta humbasim”.

“Është kohëgjatë. S’do ta humbasim”, u përgjigj Thembinkosi. “Veç nëse mbetet pa bukë”.

Ai e ndezi një cigare dhe iu kthye Travisit. “Si i bëhet me muralet? A nuk disa këtu?”.

Travisi këprceu përpjetë. “Au, ke të drejtë. Shoku im Dave e ka bërë një në këtë mënyrë. Mund të ecim tash”.

Ecën në heshtje, duke kaluar para posterëve të qullur të LOOK-ut.

“As që mund t’i fotografoj këta”, tha Alice nga mbrapa aparatit të saj fotografik. “Boja po shlyhet. Pse s’keni shtypur posterë të shndritshëm?”.

“Nuk mund t’i ngjitësh këta”, thirri Travisi. “Duhet të përdorësh atë llojin e letrës që e thith tutkallin. Besomë, do të mbeteshin aty përgjithmonë”.

“Po bien poshtë, vëllaçko”, tha Thembinkosi. “A ke marrë ndonjë të mbuluar? Ndonjë që mund ta lexojnë njerëzit?”.

“Ma ha mendja se po. Au, ja ku është pjesa ime”.

Arriten te një ndërtesë e hirtë në skajin e Main dhe Meadow. Në një shenjë në dritare lexohej: “Akomodimi për studentë tash i mundshëm”, i ndjekur nga një numër telefoni. U ndalën dhe e morën muralin. Një grua e re që ua ngulte sytë. Mbante një shami koke dhe një fustan të gjatë të shëmtuar të mbushur me një zbukurim gjeometrik abstrakt. Pranë saj, një anije fluturuese në hapësirën boshe. Një litar mes tyre. Murali është bërë bardh e zi, është ruajtur për uebsajtin e ekspozitës, shabllonizuar me të kuqe në fund të anës së djathtë të muralit: LOOKART. CO.ZA

“A është rrip, apo diçka e ngjashme, zinxhir?”.

“Ëhë, kjo është çështja”, tha Travis, duke marrë fotografi të muralit në telefonin e tij.

Thembinkosi hodhi pjesën e mbetur të cigares në kanal. Fishkëllen teksa vdes. “Ku është pjesa tjetër?”.

“Kjo është e gjitha, hej. Pjesa e Dave është më afër qytetit tash që po e mendoj”.

Alice psherëtiu dhe mori ca fotografi të punës së vet, duke e ruajtur aparatin nga shiu.

Rrugës së kthimit për në makinë vunë re disa etiketa, disa sosh në ndalesat e autpbusëve, disa të tjera në muret e poshtme me tulla që rrethonin ndërtesat, të gjitha të ngjyrosura me të njëjtën të kuqe të ndritshme. Derisa u kthyen në makinë veç ishin bërë qull.

Gjatë ngasjes në drejtim të qytetit u ndalën te Observatori dhe Woodstocku, ku dokumentuan pjesën më të madhe të muraleve si edhe disa prej fotografive të instaluara.

Në Albert Road u ndalën jashtë një studioje të një artisti të mirënjohur dhe një magazine ku Sbu, poeti i ri slam, ishte duke dhënë e marrë me prozën e tij epike rreth historisë së migrimit afrikan. Alice ia shkrepi ca foto në aksion, ndërsa Thembinkosi filmoi performancën. U ndjenë të kënaqur kur panë një turmë të vockël që ishte mbledhur të dëgjonte. Të gjithë ishin të njëmendjeje se gjërat po fillonin të përmirësoheshin dhe se ata të Funders do të ishin të lumtur. Bile edhe shiu ishte ndalur.

Në qytet u drejtuan për në Park Road dhe morën diçka të hanin në një restorant të ri dhe hapësirë ekspozimi. Mandej vendosën ndaheshin që të mbulonin më shumë terren. Alice u nis drejt Bo-Kaap, ndërsa Travisi shkoi te Searle Street Park të regjistrohej në një demonstrim murali të drejtpërdrejtë dhe Thembinkosi mori rrugën teposhtë Darling Street deri në Grand Parade, ku instalacioni i Denisit do të jepej para statujës së Eduardit VII.

Puna e tij mban titullin Refuge(e) dhe është një instalacion skulpturor i bërë me çadra të portokallta të ndezura dhe me trape shpëtimi. Përgjatë anëve të secilës çadër ka të shtypura fragmente tekstesh mbështetëse – numra anijesh, fraza, emra dhe numra identiteti shkruar nga udhëtarë pa biletë përreth skeleve dhe poshtë urave në portet e qyteteve afrikane si Kapstad, Durban, Abixhan dhe Freetown. Të gjithë mendojnë se do të jetë pjesa kryesore e LOOK-ut.

Kur Thembinkosi arriti te vendi e gjeti bosh, përveç kutie plastike ku gjendej biografia artistike e Denisit dhe një përshkrim i shkurtër i punës. I dërgoi një mesazh grupit të komunikimit të LOOK-ut.

Themnkosi: A ka dikush kontaktet e ekipit të Denisit?

Alice: Mund t’i kem unë. Si është puna?

Thembinkosi: S’ka instalacion.

Një thirrja nga Alice.

“Po ata na i kanë dërguar me email fotot dhe gjthçka tjetër mbrëmë”.

“E di, i kam parë. Po tash s’ka asgjë këtu”.

“Po vij te ti tash”.

Thembinkosi futi në xhep telefonin dhe shikoi përrreth Grand Parade përsëri. S’ka fjalë, mendoi ai, duhej të ksihin marër masa të dikush të kujdesej për punën. Po a s’i takon kjo ekipit të Denisit? E zuri paniku dhe e mbërtheu në gjoks. Kishte nevojë që ky projekt të shkonte mirë. Kishte nevojë për paratë, sigurisht, por po ashtu kishte nevojë t’ia mbathte nga Kapstadi. Nuk kishte mbetur asgjë për të këtu. Denisi ia kishte përmendur se ishte duke shikuar për një menaxher projekti që t’i bashkohej ekipit të tij. Ky instalacion ishte menduar të ishte bileta e artë e Thembinkosit.

E ndezi cigaren, e nxori telefonin dhe i kontrolloi emailat. Ishte një i ri nga Khanyi që shpjegonte se shiu që binte e ndalej nuk ishte i përshtatshëm për performancen e tij – a nuk kishte plan rezervë? – dhe se nuk do të performonte derisa të paguhej. “Artistët meritojnë më mirë”, lexoi një rreshtin e subjektit.

E mbylli emailin, kaloi te tjetri, një varg emailash nga The Funders.

Qyteti, shpjegonin ata, ka pranuar ankesa nga banorët në zonën Rondebosch dhe Rosebank në lidhje me muralet e realizuara në pronat e tyre pa lejen e tyre, disa prej tyre me shenjën LOOKART.CO.ZA. Kjo ka koinciduar me një kulmim në vandalizëm në atë zonë. Madje dikush ka shkruar “Fuck JP Smith” në Irma Stern Museum. A dinin gjë ata rreth kësaj?

E tymosi cigaren deri në filter dhe e flaku në pellgun përballë Eduardit VII. Vërshëlleu teksa ra poshtë.

Alice arriti, dukej e turbulluar. “Ma ka hedhur”.

“Kush?”.

“Ai tipi që e mora të përkthente diçiturat e fotografive. Sa duket, ato fjalët kora janë që të gjitha terma fyes për holandezët”.

“Edhe?”.

“Janë një prej atye që na paguajnë!”.

“Oh, dreqin. Mirë pra, unë s’po mund ta gjej këtë instalacion. Denisi është…”.

“Tamam. E takova rrugës për këtu”, tha Alice. “Mirë, nisu nga kjo”.

“Çka?”.

“Lart te Caledon Street. Një tufë të pastrehësh po flenë në çadrat dhe po i përdorin trapet si shtretër”.

“Jezus”.

Ra telefoni i Thembinkosit. Thirrje nga Travisi, i cili tingëllon në qejf.

‘Hej, njerëz, a jeni tek instalacioni? Ajo zonja nga The Funders sapo më mori. Po e dëshiron një turne të ekspozitës. I thashë të na takojë aty”.

Me artistët e papaguar, fondet e tërhequra dhe dëmshpërblimet e kërkuara nga qyteti, Alice, Travisi dhe Thembinkosi kanë rënë për toke. Emailat grumbullohen dhe bëhen kapicë, thirrjet injorohen, mesazhet nuk lexohen. Është e paqartë kur do të jenë në gjendje të dalin përsëri në City Bowl.

Kështu që të tre janë të habitur kur, ca javë më vonë, e pranojnë një email të nxehtë nga ekipi i Denisit, duke i falënderuar që e kishin ftuar të kontribuonte me punën e tij të re në LOOK. Emaili përmban një link të një faqeje arti holandeze ku një artikull shpjegon se si instalacioni i fundit i Denisit në Kapesta, Afrika e Jugut, vepron njëkohësisht si gjest simbolik dhe i fuqishëm dhe si intervenim i prekshëm, edhe pse i përkohshëm, në përvojat e përjetuara të të zhvendosurve të qytetit, shumica e tyre nga pjesa të ndryshme të Afrikës.

Fotografi të instalacionit të plotë shoqërojnë artikullin dhe një citat nga Denisi thotë:

“Për mua, arti publik i tepërt është thjesht përfaqësues dhe ka nevojë për impakt të vërtetë. Pse të bësh një intalacion për njerëz të përvuajtur kur në vend të kësaj mund t’i ftosh ta ndihmojnë veten e vet? Unë jam i interesuar për artin krijues i cili kontribuon në mënyrë domethënëse në kohezionin shoqëror, ndërtimin kombëtar dhe grupet vulnerabël”.

Askush nga artistët e tjerë pjesëmarrësit nuk është përmendur dhe një link i uebsajtit të LOOK-ut çon në një uebfaqe e tashme e jofunksionale.

Refuge(e), konkludon artikulli, do të udhëtojë një Vjenë, Austri, ku do të instalohet në Christine König Galerie me ndihmën e Funders-it.

/Marrë nga David Mann, “Once Removed”, Botsotso, 2024/ Gazeta Express/ KultPlus.com