Nga Rafet Rudi

Kompozitorët tanë të muzikës profesionale që nga fillet e saja (të viteve ’60-ta dhe ’70-ta), kredon e tyre krijuese e ndërtojnë kryesisht në bindjen e thellë se krijimtaria e tyre domosdoshmërisht duhet të jetë e lidhur me muzikën tradicionale (muzikën e popullit), qoftë ajo edhe pjesërisht.

Ndërkaq, kompozitorët e modernës europiane, të pjesës së dytë të shekullit XX, gjenden në një fazë tjetër dhe krejtësisht të re të zhvillimit. Në këtë kohë, siç dihet, në Europë, serializmi dhe të gjitha format tjera të muzikës atonale, përjetojnë konsekuencave e fundit të sistemit dodekafonik të filluar disa decenie më parë. Hapësira e tyre krijuese e cila tashmë është plotësisht kosmopolite, e anulon nevojën për një identifikim partikular, gjeografik apo nacional. Kompozitori modern europian, në këtë kohë, humb ndjenjën e përkatësisë nacionale, ndaj ai përqafon gjithnjë e më tepër temat e përgjithshme, temat që mund ta intrigojnë edhe një dëgjues larg rrethit të tij jetësor. Zhvillimet teknologjike të kohës moderne ia mundësojnë lehtë këtë komunikim, kështuqë ai nuk i referohet më detyrimisht vetëm fqinjit të vet, nuk i referohet vetëm popullit të vet por ai i drejtohet njëkohësisht (njëkohësisht) një dëgjuesi potencial në një skaj tjetër të botës. Kjo do të thot se bota e tij krijuese shtrihet në një hapësirë shumë më të gjërë komunikuese.Temat që ai zgjedh, tash janë temat e përgjithshme, temat planetare, temat e mëdha që lidhen me ekzistencën e natyrës, me ekzistencën e njeriut, me fatin e botës etj. Ndaj, muzika tradicionale (muzika popullore) nuk paraqet më pikë reference e ambicieve të tia krijuese. Madje edhe në raste kur kompozitori modern i qaset asaj (muzikës tradicionale), ai e ka parasysh se është duke iu drejtuar “një dëgjuesi imagjinar botëror”, gjithmonë duke u përpjekur që krijimtaria e tij të jetë sa më e kuptueshme për një auditor më të gjërë. Ai nuk shkruan më muzikë në emër të popullit të vet, tash ai shkruan “muzikë personale”. Ai nuk preokupohet me fatin e muzikës nacionale. Së këndejmi, kategorizimi i muzikës së tij s’mund të përkufizohet dhe përmblidhet në tërësinë identifikuese nacionale, gjeografike etj.

Së këndejmi, afërsitë krijuese të tij me rrethin e tij ai i ndërton në bazë të afërsive të principeve estetike të përbashkëta. Për të ekziston hapësira krijuese “unë” e jo hapësira ”ne”.

Ekspeditat krijuese të Stockhausen në vendet afrikane, në vitet‘70-ta duhet kuptuar në këtë drejtim. Veprat që ai shkruan e që bazohen në muzikën e fiseve të lashta afrikane, nuk janë kompozuar për kontekstin nacional të atij vendi nga i cili Stockhausen (Shtokhauzenit) e thith atë muzikë, por është shkruar për qëllime krejtësisht të interesit personal. Stokhauzeni merr nga ata vetëm atë që atij i hynë në punë në procesin e tij të kompozimit: ai huazon ritmet, metrikën e pasur etj., por gjithmonë duke zbërthyer probleme të krijimtarisë së tij.

Shtrohet pyetja kush ka të drejtë këtu, “kompozitori modern europian” apo “kompozitori shqiptar”? Cila platformë krijuese është më e mirë? Përgjigja ime lidhur me këtë është e thjeshtë dhe e prerë: që të dyja! Secili kamp krijon muzikë si emanacion i zhvillimit historik në të cilën gjendet ai në kuadër të një stadi zhvillimor që ka populli, të cilit ai i takon. Nëse respektohet maksima se “kompozitori duhet të jetë i sinqert në krijimtari”, atëherë duhet të besojmë se dy kampet kanë të drejt.

II Kompozitorët tanë dhe kënga popullore

Për dallim nga ky tip i kompozitorit “modern europian” (kosmopolit e individualist), për të cilin po flas, përdorimi i muzikës popullore në krijimtarinë e kompozitorëve tanë paraqet “programi krijues”, i cili bëhet mbi bazën e një interesi nacional. Ky fenomen, duhet ta kemi të qartë, shfaqet jo vetëm te ne por, përgjithësisht te kompozitorët e popujve të vegjël, popujve që kanë ambicie të promovimit të kulturës së tyre nacional.

Me fillimin e muzikës profesionale te ne në fund të viteve ’60-ta dhe fillim të viteve ’70-ta deri në ditët e sotme, pak a shumë, për të gjithë kompozitorët shqiptarë të Kosovës muzika popullore mbetet një prej referencave të pashmangshme në krijimtarinë e tyre. Pavarësisht se sa vend zenë ajo në krijimtarinë e tyre, pa asnjë mëdyshje ajo mbetet gjithmonë në kuadër të programit krijues të tyre. Nëse bëjmë një analizë përmbledhëse të kësaj krijimtarie do të vërejmë se në të do të gjemë të gjitha format e lidhjes së muzikës artistike dhe këngës popullore.

Në krijimtarinë e kompozitorëve tanë i gjejmë një spektër të gjërë të trajtave të përdorimit të saj: do të gjejmë forma harmonizime të thjeshta të këngës popullore; përpunime të këngës popullore (pa rënim të strukturës së saj melodike dhe bazës harmonike); përpunime të këngës me ndërhyrje më të thellë në të gjitha aspektet të këngës. Por, në krijimtarinë e tyre gjejmë edhe forma komplekse të trajtimit të muzikës tradicionale, në të cilat kompozitorët tanë e ruajnë plotësisht koherencën stilistike individuale moderne dhe komunikuese me trendet stilistike botërore të kohës. Lepeza e trajtave të ndryshme të përpunimit të muzikës tradicionale, shtrihen që nga format më të thjeshta që i gjemë në këngët korale dhe “Vallet shqiptare” shqiptare për orkestër të Lorenc Antonit, veprat simfonike e orkestrale të Rexho Mulliqit, e deri te veprat me tingëllim plotësisht bashkëkohor në veprat e Ballatës, Mengjiqit, Rudit, Aliçkaj, të Zymberit etj. Dallimi në mes tyre është sigurisht shumë i madh por ajo që i karakterizon të gjitha është një dëshirë e njejtë për të dhënë një kontribut muzikës shqiptare.

Disa veçori të përgjithshme

Në periudhën e parë të kësaj krijimtarie, tek kompozitorët e Kosovës, mbështetja bëhet në elementet dalluese të muzikës sonë popullore, të asaj pjese të këngës popullore tonë që ka të theksuar elementet orientale (aspekt tashmë i futur thellë në muzikën tonë popullore dhe një element i theksuar identifikues i saj).

Interesimi i kompozitorëve tanë më tepër ka qenë i drejtuar në përpunimin e këngëve nga thesari i muzikës të traditës qytetare e më pak është orienuar në muzikën folklorike që kultivohet në Kosovë apo më sakt në folklorin verior. Megjithatë në vitet e fundit gjejmë disa vepra interesante që për bazë kanë këtë folklore (Mendi Mengjiqi, Drinor Zymberi, Valton Beqiri, Kreshnik Aliçkaj, Donika Rudi etj. Gjithashtu në muzikën aplikative apo muzikë të zhanreve tjera, folklori është përdorur me shumë sukses (Ilir Bajri)

Interesimi i kompozitorëve shqiptarë të Kosovës shtrihet edhe drejt muzikës të regjioneve të ndryshme karakteristike të muzikës shqiptare. Në këtë drejtim interesi i tyre është sidomos ndaj polifonisë së jugut. Ky interesim, sidomos në dy dekadat e fundit është më tepër i shprehur. Në vazhdën e kësaj gjemë shembuj shumë të suksesshëm në krijimtarinë e kompozitorëve tanë Mendi Mengjiqi, Rafet Rudi, Zeqirja Ballata, Valton Beqiri etj.

III Kompozitorët tanë dhe burimet e thella të muzikës tonë tradicionale

Si ka qenë muzika (tradicionale) shqiptare para shtrirjes së perandorisë otomane në këto toka, si është dukur ajo muzikë?

Besoj se të gjithë e kemi të qartë se gjatë historisë tradita jonë popullore ka pësuar ndryshime të mëdha. Në mes tjerash, ajo ka pësuar edhe për faktin se historikisht nuk ka qenë asnjëherë në pozitën e privilegjuar të shtupësit por gjithmonë ka qenë në pozitë e popullit të shtypur. Pa asnjë mëdyshje sulmet (që do të thot ndikimet) më të mëdha duhet t’i kenë përjetuar gjatë periudhës pesëqindvjeçare të pushtimit otoman. Infiltrimi i kulturës orientale (otomane) në trupin tonë kulturor, ka qenë aq i madh sa që edhe sot e kësaj dite atë e ndjejmë. Gjatë kësaj periudhe të gjatë, rrjedha e muzikës shqiptare është sulmuar rëndë dhe në mënyrë brutale dhe, kjo është bërë sipas rregullave dhe metodave të cilat të gjithë pushtuesit, në çdo kohë i përdorin. Zakonisht caku i pushtimeve të mëdha (gjatë tërë historisë), në thelb është i njejtë: dominimi ushtarak e politik, përfitimet ekonomike, përfitimet teritoriale e strategjike etj. Por, sipas rregullit, goditjen të madhe populli i pushtuar e përjeton në fushën e traditës kombëtare (në kulturë, në gjuhë, në muzikë, etj.), edhe në raste kur ky cak nuk proklamohet publikisht. Zakonisht sulmet në këtë fushë janë rëndomë të maskuara mënyrë perfide dhe janë të bëra me një planifikim afatgjatë. Pushtuesit e dinë rregullin themelor të pushtimit: nëse një populli arrin t’ia zaptosh shpirtin, efekti i pushtimit do të jetë i madh.

Ne jemi goditur në qenësinë tonë kombëtare, në kulturën tonë tradicionale dhe si pasojë e kësaj, elementet thelbësore të kësaj tradite me kalimin e kohës janë zbehur, janë tretur apo, ato që kanë mbetur ato janë deformuar, pa asnjë dyshim. Sigurisht, për të gjithë është e qartë se ato nuk mund të kthehen në trajtën siq kanë qenë, megjithatë, nuk mendoj se gjurmët kanë mundur të zhduken plotësisht. Së këndejmi këto gjurmë duhet ndjekur. Sikurse gjuhëtarët që “zbulojnë” trajta të vjetra të fjalëve të haruara të popullit tonë; ashtu siç lokalizohen ekspresionet arkaike të fjalëve që sot i përdorim e që me kalimin e kohës vetëm janë transformuar; sikurse që arkeologët, në gërmadha zbulojnë shenja, objekte, gjësende nga jeta e një civilizimi të lashtë, mu ashtu mund të gjenden edhe sot floskulat e shpërndara të muzikës sonë të vjetër. Këndimet e vjetra tona të kohës para-osmane mund të mos gjenden si tërësi, por copëzat e kësaj tradite janë të mëshehura dikund afër nesh, ato janë në këngët tona, dhe ato duhet të identifikohen. Andaj, ne duhet parreshtur t’i bëjmë pyetje vetës sonë: si ka qenë muzika shqiptare (muzika popullore) para ardhjes otomanëve në këto anë, si është dukur ajo?

Kjo detyrë, në rradhë të parë i takon (etno) muzikologjisë sonë. Ajo duhet t’i ndriçoj rrethanat e këtij këtij procesi, që e ka mbuluar këtë muzikë, pjesa e madhe e së cilës është pushtuar për shekuj me rradhë. Por edhe ne si krijues, ne si kompozitorë nuk duhet të akomodohemi lehtë në hapësirën e muzikës sonë, Edhe ne duhet ta marrim përgjegjësinë intelektuale në punën tonë krijuese, meqë ajo nuk është pa obligime që të gjejmë rrugë origjinale në veprat tona të riaktuelizimit dhe “rigjenerimin” të traditës së kulturës sonë. Ambiciet tona duhet të drejtohen në hulumtimin minucioz të materialeve tingullore nga tradita jonë dhe, të drejtohen në gjetjen e “margaritarëve” të mshehur në shtresat më të thella të muzikës që këndohet edhe sot në popull, qoftë në këndimet e kësaj pjese të popullit që ka arritur ta ruan qenësinë e vet por, pse jo, duhet t’i identifikojmë edhe elementet e traditës sonë (formave më arkaike) të mbetura në këndimet e popullit tonë të shpërndarë gjatë shekujve. Duhet hulumtuar edhe elementet që janë bartur dhe integruar në kontekstin e kulturave të tjera. Pse të mos ndërtojmë një realitet të ri, bashkëkohor mbi këto “rrënoja”. / KultPlus.com