Gili Hoxhaj

Në fillim të marsit 2018, Kisha “Shën Ndou” në Prishtinë ishte mbushur plot me audiencë.

Krejt sy e vesh ata dukeshin në mes të programit, së bashku me Korin e Filharmonisë së Kosovës, e nën tingujt e violinës së Festim Fanajt kur kishin filluar të zhyteshin në zërin e thellë të Luan Durmishit. Përballë tyre ishte dirigjenti që vepron në Londër, Marsio Da Silva. Këtë interpretim më të veçantë e pat bërë përjetimi i publikut që po dëgjonte “Këngën e Rexhës”, e cila erdhi nën aranzhimin e kompozitorit Hajrullah Syla.

Kur vepra mbaroi, publiku dukej sikur kishte gjetur prehje në interpretim e zor ishte shkëputur nga kjo qetësi, për të vazhduar me duartrokitje të fuqishme. Luan Durmishi nuk po e interpretonte këtë vepër për herë të parë. Para dhjetë vitesh e kishte përjetuar një eksperiencë fort të veçantë derisa e kishte kënduar para një publiku krejtësisht tjetër në Austri, që nuk dinte asnjë fjalë të veprës. Nuk ishte vetëm publiku ai që nuk e kuptonte tekstin e saj, por edhe vetë këngëtarja që kishte vendosur të interpretonte përkrah Durmishit.  

Drejtoresha e teatrit “Lalish”, Nigar Hasib, përsipër kishte marrë rolin e nënës së Rexhës. Kishte përfunduar në skenë pa e ditur tekstin por duke e ndjerë e transmetuar fuqishëm atë. Kjo kishte ndodhur në saje të respektimit të rregullave të teatrit, ku artisti që përballet me tekste të vendeve të tjera, e transmeton atë vetëm përmes impulseve, lëvizjeve të trupit të cilat nxjerrin në pah fuqinë e zërit. Kështu Nigar e kishte interpretuar copëzën muzikore pa kuptuar as edhe një fjalë të saj, pa e ditur aspak historinë veprës, përkundër që gjatë provave e kishte ndjerë se vështirë po i rezistonte asaj. Përkundër këtyre, publiku e solistja e kishin shoqëruar veprën me një intensitet emocionesh, derisa publiku kishte përfunduar mes lotësh. Kështu e kujton tenori Luan Durmishi performancen që e cilëson si një nga eksperiencat më të veçanta të karrierës së tij.

Depërtimi i Durmishit në Lalish Theater Labor në Vjenë

Lalish Theater Labor në Vjenë është një teatër bashkëkohor, krejtësisht jokonvencional që merret me traditën dhe eksplorimin e kulturave të qytetërimeve të ndryshme, përmes të cilave gjen artistë të atyre vendeve që ata i konsiderojnë si përfaqësuesit më të denjë të kulturave vendore, derisa kjo arrihet përmes një punëtorie seleksionuese. Pas kësaj, artistët ftohen në teatër për të bashkëpunuar në krijimin e performancave muzikore. Pasi një pjesë e këtij teatri kishin vizituar Kosovën, kishin përzgjedhur Durmishin për të përfaqësuar Kosovën në projektin e tyre ‘’Drei Brucken’’, ku ishin të përfshirë  Kosova, Ukraina dhe Irani.

“Artistët nga Irani, për shkak të problemit të lëvizjes, nuk kishin pasur mundësi të jenë pjesë e projektit dhe vendi i tretë është zëvendësuar me Vjenën, konkretisht me bashkëthemeluesit e këtij teatri, artisten me prejardhje nga Kurdistani, Nigar Hasib dhe Shamal Amin, dy udhëheqëset e këtij teatri”, tregon Durmishi.

Ajo çka e bën edhe më të veçantë këtë teatër është “rregullorja” se në çdo ballafaqim me kulturat e vendeve botërore, nuk duan të dinë se çka thotë teksti në fjalë i një monologu ose kënge. Kur një artist i një vendi të caktuar sjellë tekst në fjalë ose tekst notal në fjalë, në këtë teatër përmes eksperimentit laboratorik deri te vënia e performancave në skenë, punohet vetëm përmes impulseve, lëvizjeve të trupit të cilat nxjerrin në pah fuqinë e zërit, emocionin real përmes të cilit praktikisht kuptohet domethënia e tekstit. 

Rrugën për atje, Durmishi e kishte marrë me një bagazh veprash të kulturës shqiptare, në mesin e të cilave ishte edhe “Kënga e Rexhës”. Ai kishte interpretuar këtë këngë në provat eksperimentale para bartësve të teatrit e kolegëve nga Ukraina. Interpretimi e vepra i kishte goditur të gjithë, veçmas Nigar Hasib, e cila njihet si një artiste e këngëtare e përmasave të mëdha që ka marrë në botë epitetin e divës së këtij teatri.

“Te nesërmen, drejtori i teatrit – Shamal Amin, artist dhe antropolog i jashtëzakonshëm më thotë se Nigar ka vendosur të performojë vetëm me ty, në njërën pjesë të performancës “Këngën e Rexhës” në duet. Natyrisht që për mua ishte tejet privilegj të performoja vetëm me Nigar Hasib ”, shpjegon tutje për KultPlus tenori Durmishi.

Për Nigar Hasib, “Kënga e Rexhës” mbetet vepra që e ka emocionuar nga gishtërinjtë e këmbës e deri tek flokët

Durmishi tregon se e kishin ndërtuar veprën në mënyrë spontane përmes lëvizjeve të trupit dhe gjatë provave derisa ai këndonte “Këngën e Rexhës” në formën e tij origjinale (accapella), Nigar lëshonte tinguj të çuditshëm nga trupi i saj. Gjatë kësaj kohe, ajo e kishte ndjerë se nuk po mund t’i qëndronte rezistente kësaj storje dhe kishte bërë përpjekje që për herë të parë t’i thyente rregullat e teatrit.

“Më thotë “rregullat shpesh ja që thyhen. Nëse jo tash gjatë krijimit tonë të kësaj performance, atëherë pas përfundimit të katër shfaqjeve tona, dëshiroj shumë ta di se çka thotë teksti nga fillimi deri në fund”. Unë refuzoj natyrisht t’i tregoj domethënien e tekstit gjatë eksperimentit dhe i premtoj që në fund të shfaqjes së fundit do t’i tregoj saktësisht se çka është storja e këngës”, tregon tutje tenori kosovar.

Kjo performancë ka mbetur fort e ngulitur në mendjen e Durmishit, i cili e kujton në detaje. Ai thotë se Nigar, aq magjishëm e kishte sjellë rolin e nënës, duke nxjerr nga trupi i saj tinguj ofshame të një nëne ‘’shqiptare’’ pa e ditur tekstin, por në fakt duke e ditur që bëhet fjalë për një tragjedi dhe një vajtim mortor. Ashtu siç e kujton Durmishi, interpretimi i tyre i përbashkët kishte përlotur edhe audiencën.

“Unë gjatë performancës tonë isha i ballafaquar për herë të parë me mrekullinë e artit dhe për mua ai moment, ata tinguj të Nigarit që të rrëqethnin të gjithë trupin, ato lëvizje të trupit të saj që tregonin dhimbjen për “djalin” e saj të vdekur, ajo audiencë e tëra gati e përlotur nuk do të shlyhen kurrë nga memoria ime artistike”, rrëfen Durmishi.

Kurse artistja Nigar Hasib kishte cilësuar ‘Këngën e Rexhës’ si veprën që e ka emocionuar më së shumti në karrierën e saj duke thënë se çdo tingull e kishte ndjerë nga gishtat e këmbëve e deri tek flokët.

“Zëri për këtë teatër është më tepër se artikulim i fjalëve apo pasues i teksteve të mësuara përmendësh”

Përvojën e tij në këtë teatër, Durmishi e cilëson si një ndër eksperiencat më të rëndësishme në karrierën e tij, ndërsa tregon për veçantitë e këtij teatri, tek i cili i kushtojnë shumë rëndësi zërit. Pushteti i artistit në skenë është i definuar në zërin e tij. Durmishi për KultPlus tregon se vetëm në këtë teatër e ka parë ballafaqimin me pushtetin e zërit të artistit. Zëri për këtë teatër është më tepër se artikulim i fjalës apo pasues i teksteve të mësuara përmendësh.

“Zëri për ta është pjesa më e rëndësishme e performuesit, duke e konsideruar se kryesisht teatri tradicional euro-amerikan duke qenë i lidhur ngushtë me tekstin e shkruar dramaturgjik, rolin e zërit e ka kufizuar gati krejtësisht, duke e vënë në shërbim të dialogjeve verbale me përmbajtje apo domethënie të caktuar, përmes aktorëve apo përgjithësisht artistëve performues të këtij teatri”, tregon tutje tenori Luan Durmishi.

Në këtë mrekulli të këtij teatri qëndrojnë dy ‘’bardet primitiv’,  Nigar Hasib dhe Shamal Ami, të cilët janë bartësit kryesor të Tetarit “Lalish” dhe të cilët përmes ekspeditave etnologjike dhe antropologjike në kulturat dhe qytetërimet e hershme vazhdojnë t’i gjurmojnë misteret e humbura të zërit njerëzor.

Durmishi tregon se në teatrin “Lalish” zëri nuk është vetëm diçka që dëgjohet, por ai edhe ‘’shihet’’ dhe si i tillë vepron. Nigar Hasib thotë “zëri për sy e jo sallë për vesh’’.

Në këtë teatër artistët nuk luajnë role. Aty askush nuk imiton dhe kopjon askënd. Ata janë të gjithë vetja e tyre. Në këtë teatër nuk ka role kryesore e as dytësore. Aty secili është rol kryesor. Aty secili është autor, regjisor dhe aktor.

“Mund të themi se në këtë teatër brenda një shfaqjeje, secili ashtu siç e ka rrëfimin apo historinë, e ka edhe shfaqjen e tij  dhe paraprakisht në këtë teatër, kështu ndërtohet gjithçka nga fillimi deri në fund. Kjo është magjia e teatrit “Lalish””, tregon Durmishi.

Durmishi ndihet i lumtur që këtë interpretim ai ia ka falur edhe publikut të Prishtinës, ani pse në një format krejtësisht tjetër.

“Natyrisht ndjesia gjatë interpretimit tim si solist me “Këngën e Rexhës”  ishte pothuajse e njëjtë dhe ajo u pa në reagimin dhe sytë e publikut, por e ndryshme si koncept, sepse interpretohej  prej një mediumi dhe formati krejtësisht tjetër të artit, atij të muzikës klasike”, tregon ai.

Durmishi thotë se ajo çfarë i karakterizon performancat e tij artistike është emocioni. Ai thotë se është produkt i studimeve edhe të dobëta edhe atyre superiore, por në fund emocionin e fort dhe te sinqertë, nuk ka lejuar që ta shkatërrojë askush.

“Ti mund të kesh shkollime të dobëta dhe brilante gjatë studimeve gjithkund në botë, por emocionin ose e ke, ose nuk e ke. Interpretimi i një artisti në çfarëdo lloj medium te artit nëse nuk transmeton emocion, rrezikon gjithmonë ta humbasësh publikun, për arsyen sepse publiku është shumë i sinqertë kudo” tregon ai.

Luan Durmishi është tenor multidimensional, themelues dhe udhëheqës i Orkestrës “Rexho Mulliqi” dhe anëtar i korit të Filharmonisë së Kosovës. / KultPlus.com