(Një vështrim në jetën e karrierën e aktorit Aleksandër Moisiu)
Nga Pjeter Logoreci

Duke i bërë një analizë të shpejtë shkrimeve që janë publikuar për aktorin me origjinë shqiptare Aleksandër Moisiun, kuptohet, që ai ka qenë një yll i skenës teatrore botërore me përmasat e një gjeniut në fushën e aktrimit. Është një fat i madh për ne shqiptaret që ai e zhvilloj karrierën e tij në vendet me tradita kulturore si Gjermania , Austria, Italia, Çekia… të cilat kanë të ruajtur dhe arkivuar historikun e teatrove të tyre kombëtar, ku karriera e Aleksandër Moisiut ishte për disa dekada dominante. Për rrjedhoje ekzistojnë në këto arkiva, dokumente që pasqyrojnë karrierën me fillime të vështira, por brilante të aktorit të përbotshëm Aleksandër Moisiu. Shtetet ku ai punoj dhe jetoj, u përpoqën ti japin Moisiut identitetet e tyre kombëtarë.

Për kritiken italiane, Alessandro është një triestin i lindur (pa përmendur prejardhjen e prindërve emigrante), përfaqësues i denje i shkollës italiane të aktrimit. Në të vërtetë ai kaloj në Trieste një periudhë të vështirë të fëmijërisë së tij, me shume probleme familjare dhe ekonomike për të cilat familja e tij u detyrua të largohet për një jetë më të mirë, drejtë Austrisë.

Për teatrin Austriak, Moisiu u „zbulua dhe u formua“ në Vjenë, edhe pse aty u përball me probleme të mëdha të integrimit, u nënvleftësua dhe ju mbyllen dyert e skenës si i paafte dhe i patalentuar në fushën e kantos e të teatrit. Teatri gjerman i Pragës ishte vendi ku Moisiu gjeti përkrahje dhe ju hapen mundësitë për të filluar karrierën e tij si aktor. Në themel të karrierës së tij qëndron këmbëngulja e superaktorit austriak Kainz, i cili zbuloi tek djaloshi Moisi të ardhmen e teatrit modern dhe e drejtoj atë drejt Pragës ku punonin miqtë e tij.

Fillimi i tij në teatrin e Pragës me eksperiencat që krijoj, ishte shkolla e vërtetë për artin skenik të Moisiut. Por talenti i pakufi i Moisiut me sukseset e njëpasnjëshme kërkonte një ambient me të gjerë, e të përmasave botërore siç ishte skena e teatrit ne Berlin. Mbas dyvjetesh e gjysmë debutimi në Pragë, ku mundësitë ishin të kufizuara, më 17-të dhjetor 1903 emri i Aleksandër Moisiut shfaqet në afishet e teatrit të Reinhardt – it në Berlin me rolin e aktorit në dramën me temë shoqërore “Na dne” të Maksim Gorkit (të shkruar në 1902).

Në arkivin e muzeut të teatrit Austriak në Vjenë që është pjesë e Muzeut Historik të Artit, gjendet fondi i Alexander Moissi. Fondi është i ndarë në disa sektorë, në atë të FOTOGRAFISE ku gjinden dhjetëra foto origjinale të aktorit. Sektor tjetër shumë i rëndësishëm është ai i LETRAVE DHE DORËSHKRIMEVE ku gjendet korrespondenca e Moisiut me familjen, miqtë, kolegët apo telegramet e posta e tij. Këtu gjej rastin të falënderoj të gjithë personelin e arkivës së teatrit për gatishmërinë e përkrahjen në kërkimet e mija. Bashkëshortja e Aleksandrit, aktorja Johanna Terwin i dhuroj këtij fondi një pjesë të madhe nga dokumentacioni ekzistues, në mes tyre edhe kujtimet e saj për momentet më të spikatura të jetës së tyre artistike e bashkëshortorë.

Duke shfletuar pjesë nga kujtimet e pjesëtareve të familjes mësohet që Moisi Moisiu (1)dhe Amalia De Rada(2) u martuan ne Trieste por erdhën në Shqipëri për të jetuar. Baba Moisiu (i besimit Kristjan Ortodoks) erdhi në Trieste,që atëherë ishte nën Perandorinë Austriake, në 1862-shin. Ai ishte tregtar vaji, drithërash e lëkurash. Familja pati dhjetë fëmijë. Nga këta dy vdiqën pak mbas lindjes. Tetë të tjerët ishin pesë vajza: Irena, Sofia, Melania dhe dy binjaket Epifania e Elvira, kurse tre djemtë ishin: Konstantini, Dante e Aleksandri. Fëmija i pare i familjes ishte Konstantini që lindi më 1864 e mbas dy vjetësh në jetë erdhi Dante. Aleksandri lindi më 2 prill 1879 në Casa Rolli (Riva Grumula) pranë portit në Trieste. Ai u pagëzua në kishën e Shën Kolit të Triestes sipas ritit Kristian Ortodoks grek.

Foto 1: Dëshmia e pagëzimit të Aleksandër Moisiut (foto Pjeter Logoreci)
Duhet shikuar që nga shkrimet e botuara, po ashtu edhe nga dokumentet që gjenden, nuk ka asnjë pikë që të vërtetohet teoria e shumë përfolur e të qenit Jude gjë e cila vërtetohet nga vet familjarët dhe të njohurit e tij (Irmgard Rohracher ne librin Alexander Moissi, faqe 3, Wien 1951).

Foto 2: Vërtetimi i lëshuar nga kisha ortodokse autoqefale shqiptare (1932)

Sipas shënimeve, mbas humbjes së 12 anijeve plot me mall të babait (1883) të cilat u mbyten nga stuhia në det, familja jetoj e ndarë.
Nëna Amalia që ishte e krishterë nuk ambientohej dot në jetën e vështirë plot orientalizma të asaj kohë në Shqipërinë e Osmanizuar nga turqit, u shpërngul tëjetonte në Trieste se bashku me vajzat Irena, Sofia dhe me të voglën Melaninë. Kurse në Durrës, me babain Moisi jetonin të shkujdesur Konstantini, Dante, Aleksandri dhe dy vajzat binjake. Aleksandri 4 vjeçar, i cili ishte fëmija i fundit, më i vogli, ishte i zgjedhuri i babait i cili nuk kursehej për të plotësuar dëshirat e fëmijëve që jetonin në ambientin mbytës të qytetit. Në moshën 6 vjeçare Aleksandri mori si dhurate nga babai një kalë i cili i mbushi me gëzim jetën e botën e tij fëminore. Shkolla e kohës që preferonin fëmijët ishte për të dëshiruar, por edhe Sandri (siç e thërrisnin të afërmit) ishte nxënës i dobët. Në shkollë mësimet ishin në gjuhën greke, por në shtëpinë e Moisiut flitej gjithmonë shqip. Sandri ishte mengash (shkruante e punonte me dorë të majtë). Në kujtimet e motrave ai përshkruhet si fëmijë i lëvizshëm, shumë i shkujdesur dhe me plot fantazi.

Motra Melani kujton: Aleksandri bënte kudo rrëmuje dhe ishte i shkujdesur. Ai humbte gjithmonë gjerat e tija personale. Ne kemi fjetur në një dhomë me Sandrin dhe ai mundohej të kujdesej për mua dhe të më gëzonte. Kuzhinierja jonë e vjetër me emër Gigia, kujdesej për ne gjatë ditës. Kur Aleksandri nuk shoqërohej nga të tjerët nga shkolla deri në shtëpi, ndodhnin gjithmonë gjëra të papëlqyeshme: p.sh. një here ra në kanalin e madh të ujit, një herë tjetër rrëzoj një shitës ëmbëlsirash dhe një grua me vezë…. e babai duhej të paguante dëmin….një herë bashke me binjaket dhe Melaninë hëngrën dhe dëmtuan vreshtin me rrush të një verëpunuesi e babai përsëri duhej të paguante…një herë në dimër ai rrezoi në det vëllain e madh i cili ishte i ftohur …

Mbas 4 vitesh në tokën shqiptare në vitin 1887 i jati e lejon të shkojë tek e ëma në Trieste. Kjo ishte një periudhë e vështirë për Aleksandërin fëmijë. Në Shqipëri ai shihej nga bashkëmoshatarët si “italiani” kurse në Trieste si “albanese” dhe kjo ndikoj që ai të mbyllej dhe të mos shkonte mirë me mësime. Si më i vogli ndër fëmijë, Sandri ishte gjithmonë nën diktatin e motrave. Ai ishte “fëmija i prapë i familjes” dhe shpesh e ndëshkonin. Shkolla nuk i pëlqente e aq më pak detyrat e shtëpisë. Në shkollën fillore u detyrua të përsërisë disa herë klasën për arsye të rezultateve të dobëta.

Tingëllimën e parë të zemrës për teatrin e pat në Trieste kur pa në skene aktorin e madh italian Ermete Novelli, i cili luante pjesë nga “Papa Lebonnard” dhe nga “Luigji i IX”. Se bashku me një teze të tij plake, Sandri pati mundësi të ulej në një nga lozhat e fundit të teatrit që të shikonte humoristet veneziane “Zago”“e “Benini”. Me pas ndodhi ajo… që do ti ndërronte jetën princit të vogël Moisi. Asnjëherë me përpara i vogli nuk kishte menduar që, dikush pa mjete muzikore, këngë apo muzikë do te mund të argëtonte një sallë plot me spektator që qeshnin si të çmendur. Nëpërmjet artit të Novell-it Sandri futet në botën magjike të skenës e me fantazinë e tij fëmijnore arrin të shoh të ardhmen e tij në këtë fushë….. Momentet e kësaj dite lanë gjurmë të pashlyeshme në jetën e tij.

Në këtë kohë situata ekonomike në familje u rëndua shumë. Nëna vendosi ta dërgonte Sandron tek një kushëri i saj prift në Graz të Austrisë. Prifti premtoi ta ushqente dhe ta shkollonte atë. Kur çdo gjë po shkonte siç duhej, priftit u transferua e Sandros ju deshtë të kthehej në Trieste.
Dy nga motrat, me ndërmjetësinë e një kushërire me influence në Vjenë arritën të punësohen si nënpunëse ministrie e kështu të siguronin të ardhura të mjaftueshme për të jetuar të gjithë. Familja u shpërngul në Vjenë. Aleksandri këndonte shumë bukur dhe ishte dëshira e nënës që ta dërgonte në konservatorin e Milanos, por pamundësia ekonomike e detyroi atë të ndiqte familjen në Vjenë.

Në vitin 1896 Moisiu zbret nga treni në Südbahnhof në Vjenë, ndërkohë që familja kishte në qira një hymje me dy dhoma të vogla në Hiessgasse /Landstrasse në bashkinë e trete, ku ishte sistemuar nëna me dy motrat. Për të ndihmuar sadopak ekonominë e familjes ai fillon të japë mësime të italishtes. Edhe pse ishte i veshur keq, trupvogël dhe i pa eksperience për veten e tij, edhe pse nuk zotëronte për vete gjuhën gjermane, ai arrin të ketë disa nxënës dhe të sjell në shtëpi drekën e ngrohtë për familjen.
Për Alessandron ëndrra e konservatorit jetonte. Me ndihmën e kushërirës së tij me influencë, të drejtorit italian të konservatorit Ferrucio Busoni e të profesorit të kantos Mancio arrin të futet në konservatorin e Vjenës. Fatkeqësisht mbas fillimit të mësimeve profesori Mancio vdes dhe zëvendësohet nga Prof. Forsten, i cili kishte një metodë të ashpër mësimore. Si student i konservatorit Moisiu kishte mundësinë të frekuentonte gratis koncertet e operat. Edhe në konservator ai nuk arrin të bëjë hapa përpara. Nuk merr pjesë rregullisht në prova, në leksionet e kantos e të teknikës së frymëmarrjes. Në mësimin e harmonisë e të gjuhës gjermane nuk merr pjesë pothuajse aspak, gjë që Profesori Forsten nuk e toleron e në fund të semestrit të parë i heq Aleksandërit të drejtën e studimit.

Në gjendje shpirtërore të dëshpëruar, me këpucë të grisura, gjysmë i zbathur, me trupin e vogël që dridhej nga të ftohtit e dimrit të egër Vjenezen leckat që mbante veshur, ai endej rrugëve të qytetit për të kërkuar punë. Kjo situate e ndoshta ndonjë ftohje e mëparshme bëhet shkas për një sëmundje të rëndë të mushkërive e cila me vonë do ti marre dhe jetën.

Duke shfrytëzuar njohjet nga konservatori, fillon të punoje si Claquere (person që paguhet të duartrokas gjatë një shfaqje) në Hofoper ku shkonte çdo natë. Gjate ditës ai punon si ndihmës-varrimesh në Zentralfriedhof (varrezat qendrore), ku asistonte në ceremonitë e varrimeve që në Vjenë janë shumë klasike, që më vonë i shërben në krijimin e figurave artistike ku vdekja ishte pjesë në atmosferën e rolit, si të princi Hamlet.

Në këto ditë të vështira rastësia i solli një punë si figurant në teatrin e qytetit. Me 19 shkurt 1899 ai nënshkruan kontratën me drejtorin e teatrit të qytetit Paul Schlenther, ku punësohej si figurant i përhershëm.

Foto 3 :Aleksandër Moisiu figurant në Burgtheater
Moisiu tregon: “Në rinin time të hershme kur erdha në Vjenë, nuk u prita me tuba lulesh, por punoja shumë. Fillova si mësues i gjuhës italiane dhe fitoja vetëm për 30 Kreuzern për një leksion gjë që nuk më lejonte të bëja një jetë normale. Dëshira ime ishte të bëhesha këngëtar dhe arrita të hyj në konservator. Mësoja të këndoj, por që të bëhesh këngëtar duhej të kishe një stad mesatar, për ketë me duhej të këndoja nga mëngjesi deri në darkë….isha shumë i mbingarkuar e ndodhi që nuk me eci mirë…… që të përmirësoja situatën time materiale e ekonomike mora përsipër punën e ndihmësfigurantit në Teatrin e Qytetit. Dielli me shndriti më fat e më mëshirë dhe me ndërhyrjen e një djalit të Krachers, arrita të bëhem figurant. Kjo ishte punë shumë më e mire se ndihmësfiguranti. Honorari im për çdo natë ishte 80 Kreuzer (1, 35 Mark) që më mjaftonte për të shuar oreksin rinor të ditës, por vetëm me Würstel (Salsiçe)e bukë…., por e rëndësishmja ishte se isha në Burgtheater…E fillova punën me “Meister von Palmyra” (Mjeshtri nga Palmira). Mundohesha të isha në lartësinë e duhur; isha njëri nga turma e popullit grek…por krejt në fund të skenës…sa që kisha ndjesinë se regjisori nuk kishte besim tek unë ose turpërohej nga prezenca ime…krejt në fund të skenës …..që të mos me shihte kush, e kështu herë pas herë me duhej të dilja dhe të hyja prapë, në çdo akt, por përsëri në fund të skenës, krejt afër derës… E kjo gjë ndodhi në shumë pjesë teatrore… O Zot, sa herë jam rrezuar së bashku me heshtën që mbaja në dorë….Pastaj erdhi kthesa: në “Cyrano de Bergerac” isha në skenë si kadet. Në aktin e katërt “Gascogne” përfshihej nga stuhia dhe kadetët duhej të prekeshin nga era e të dilnin…., e këtu unë u ndjeva shumë i shqetësuar e nuk dola…, për këtë mbas disa ditësh u thirra nga drejtori Schlenther që të sqaroja shqetësimin tim….dhe kaq ishte… unë që kisha menduar deri në atë kohë, që atje ne fund ku isha nuk do të me vërente askush, me besoni, mbeta shumë i befasuar…..”, Fragmenti është marre nga disa shënime, kujtime të tij, të depozituara në Theatermuseum / Wien

Në shkrimin e tij “Debutimi im në Burgtheater” ai kujton: Isha në Vjenë. Isha shumë i ri e shumë i varfër, jepja mësime private gjuhë pak personave të cilët patën besim tek unë. Në të vërtetë në atë kohë nuk kisha as idenë me të vogël se çka dëshiroja të bëhesha…Isha në kërkim të bukës, kisha uri të madhe e zorrët me këndonin në bark, kur rastësia e madhe më solli në Burgtheater si Komparse (Figurant)….

Uni- i brendshëm i artistit filloj të zgjohej tek ai. Pasioni i tij për teatrin jep frytet e para. Në skenë si figurant ai mundohet të krijoje figura sa më të besueshme për publikun. Një here kur të gjithë figurantët duhej të dilnin nga skena, ai mbet në skene i rrëmbyer nga interpretimi i aktorit Ernst Hartmann që interpretonte Cyrano-n. – Dil jashtë, thërret shefi nga prapa skenës, por ai i mahnitur mbeti aty deri në fund të aktit…. Një herë tjetër ndodh qe ai i prekur nga skena që luhej, filloi të qajë më dënesë, gjë që tërhoqi vëmendjen e publikut. Njerëzit filluan të flasin me tallje për të “riun e apasionuar” që rrëmbehej shpejt….. por ai arriti të ketë vëmendjen e të gjithëve.

Është zakon i Burgtheatrit të Vjenës që herë pas herë t’ua japë mundësin talenteve të rinj të paraqiten para regjisorëve me pjesë të ndryshme, për të siguruar një vend pune “me rastin e shtesës së personelit” si aktor. Aleksandri me ndihmën e aktores Maria Urfus (që më 1910 u martua me Moisiun dhe me 1911 patën një vajzë të quajtur Beate),mëson pjesë nga “Uriel Acosta”, nga e famshmja “Narziss” dhe “Rikardi III”. Mikja e tij përpiqet shumë qe krahas artit skenik të përmirësoje të folurit e tij në gjermanisht.

Kështu me 1 dhjetor 1899 paraqitet me interpretimet e tija para komisionit të regjisoreve të Burgtheatrit. Ai e ndjen veten të kënaqur e të sigurt gjatë lojës së tij. Plot zell dhe furishëm fillon Aleksandri duke shpërthyer zjarrin që i vlon në shpirtin e tij prej artisti, në frazat që reciton. Fraza, rreshta, monologje në gjermanisht, të cilave nganjëherë nuk ua dinte kuptimin.

Aleksandri kujton: gjatë Uriel Acosta, drejtori Schlenther qeshte me gjithë zemër, por vetëm Narziss i pëlqej atij; tete dite mbrapa unë qëndroja në skenën e Burgtheatrit para kolegjit të regjisoreve. Kurrë nuk i mësova përshtypjet e tyre për pjesët e mia, e me sa di unë: mendimet e Sonnenthal-it, Krastel-it, Lewinsky-it dhe Hartmann-it nuk kishin asgjë të mirë. Por drejtori Schlechter besonte tek unë, e kjo ishte gjëja më e bukur që më kënaqte në atë kohë: që drejtori Schlechter më shikonte mua si një aktor të ardhshëm….. ky ishte parashikimi i tij… Unë fillova të studioj e të mësoj gjermanisht nga gruaja ime që ishte aktore, Maria Urfus…..gjermanishtja për mua si i lindur në Itali ishte shumë e papërshtatshme dhe e vështirë.

Kolegji i regjisoreve nuk reagon aspak nga pasioni e temperamenti i veçante i këtij djaloshi 19 vjeçar. Njëzëri ato marrin vendimin: Alexander Moissi ist zum Schauspieler ungeignet.
Aleksander Moisi është i paaftë që të bëhet aktor…. megjithatë komisioni e lejon atë të vazhdojë të punojë si figurant, por që mund të thotë ndonjë fjalë nganjëherë…. megjithë theksin e keq të gjermanishtes që ka…, por tashmë shpirti i tij nuk gjente më paqe dhe digjej për skenën… Më 31 Mars 1900 ai këndon në skenën e Shoqërisë Tregtare të Vjenës në pjesën “Ehemann vor der Tür” (Bashkëshorti tek porta) më shumë sukses. Sukses tjetër për tu përmendur ishte roli “Kusofkin”, ku interpretoj vargjet e Turgenjevit në pjesën “Gnadenbrot” (Bamirësia). Në një gazetë të kohës shkruhej: i riu Moisi dëshmoi për një talent të padiskutueshëm…zëri i tij i shumëngjyrshëm, loja në pantomime, sikurse edhe siguria e tij në skenë bëri përshtypje shumë të mirë….

Kjo shërbeu që të Moisiu i ri të rritej besimi në vetvete. Guximi i tij triumfoi mbi pasigurinë e mungesën e eksperiencës.

Foto 4 : Aleksander Moisiu në fillimet e tij…(1906)

Fati e solli që në nëntor 1900, në një teatër të vogël në Vjene (Nußdorf) do të shfaqej nga një trupë e huaj pjesa “Die Räuber”. Dy dite përpara shfaqjes Aleksandri mori përsipër një nga rolet kryesore, për të zëvendësuar aktorin që për arsye personale mungonte. Një ditë tjetër ai mori më shumë iniciative mbi vete rolin e “Kosinsky-t” prapë si zëvendësues, sa që në grupin e figurantëve të Burgtheatrit, filluan ta quajnë “Aleksandri Shpetuesi”. Për këto dy ndërhyrje ai mori shpërblim nga kolegu i tij, figuranti më i vjetër i Teatrit Moncza, një palë këpucë.

Më pas ndodhi që në komedinë Tartufi, ku ai luante shërbëtorin Lorenzo, emri Aleksandër Moisi do të shtypej për të parën herë në afishet e shfaqjes. Aktori i madh Josef Kainz dhe Moisiu qëndrojnë bashkë në skene, por ndodhi ajo që nuk pritej…
…..duke u futur në skenë Kainz fillon të interpretojë : …. Lorenzo, o shërbëtori im, a është gati veshja ime…?? e pas një shikim të shpejtë pyetës Lorenzos…..
Kainz shtanget i befasuar nga sytë e shërbëtorit, Moisiu nuk arrin të lëviz më, ai nuk mundet të flasë….. vakum…edhe pse dëgjonte sugjerimet e suflerit ….. Sy me sy vështroheshin të dy, kolosi Kainz që ishte legjenda e teatrit në të gjitha trevat gjermano folëse dhe figuranti “i panjohur” Moisi…

Kainz arrin të shoh në shprehjen e syve të Moisiut – Lorenzo, ndjenjën e nënshtrimit e të fatkeqit, e po ashtu zbulon të figuranti i panjohur, forcën, madhështinë e talentin e një aktori të ardhshëm….
Ai keshillon Moisiun në qarqet më të larta të hierarkisë teatrore. Drejtori Schlenther e sugjeron Aleksandërin të Angelo Neumann që ishte drejtues i Teatrit gjerman të Pragës, i cili i beson instinktit të Kanz-it. Me ndihmën e motrës së tij, Moisiu blen nga një tregtar rrobash të përdorura në Judengasse një kostum, një kapele (të cilën më pas e harron në tren) për 3 Gulden dhe udhëton për në Pragë. Një kontratë 6-të vjeçare e pret në Neues Deutsche Theater ku ai për katër vjet rresht (1901 – 1904) aktron. Filloj me rolin e Elias në “Über unsere Kraft nga Björnson “, ku la gjurmë të paharrueshme. Më pas vazhdon me Franc Moor, Cyrano von Bergerac dhe Coupeau të Zolas në “L´Assomoir”. Jehona e interpretimeve të tij e ndau publikun në dy grupe kontradiktore, populli dhe shtypi. Njëra pale kritikonte mënyrën e tij gjuhësore të të folurit, theksin e tij të huaj si dhe mënyrën jo tradicionale të interpretimit, kurse grupi tjetër: admironte tingëllimin e zërit të tij kumbues dhe temperamentin e tij të zjarrte që e pasqyronte në rolet e interpretuara. Erdhën më pas rolet e Gaspard në “die Glocken von Cornville”, Bonifazi në “Brüder Staubinger”, “La Main” një pantomime franceze… Vitet e Pragës e ndihmuan atë të kuptonte sekretin e magjinë e lojës aktoriale.

“ Kur fillova punën, kujton Moisiu, në të vërtetë nuk dija ku qëndron sekreti i interpretimit të një roli, mendoja thjeshtë me fantazinë rinore që arti i krijimit të rolit është të ngjitesh një mjekër fals në fytyrë. Isha i bindur që sa më shumë në skenë aq me i spikatur do të isha, që unë nuk isha vetvetja por një tjetër të cilin e përcaktonte autori i tekstit. Sa më shumë që njihja botën, aq më shumë bëhesha i vetëdijshëm në personin tim. Më vonë kuptova që artin tim duhej ta ndërtoja thjesht mbi personalitetin tim. Jo me “maskim”, por me “demaskim”. Kërkoja lirinë time në çdo rol, për ta interpretuar atë në mënyrë të natyrshme dhe arrita ta zotëroj këtë. Kjo bëri që kur zgjidhja rolet, mundohesha ti shihja personazhet brenda vetes sime…“

Në Prag ai bëri një jetë të c´thurur që i kujtonte fëmijërinë në Durrës e Trieste. Net të tëra frekuentonte klubet “jo më zë të mirë”, pinte shumë, flirtonte me gratë…., që të njihte mirë JETËN e NJERËZIT –thoshte ai. Një nga biografet e tij (Paul Leppin), për këtë periudhë tregon që Moisiu ishte i palodhur dhe i rezistonte natës. Në kohën kur të tjerët fillonin të braktisnin lokalin, ai niste të këndonte meloditë “Die Stretta” italiane që përkëdhelnin zemrat femërore, deklamonte Shekspirin ose tregonte ndodhitë e fëmijërisë së tij në Shqipërinë e pushtuar nga turqit. Vitaliteti i tij ishte i papershkrushem. Të gjitha sa fitonte i harxhonte për qejfet e tij mbasi ndjehej shume i vetmuar. Gjendja shpirtërore e tij në këtë periudhe ishte shume e trazuar gjë që pasqyrohet edhe në rolet e tij: i tronditur, i ndjeshëm, pasiv, i mbyllur në vetvete, i përmalluar… Thuhet që në rolin e Faustit, ai nuk luante gjendjen që përshkruante autori, por vetveten. Shpirti i tij i trazuar shpërthente ndër emocione të fuqishme, që i bënte rolet e tij të famshme e të paharrueshme.

Në shumë role ai arriti përsosmëri dhe sukses dhe filloi të mendonte të ndërtonte një karrierë të vërtetë, por në një teatër të njohur si ai i Berlinit. Për këtë në vitin 1903 vendos lidhje me Max Reinhardt i cili i premtoi atij një rol në zezonën 1904 – 1904 në një pjesë të Gorkit. Më 22 nëntor 1903, Moisiu ndahet nga Neue Deutschen Theater në Pragë, ku për të fundit herë luajti rolin e Kozakut Beitler të Hugo Müller dhe Franc Roth tek “ Von Stufe zu Stufe”.
Thuhet që për të udhëtuar për në Berlin ai mori nga miqtë e vet para hua të cilat i harxhoj të gjitha në festën e ndarjes me miqtë. Në Berlin u gjend më 26 nëntor i shoqëruar nga gruaja e tij, aktorja Maria Urfus.

Zotërinj, po ju paraqes aktorin e ri – kështu e prezantoj Max Reinhardt në ansamblin e tij Moisiun. Më pas ai përshkroi me fjalë të tjera, besimin e palëkundur që ishte të aktori i madh, por jo shumë i njohur. Në fillim edhe pse Reinhardt i kishte premtuar një rol tek Bernard Show “Der Schlachtenlenker” të cilin Moisiu e kishte përgatitur, ai nuk ja dha atë pasi pat presion nga trupa e aktorëve. Kështu më 24 prill 1904, Moisiu u ngjit në skenën e teatrit të Reinhard-it në “Kabale und Liebe”, por nuk arriti që të bënte për vete dhe të integrohej në grupin e aktorëve. Ai vendosi të provonte në Osterndtheater të sapo formuar më 3 shtator 1904, i cili ishte nën drejtimin e Viktor Laverrenz dhe quhej Carl Weißtheater. Më vonë ky teatër u emërua si skena popullore gjermane.

Në këtë teatër Moisiu mori pjesë në tri premiera: si Franz Moor ne “Räubern”, si Golo në pjesën e Habbel-it “Genoveva” dhe si Mortimer në “Maria Stuart”, të cilat i dhanë mundësi që të bëhej i njohur në qytet. Pas pak muajve Reinhardt-i e mori Aleksandërin përsëri në teatrin e vet për të luajtur rolin e Philipp-it në “Grafen von Charolais” të Beer – Hoffmann, të cilin nuk ishte në gjendje ta bënte asnjë nga grupi i Reinhard-it. Kritika dhe publiku e priten në mënyra të ndryshme aktorin e ri. Një pjese e publikut u “tremb” nga e folura e tij dhe mënyra moderne e interpretimit, ndërsa pjesa tjetër (ajo më e shumta) u pasionua pas tij. Kritika njëzëri nuk e pranoj Moisiun për një kohë të gjatë deri sa puna, talenti e arti i tij me rolet e Kreon-it të “Ödipus und die Sphinx”, me Oswaldin të “Gespenstern” dhe Moritz Stiefel në “ Frühlings Erwachen” e bindi. Pas kësaj diagrami i ngjitjes së karrierës së tij ishte e papërmbajtur. Luajti Romeon, Franc Moor, Claudion në Der Tor und der Tod, Lolon të Mbreti Lir. Në 1909 luajti Faustin dhe neëfestivalin e teatrit gjerman në Münich për herë të parë Hamletin, i cili u cilësua më vone si një nga rolet më të famshme të tij, por më 1910 ky hov i madh suksesesh u ndërpre nga një sëmundje e mushkërive që e detyroi atë të pushojë aktivitetin. Atij ju desh të shkojë në Davos të Svicres, që është një vend kurash për sëmundjet e tuberkulozit. Pas një periudhe të gjatë ndërprerje ai ju bashkëngjit trupës së Reinhardt-it gjatë turneut në Petersburg në maj 1911, duke marrë përsipër rolin e Edipit me të cilin korri një sukses të papare aty, por edhe me pas në Berlin, Hamburg, Wien… Më 7 shkurt 1913 ai luajti në premiere Fedja-n nga drama e Tolstoit – “Kufoma e gjallë”, që është një ndër rolet më të arrira të tij.

Çelësi i suksesit të Moisiut, do të shkruante kritika, është zëri i tij tingëllues, mënyra e shkëlqyer e të folurit, arti i artikulimit të fjalëve, për të cilat më vone ai u bë i njohur në të gjithë botën. Ai arriti të bëhej aktori i parë e më i famshmi në të gjithë botën gjermano-folëse. Më fillimin e Luftës së Parë Botërore ai u angazhua vullnetarisht si ushtar dhe u dërgua në frontin perëndimor si aviator, ku për merita ushtarake u gradua Leutnant dhe u dekorua me “Kryqin e Artë”, dekoratë e lartë ushtarake. Më 26 shtator 1915 pas rrëzimit të avionit të tij në France, ai u kap rob nga francezët së bashku me bashkëluftëtarin e tij. Më 2 mars 1916, gjatë një transporti nga kampi ku mbahej i burgosur bashkë me një grup ushtaresh u arratisën, por u kapen dhe u dërguan në burgun ushtarak në Toulouse. Kur një komision mjekesh vizituan burgun, ndërhynë pranë autoriteteve franceze dhe arritën ta dërgojnë për kurim të mushkërive në Arosa të Zvicrës.

Gjatë jetës së tij Moisiu pati shumë histori dashurie. Ai ishte “hyjnori” i grave të cilat prisnin në radhë pas çdo shfaqje të dera e kabinës për një autograf apo për ta takuar. Thuhet nga biografet: gratë që gjate shfaqjeve të tija uleshin në rresht të parë, nuk gjenin dot qetësi nga shikimet e tij këmbëngulëse e lakmitare, por njëkohësisht ishte dhe xheloz kur gruaja e tij vishte fustane që i zbulonin pjesët e trupit. Ai u martua dy here. Pas gruas së parë Maria Urfus (1910), me të cilën pati vajzën Beatrice (Moisi) von Molo të lindur më 1911, ai u martua me kolegen e tij nga teatri i Reinhard-it, gjermanen Johanna Terwin e nuk patën fëmijë. Historia e dashurisë se tij me Terwin filloi kur luajtën pjesën “Kufoma e gjallë” ku Terwin ishte cigania Mascha. Më vonë të dy luajtën shumë duete së bashku: Romeo e Zhuljeta , Hamleti dhe Ofelia, Othello e Desdemona.
Moisiu gjatë periudhës së tij në Berlin pati një lidhje jashtëmartesore me Hertha Hambach nga e cila u lindi një vajzë (1922) që quhej Bettina (Moisi ) Berggruen.

Foto5 – Pema e familjes së Moisi Moisiut nga arkivi i Teatrit në Vjene (Foto P. Logoreci)

Foto 6 – Beatrice (Moisiu) von Molo (1911), vajza e Aleksandër Moisiut me gruan e parë Maria Urfus

Foto 7 – Moisiu me Beatricen (Beaten) 1912

Foto 8 – Bettina (Moisiu) Berggruen, vajza e dytë (jashtë martesë) e Aleksandër Moisiut me Hertha Hambach
Të dy vajzat ishin artiste. E para ishte aktore, valltare e këngëtare kabareje që paraqitej me emrin e artit Beate von Molo, kurse e dyta Bettina Berggruen ishte aktore filmash. Një nga pasardhësit e vajzës Beate është dhe aktori austriak Gedeon Burkhard.

65 vjet mbas vdekjes së Moisiut, vajza e tij Bettina e cila në atë kohe ishte 9 vjeçe kujton: unë nuk mund të harroj kurrë shprehjen e syve të tij, ato i kam parë disa vjet më vonë përsëri, e ju nuk do ta besoni se ku….. të Picaso. Edhe Picaso si babai im kishte sy me vështrim hipnotizues e luftarak si ato të një Toreadorit që lufton me demat.. Sytë e babait tim ishin “të butë, të qetë, sy të vdekur si ato të statujave greke prej mermerit”…

Ndërsa Kafka e kishte vrojtuar kështu artistin tone: një artist të cilit i rrjedhin vargjet nga koka e tij…(goja me zërin e mrekullueshëm, sytë që flisnin)
Duket sikur në thellësinë e syve të tij lëvizin arkiva fotosh bardhë e zi me lëvizje të ngadaltë fantazmash….Mumiet egjiptiane 2000 vjeçare kanë sy të tillë…të fiksuar e të thelle, pa shprehje, të trishtuar, por të pa ankesë, të rezervuar por prezent….vetëm në pikturat e Lorenzo Lottos mund të gjesh sy të tillë melankolik mesdhetar..Moisiu i rrëmben menjëherë njerëzit me sytë e tij, me zërin e tij…

Në skenën e teatrit ai bëri VDEKJËN “Profesion”. Gjatë karrierës së tij ai vdiq mbi 1500 herë në skenë, gjithmonë në mënyra të ndryshme….Ai përjetonte vdekjen dhe “ashtu siç vdes në skene Moisiu” nuk gjendet një aktor i dytë ta bëjë… Vetëvrasja e tij tek Fedja, që është roli i tij i jetës, ka mbetur firma e tij në art – sikurse personifikimi i Tramp-i të Chaplin-i ose kostumi i bananeve tek Josephine Baker. Moisiu, i pavdekshmi ylli i vdekjes … Ekspertet e teatrit shprehin keqardhjen që nuk u arrit të filmoheshin skena nga rolet e Moisiut. Një herë në vitin 1998 gjatë kërkimeve arkivore në Vjenë u gjend i mbyllur në një kuti llamarine një Film-Dokument: Moisi – Fedja në celuloid. Janë 55 sekonda xhirim, autori i panjohur…..segment filmi që sot duket se vjen si një mesazh i Moisiut nga bota e përtejme…

Sipas një thënie klasike: Të zgjedhurit e “Qiellit” dhe gjenitë vdesin herët, të rinj… Ashtu edhe Aleksandër Moisiu, vdiq ku ishte 56 vjeç, në kulmin e prodhimtarisë e të gjenialitetit të tij skenik.
Është interesante për tu treguar: Një here në ditët e para të vitit 1935, kur Moisiu gjendej në turne në Itali, dy gazetarë e vizitojnë në gardërobën e tij aktorin e madh i cili përgatitej të luante në skenë rolin e piktorit Luis Dubedat të “Il dilemma del dottore”. Për rastësi në këtë pjesë ka një skenë ku një gazetar pyet piktorin artist që vuan nga tuberkulozi: Ju lutem shkurt më pak fjalë na thoni diçka për sëmundjen tuaj dhe planet tuaja në të ardhmen?? Piktori Louis Dubedat – Moisi duhet sipas tekstit të përgjigjet: Planet e mija në të ardhmen janë shumë të thjeshta. Unë do të vdes….E kështu ndodhi në realitet, pak javë më vone ai vdiq. Fjalët e fundit ai i foli në skenen e Sanremos më 12 mars 1935, gjatë një turneu në Itali. Në rolin e Fedja-s tek “Kufoma e gjallë” shfaqja mbyllej me batutën: ….ndjehem shumë mirë… ndjehem me të vërtetë mirë…. e më pas personazhi mbyt veten…

Në mars 1935 Moisiu vendos të kthehet në Vjenë ku do të takohej me mikun e tij Stefan Cvajg i cili po përkthente në gjermanisht një komedi, që mbajtësi i çmimit Nobel, i madhi Luigji Pirandelo e kishte shkruar posaçërisht për të. Pritej që të vendoste për zgjedhjen e ansamblit e fillimin e provave. Natën gjatë udhëtimit në tren, e pushton një temperaturë e lartë dhe dhimbje gjoksi. Askush nuk ishte në kabinën e tij që të ia shuante etjen dhe ta ngrinte nga dyshemeja ku kishte rënë. Vuan shumë deri në mëngjes pa pasur ndihmën e njerëzve në tren, të cilët flinin në atë orë. Me 14 Mars 1935 treni futet në stacionin e Vjenës ku e shoqja e priste. Ajo kishte më së dy muaj që nuk e kishte parë burrin e dashur. …..Ai po vonohet? Pse nuk po vjen, ai duhej të zbriste tani….. përse nuk është në mesi e udhëtarëve si gjithmonë?…. Seç ka një parandjenje…dhe ja tek shihen dy punëtorë hekurudhash që mbajnë në krahë Aleksandërin. Ai dridhej nga dhimbjet dhe ethet. E dërgojnë në hotel duke menduar se ishte vetëm një grip i rëndë. Mjeku i urgjencës konstaton një ftohje në mushkëri dhe e dërgon më 16 mars në sanatoriumin Cottage, ku specialistet më të mirë të mushkërive, Dr. Bauer dhe Dr. Jagic përpiqen ta ngrenë përsëri në këmbe. Edhe në këtë gjendje ai ka kurajo të ironizojë situatën e vështirë ku gjendej: Kësaj herë është një skenë vdekje e keqe, do të zgjasë shumë….I lutet së shoqes që ta ktheje në hotel. Duke parë situatën e vështirë ajo i ndalon çdo kontakt, me fansat dhe gazetarët të cilët vërshuan aty, me përjashtim të mikut Bassermann dhe shkrimtarit Beer – Hoffmann. Fillon agonia, diagrami i temperaturës lëvizë si i çmendur. Terwin i gjendet pranë, i lagë buzët e thara, i lëmon ballin e djersitur, i mban dorën e lëshuar e të pafuqishme…

Foto 9. Tabela e matjes së temperaturës gjatë agonisë së Aleksander Moisiut (foto P. Logoreci)
Në ditën e shtatë temperatura i lëviz nga 40° në 35 °, i bëjnë një morfinë që të ia lehtësojnë dhimbjet e mëdha të gjoksit. Ai vete, Aleksandri i jep zemër së shoqes e cila nuk kishte me shpresë për jetën e tij. Atë dite më 22 mars 1935 rreth orës 14.00, nën veprimin e morfinës ishte i qetë, por i heshtur dhe i pafuqishëm. I kërkon së shoqes me shenja, në mënyrë të pakuptueshme diçka për të shkruar. Dora e tij në këto minuta të fundit të jetës arrin me shume mundim të shkruaj tri fjalë te palexueshme: Liebe….alles Liebe… dhe lëshohet në prehrin e gruas Terwin..

Foto 10. Fjalët e shkruara nga Moisiu 5 orë para vdekjes (Foto nga origjinali P. Logoreci)
Aleksandër Moisiu vdiq po atë dite rreth orës 19.10 minuta. Arkivoli me trupin e tij u dogj ne Krematorin e Vjenës i shoqërur nga muzika Adagio e Beethovenit, luajtur nga dy miqtë e tij, muzikantët e famshëm Bruno Walter (në piano) dhe Alfred Rosé (në violinë). Ishte hera e parë që në një ceremoni varrimi luhej një pjesë muzikore.
Asnjë përfaqësues i Austrisë nuk mori pjesë në ceremoninë e vdekjes. Sargu me hirin e tij ishte i mbështjellën me flamurin italian dhe ndërsa një grup i vogël nga miqtë dhe familjarët qëndronin në heshtje në kujtim të tij.

Foto 11. Arkivoli me trupin e Aleksandër Moisiut në Vjenë, 1935.

Foto 12. Sargu me hirin e Aleksandër Moisiut në Vjene, 1935.

Foto 13. Ceremonia funerale për Aleksandër Moisiun, Vjenë 1935
Gjate ceremonisë funerale, aktori me famë Albert Bassermann nxori nga gishti unazën Iffland (4)të cilën tradicionalisht e mban aktori më i mirë i kohës, dhe e vendosi mbi gjoksin e Moisiut të vdekur duke i thëne: ….ty të përket unaza Iffland-it…
Sargun me hirin e Moisiut, Johanna Terwin e varrosi në Tessin të Zvicrës, në varrezën e Morcote-s pranë viles së tij mbi liqenin e Luganos. Aty gjendet një pllake mermeri me mbishkrimin Alessandro MOISSI, 1879 – 1935,po në këtë vend (1962) do varroset edhe bashkëshortja Terwin.
Dëshiroj të mbyllë shkrimin me një thënie të vet Moisiut në vëren e vitit 1927, në Wansee të Berlinit në fjalimin që mbajti në varrimin e kolegës Agnes Sorma, fjalë të cilat më vonë do të kishin të njëjtën pasojë edhe për të: AKTORI I TEATRIT NUK ARRIN TA SHOHË KURRË PUNËN E TIJ. AI NUK MUNDET TA SHFLETOJË ATË SI NJË LIBER APO NUK MUNDET TË SHIKOJË ATË NË KANAVACË E NË GURË…..
Vjenë, 17 shkurt 2013.
Shënime
Në shumë shkrime nga autorë të huaj mbi Aleksandër Moisiun, shkruhet që babai i tij quhej Konstantin Moisiu. Babai i dha emrin e tij djalit të parë Konstantinit. Por në dëshminë origjinale të lindjes së Aleksandërit ai shënohet Moisi Moisiu. Emrin Moisi Moisiu të babait e vërtetojnë edhe pasardhësit nga familja Moisi.
Po ashtu edhe prejardhja e Familjes Moisiu nga disa autor të huaj shënohet: ato vijnë nga Golemi, një vend në afërsi të Shkodrës…
Amalia de Rada vjen nga familja arbëreshë De Rada. I ati i saj ishte një mjek i njohur në Firence, por nga autorët e huaj, shikohet më dyshim ky fakt. Ajo quhet një italiane në origjinë.
Të gjitha referencat (foto, letra, dokumentet, pjesë gazetash) janë marrë në arkivin e Teatrit Kombëtar në Vjenë.
Unaza e Ifflandit – unaze e rrethuar me diamante dhe me gdhendje e portretin të aktorit August Wilhelm Iffland i vdekur më 1814. Është si vlerësim dhe e mban aktori me i mire në boten e Teatrit – gjermano folës. Bassermann – i e ka mbajtur që nga viti 1911 deri në ditën që e vendosi mbi trupin e Moisiut.