Shkruan: Bardhosh Gaçe

Vlerësimeve shkrimore për studiuesit e kulturës shpirtërore dhe letërsisë së një populli gjithmonë diçka u mungon, pasi brenda tyre përherë shpërfaqet një dyshim shpirtëror dhe intelektual, nëse ai është kapur pas hallkës së nevojshme dhe a e plotëson detyrimin e tij. Kjo detyrë dhe dyshim intelektual bëhet akoma më i madh dhe më reflektues, sa herë që gjendesh para universit të kulturës, konstitucionit shpirtëror dhe letërsisë gojore arbëreshe.

Studiuesin Anton Nikë Berisha kam dëshirë ta këndvështroj në këtë betejë të gjatë dhe të pambaruar, pasi veprimtaria krijuese dhe studimore e tij është e pasur dhe interesante, duke përmbushur një ndërmarrje të vështirë dhe sfiduese në fushën e letërsisë. Zakonisht njerëzit në jetë kanë pasur arsye të mëdha për të marrë vendime të rëndësishme. Për një studiues këto vendime janë të vështira, pasi fusha e studimeve është një udhëtim i gjatë me shumë shtigje dhe të papritura, ndërsa sedra e tyre prej shkencëtarësh të mirë dhe korrekt bën mrekulli.

Anton Nikë Berisha iu përkushtua aventurës së kulturës, artit, letërsisë dhe gjurmimit të universit arbëresh. Ka qenë një zgjedhje e zgjuar, jo vetëm për larminë që ka kjo kulturë dhe univers shpirtëror, por dhe për kompleksitetin e saj, e cila e çon studiuesin e çdo lloji në shtigje dhe realitete të mrekullueshme, që të mbushin me kulturë dhe dije. Të gjithë studiuesit që janë marrë me kulturën, folklorin, letërsinë, gjuhën, arsimin, traditën arbëreshe janë kompletuar me një motiv të qartë atdhetar dhe historik shqiptar, janë kompletuar me një përvojë dhe traditë të shkëlqyer të njerëzve me dije të larta që nga De Rada dhe gjithë plejada tjetër e njerëzve të ndritur, që punuan për kulturën arbëreshe dhe vazhdojnë të punojnë dhe sot e kësaj dite.

Realisht Anton Nikë Berisha ka zgjedhur një rrugë të vështirë, një rrugë të mundimshme shkencore, në të cilën pleksen kultura e të nxënit të ideve, kërkimi, gjurmimi, interpretimi, kreativiteti, puna si krijues dhe si filolog, njohja e konteksteve kulturologjike brenda dhe jashtë obligimit intelektual dhe shumë çështjesh të tjera. Po ashtu, studiuesi Anton Nikë Berisha për arsyet fondamentale të njohura nga të gjithë studiuesit shqiptar dhe arbëresh, është dakordësuar dhe me mendimin tonë, se letërsia arbëreshe në të gjithë format dhe kontekstet e saj është një obligim i detyrueshëm për studime, interpretime dhe vlerësime më të thella, komplekse e të vazhdueshme.

Studiuesi është i njohur për shumë arsye në të gjithë rrethanat dhe nivelet intelektuale shqiptare në veçanti, por dhe ato ndërkombëtare, me ç’rast ka treguar dhe po tregon një punë, inteligjencë dhe racionalitet të mençur, për t’i shkuar në fund një pune të nisur, sado e vështirë të jetë ajo, por ç’është më e rëndësishme, ai shquhet për një shqisë të hollë; intelektin prej shkencëtari të vërtetë dhe produktiv.

Në fondamentet më të njohura të popujve, pavarësisht arritjeve në nivelet e dijes dhe krijimit të mendësive apo praktikave të reja, të njohura si moderne, kultura dhe trashëgimia e hershme e letërsisë gojore të këtyre popujve ka mbetur e artë. Në jo pak raste, në jo pak herë, ky fondament ka qenë kaq i rëndësishëm për fate konkrete të këtyre popujve, pasi shoqëria njerëzore ka prodhuar rregulla korrekte në raportet mes të drejtës autoktone dhe të drejtës historike.

Sa herë që flitet për kulturën popullore, me të drejtë ne shqiptarët nuk mund t’i largohemi kurrsesi përplasjeve e debateve të njohura në rrethet akademike ballkanase, për çështje të tilla, që kanë marrë zgjidhje dhe do të vijojnë të marrin nga dëshmitë e kulturës sonë të lashtë.
Në rrugëtimin kërkimor dhe shkencor të Anton Nikë Berishës, krahas hulumtimeve të tjera, të bien në sy edhe studimet e tij komplekse: “Antologji e poezisë gojore arbëreshe” (1998), “Mbi letërsinë e arbëreshëve të Italisë” (2000), “Gjymtime dhe shëmtime të letërsisë së arbëreshëve të Italisë” (2001), si dhe “Interpretime të letërsisë së arbëreshëve të Italisë” (2008) etj. Studiuesi, gati në të gjithë veprimtarinë e tij studimore dhe shkencore mbi kulturën arbëreshe në veçanti, krahas profilitetit skrupuloz, kërkimit dhe natyrës krahasuese të çështjeve që ka shtruar, ai duket se ka mbushur gjithmonë diçka në vendin bosh që ka pasur një çështje e një tjetër, d.m.th ai ka arritur të vërë gurë të qëndrueshëm në murin e mundimshëm të dijes sonë.

Studimin e titulluar “Mbi poezinë gojore të arbëreshëve të Italisë”, studiuesi e fillon me një krye-temë të mrekullueshme, që duket se e ka udhëhequr dhe vijon ta mbajë rreth vetes në mënyrë të vazhdueshme. Autori shkruan: “Në procesin e formimit, të gjallimit e të zhvillimit të popullit shqiptar letërsia gojore me llojet e saj, luajtën një rol të rëndësishëm dhe të vijueshëm që nga kohët e lashta. Krijuesit gojorë nëpërmjet këngëve dhe llojeve të ndryshme të prozës (përrallës, kallëzimit, anekdotës) ose urimeve, mallkimeve, fjalëve të urta etj., shprehën botën e tyre të brendshme dhe shfaqën ndjenjat dhe mendimet e tyre për jetën, për veprimin dhe për fatin e njeriut, për natyrën dhe për dukuri të saj”. (Anton Nikë Berisha, “Interpretime të letërsisë së arbëreshëve të Italisë”, “Luigi Pellegrini Editore”, Collana di Leteratura Albanese, Itali 2008, fq.25)

Në thellim të veprimtarisë së vet kërkimore dhe shkencore, Anton Nikë Berisha, me botimin e përmbledhjes “Antologji e poezisë gojore arbëreshe”, bëri të mundur të përfshijë në të një visar të begatë të trashëgimisë gojore arbëreshe, duke e qëmtuar atë me skrupolozitet në 24 burime të ndryshme, nëpër botime të veçanta, nëpër revista dhe dorëshkrime, siç është “Dorëshkrimi i Kientit” 1736-1750 etj.

Krijimtaria popullore e përfshirë në këtë botim, e cila ka bërë një jetë folklorike për gati tre shekujsh, nën transkriptimin e Prof. Françesko Altimarit, na përcjell vlera të rralla për receptivin e mesazheve të tyre, duke dëshmuar edhe një nivel të lartë artistik nëpërmjet formave të lashta, riteve, miteve, legjendare, nëpër të cilat ngjizen edhe ndryshimet e tjetërsimit midis botës njerëzore, mitike dhe legjendare, një pjesë e të cilave kanë përhumbur nëpër shekuj.

Si në parathënie edhe në studimin e gjatë të A. N. Berishës “Mbi poezinë gojore të arbëreshëve të Italisë”, studiuesi na bën me dije, se dy janë arsyet që ndërmori botimin e kësaj Antologjie, nevoja që poezia gojore arbëreshe, me vlerat dhe cilësitë e shumta poetike dhe kuptimore që bart, të bëhet pjesë e gjallimit letrar e artistik të botës arbëreshe e shqiptare, por edhe e asaj italiane. Nga ana tjetër, ai thekson se pa njohjen e mirëfilltë të poezisë gojore arbëreshe, studimet dhe interpretimet e letërsisë së kultivuar arbëreshe do të ishin të mangëta.

Në të 108 poezitë gojore arbëreshe përfshihen ninulla, lirika të dashurisë, lirika familjare, vajtime, balada, këngë legjendare, mitike dhe ato të epikës historike, si: “Mëma e ka nj’bir si dielli”, “Vashëz t’bukur çë m’ka mëma”, “Flëj, flëj, zambra ime”, “Luan një vashë me një moll”, “Hënëz e diell çë kur m’u leve”, “Ishin tri vasha të mira”, “Vinej një trim zallit e lumit”, “Trimi e zu e më puthi”, “Hapu mal e bëju udhë”, “Gjithë e veshur ndë të zeza”, “Kënka e Pal Golemit”, “Se ti zoti Pjetro Shin”, “Vu spërvjerët Skënderbeku”, “Nik Peta i lavosur”, “Hanij bukë Skënderbeku”, “Kostandini i vogëlith”, “Kostandini e Garentina”, “Olimbia e Vllastari”, “Fërshëlluan di zogë” etj., në të cilat mbizotërojnë rrëfimi lirik dhe epik.

Shpesh, brenda strukturës së teksteve poetike shpërfaqen tablo të gjera e të thella, duke nxjerrë në dritë mesazhe, ndjenja e përjetime të fuqishme mbi jetën dhe fatin e arbëreshëve, gëzimet dhe brengat e tyre, botën mitologjike dhe legjendare, ndodhitë historike e dukuritë natyrore, të cilat këndohen e vallëzohen ende në vatrat arbëreshe.

Lehtësisht, duke iu referuar sintagmave “procesin e formimit”, “të gjallimit”, “të zhvillimit të popullit shqiptar”, kupton marrëdhënien dhe referencën e gjerë që studiuesi ka me punën dhe detyrën e tij, si dhe sa ai e vlerëson kulturën popullore dhe detyrimi i tij si studiues që buron nga të marrit me të. Madje konstatimi i studiuesit shkon deri në thelbin racional dhe përgjithësues të kulturës popullore në të gjitha format e shfaqjes, pasi gjithë kultura e mëvonshme historike dhe konceptet moderne të sotme janë vendosur mbi këtë bazament të fortë të hershëm popullor.

Një nga çështjet e rëndësishme në interpretimin e poezisë gojore shqiptare, rrjedhimisht dhe asaj arbëreshe, është ajo që ka të bëjë me vjetërsinë e saj. Studimet e Anton Nikë Berishës ri konfirmojnë shënimet e Strabonit (viti 54 para Krishtit) apo historiani venecian Antonio Sabeliku (viti 1474), Marin Barleti, Buzuku, Budi dhe shumë autorë të tjerë të besueshëm, të cilët konfirmojnë se poezia gojore shqiptare është e hershme dhe përbën një lloj tradite të njohur, për të cilën sot nuk ka asnjë dyshim. Ky është një fakt i rëndësishëm jo vetëm për studiuesin në fjalë, por për vetë poezinë gojore popullore shqiptare dhe atë arbëreshe, e cila konsiderohet një lloj arkivi për kulturën popullore shqiptare.

I rëndësishëm është dhe një fakt tjetër, që studiuesi A. N. Berisha e evidenton si një arsye të rëndësishme në interpretimin dhe idetë që ai ka për poezinë gojore arbëreshe, që lidhet dhe me rapsodinë e parë arbëreshe, të njohur deri më tash, siç është rapsodia arbëreshe e Pal Golemit, e shënuar kryesisht në vitin 1693, një periudhë kohore kur ishin të njohura veprimtaria shkrimore e Buzukut, Budit, Bardhit, Bogdanit, Marin Barletit dhe autorë të tjerë që na bëjnë me dije edhe për poezinë gojore popullore. Ky është një fakt i rëndësishëm studimor, pasi rapsodia e parë është evidentuar kryesisht ndër arbëreshët e Italisë.

Studiuesi Anton Nikë Berisha, pavarësisht objektit specifik të studimit të tij, kryesisht atë të poezisë gojore arbëreshe, ka gjetur vendin dhe rastin të prezantojë idetë, perceptimet dhe argumentet e domosdoshme për të vënë në vlerë dhe në konsideratë krijimtarinë popullore në përgjithësi. Ai argumenton qartë rëndësinë e kultivimit dhe të kthim vëmendjes së studimit të vazhdueshëm të poezisë popullore, pasi dy arsye e justifikojnë këtë çështje, pasi, ajo (poezia popullore arbëreshe) trajtoi dhe shqiptoi botën dhe shpirtin shqiptar në harmoni shpirtërore dhe virtytet, ngjarjet historike dhe ato jetësore, por dhe se në shekuj shërbeu si një mjet dhe formë e shkëlqyer komunikimi, duke përgatitur terrenin e shëndetshëm të letërsisë artistike të shkruar. Në këtë kuptim dhe kompleks racional, poezia popullore duket se ka një receptivitet të madh dhe nuk mund të mbetet në një stere të thatë.

Historia e poezisë gojore arbëreshe, për shkaqet e njohura historike është një mundësi e mirë dhe një motiv më shumë për një studiues të kësaj krijimtarie,e cila pavarësisht pavarësisë tërësore që ajo ka, ka arritur t’i ruajë mrekullisht ekuilibrat e veta, për të përcjellë mesazhet dhe vlerat e duhura dhe në ditët e sotme.

Çështjet e pavarësisë tërësore që poezia gojore shqiptare, rrjedhimisht ajo arbëreshe, mbart në elementët e stadit të vjetër tematik, format e saja të lashta, por dhe shtresat e shumta kuptimore, janë të tilla për shkakun e nevojës apo dëshirës për një komunikim të gjerë dhe të pa kontrolluar në rregullat zhanrore.

Të gjendurit e ndjenjave, mendimeve, meditimeve, dhimbjeve, urrejtjeve dhe dashurive, fateve dhe fatkeqësive, dramacitetit dhe tragjedive, kuptohet qartë se në këtë regjistër të besueshëm dhe të organizuar lirshëm dhe thjeshtësisht, janë elementet racionale të “kronikës’ arbëreshe në aventurën e “atdheut të ri”, që ata ishin të detyruar ta krijonin dhe ta donin në kushtet e reja historike. Jehona e të kaluarës, legjendat mitike, një lloj romantizmi dhe mjediset baritore, karakteret prej luftëtarësh të personazheve të këngëve dhe shumë “aksesorë” të tjerë, që duken prezentë në poezinë gojore arbëreshe, shpjegojnë mjedisin dhe sfondin historik në të cilat u evokuan apo u krijuan këto poezi gojore.
Krahas vlerësimit të zakonshëm të formës kryesore të lirizmit dhe epizmit, që përgjithësisht karakterizohet që nga praktikat më të hershme të poezisë gojore popullore shqiptare- arbëreshe, studiuesi qëmton hollë se çfarë e tematizon zakonisht rrëfimin epik, si një strukturë e lashtë e këtyre krijimeve, ku duken elementë natyrorë, personifikime, hiperbolizime dhe mitizimi, si një lidhje e fortë tradicionalisht e njohur tek eposi i kreshnikëve dhe zgjatimet e mëvonshme të fillimit të epikës historike, e cila ka të bëjë me personazhe që sapo kanë lënë kohën e legjendave. Kënga e njohur “Konstandini dhe Garentina” dhe “Konstandini i Vogëlith”, të cilat duket se mjedisin e hershëm arbëresh e kanë si tokën e tyre, janë modeli i rrëfimit epik të poezisë gojore arbëreshe dhe asaj shqiptare në përgjithësi.

Studiuesi, në hulumtimin e tij të thellë shpjegon të gjithë elementët “anatomik” të këtyre krijimeve, si realitet dhe fiksion, elementët kohorë, distanca mes krijimit dhe “interpretimit” anonimizmi, mos evidentimi i kohës, por përdorimi i simbolikës dhe metonimisë, si rasti “vitin e rëndë” për kohën (Konstandini dhe Garentina), po ashtu dhe koncepti i “besa e madhe” dhe shumë çështje të tjera, i vijnë në ndihmë korrektimit estetik mbi këtë gjini të debatueshme dhe të nevojshme për studime të tilla.
Pavarësisht metonimizmit, përmes të cilit deduktohen elementët kohorë, në asnjë rast në poezinë gojore arbëreshe nuk është përjashtuar elementi tematik historik. Historia është gjithmonë aty, pavarësisht “kamuflazhit” të krijimit, i cili parëson atë që kërkon të thotë krijimi. Kështu “viti i rëndë” i “Konstandini dhe Garentina”, pavarësisht datimit, e ka brenda vetes elementin historik, i cili në këtë rast nuk lidhet apo nuk evidentohet përmes “personazhit”, por përmes ngjarjes tragjike, e cila i ka brenda zhvillimit të saj këto elementë. Studiuesi Anton Nikë Berisha bën kujdes të veçantë prej njohësi të mirë në këtë çështje, pasi asnjë lloj krijimi nuk mund t’i heqësh elementin historik, pavarësisht interpretimit ekstra- estetik.
Ndërsa rrëfimi lirik i poezisë gojore arbëreshe, ka një marrëdhënie dhe raport të lidhur fort me botën shpirtërore, duke fiksuar kështu dhe një lloj fati historik të arbëreshëve. Në një mënyrë apo tjetër këto elemente nuk mund t’i shkëputen asnjë lloj krijimi, veçmas atij popullor. Pastaj elementët artistik, figuracioni, metaforizmi, krahasimet, antitezat, personifikimet me anë të cilave kuptohet një nëntekst i pasur, janë çështje të përvetësisë dhe specifikës së këtyre krijimeve.

Në vijimin e punimit, për të cilin që në krye të herës e kemi quajtur një kontribut të veçantë në llojin e tij, studiuesi Berisha përpiqet të elementojë dhe të shpjegojë si cilësi, praktikë apo tipare të llojit, “kampionët” e elementëve, simbolikave dhe praktikën e poezisë gojore arbëreshe, që përgjithësisht përmbushin një detyrim për studiuesin. Në të vërtetë elementë të tillë janë si “aksesorët” e një shtëpie në të cilën banon një familje e rregullt dhe në disa breza e shtrirë. Kështu kënga e karakterit epik ka “aksesorët” e vet që përdorë rëndom, por që duhet të përdoren racionalisht, ashtu siç ka elementët e vet rrëfimi lirik.

Ndoshta një çështje e tillë, përveç evidentimit dhe interpretimit që autori bën për poezinë gojore arbëreshe, kërkon një kontribut shkrimor dhe studimor të gjerë, pasi në të duhet të zënë vend çështjet etnopsikologjike, psikologjike, historike, sociale, evoluimi individual dhe shoqëror dhe shumë elementë të tjerë, që në kohët kur janë krijuar këto krijime nuk kemi pasur këtë terminologji interpretuese dhe vlerësuese. Në rastin e poezisë gojore arbëreshe kjo është e rëndësishme. Studiuesi qëmton hollë dhe ka një qasje të besueshme, kur shkruan kryesisht për një element racional të rrëfimit lirik, siç është “puthja” në këtë rast: “Kështu, në krijimin “Trimi e zu e më e puthi”, këngëtari krijon një situatë metaforike të rrallë, një tablo unike e kuptimplote, si pasojë e gjendjes

së vajzës dhe puthjes që trimi i jep asaj. Puthja ka një fuqi magjike dhe bëhet një përbërës qenësor i objektit artistik. Për ta shprehur fuqinë magjike të saj (puthjes) krijuesi gojor përdor një sistem të tërë metaforash…” (po aty, fq.31)
Konstatimi nuk është statistikor, por një element “morfologjik- anatomik” i krijimit. Më pas autori merret me elementë të tillë si: “shikimi”, intriga çudibërëse e “dialogut” mes vajzës dhe kuçedrës, ku vajza i thotë asaj se është e bija e Diellit dhe Hënës, për ta sugjestionuar, se ajo banon atje ku jetojnë dhe rrufetë për ta goditur atë, “dilemat”, të cilat kanë luajtur një rol jashtëzakonisht të madh në këto krijime të hershme dhe shumë elementë të tjerë të këtij sistemi shumë të pasur artistik.
Duke marrë shkas nga “Dorëshkrimi i Kieutit”, si një dëshmi autentike dhe e rëndësishme e traditës letrare të poezisë gojore, por dhe të shkruar, pasi letërsia e shkruar është mbështetur që në fillimin e vet, kryesisht mbi krijimtarinë popullore, autori bën prezent shqetësimin studimor mbi disa çështje të tjera të evidentuara nëpër kohë, madje dhe në ditët e sotme, për nevojën dhe trajtimin që i duhet bërë kësaj krijimtarie. Autori sa ç’është bashkëkohor, po kaq është dhe korrekt në kritikën që ai ka mëton për shumë çështje që burojnë nga një nevojë ri shqyrtuese të kësaj teme. Ai ka kujtesë për rrafshin e studimeve të trashëgimisë popullore, e cila zë kohët hershme që nga krijimet e para. Mosbotimi i veprave të nevojshme të kulturës popullore, mospërkthimi dhe botimi i një sërë veprash të autorëve të huaj që kanë folur dhe shkruar për poezinë popullore dhe krijimtarinë e saj në përgjithësi, jo vetëm që nuk krijojnë mundësinë që ne të kemi një tablo të plotë, por mendimit artistik dhe studimeve tona, iu mungon një referencë e rëndësishme.

Me shkas “Dorëshkrimi i Kieutit”, i Nikollë Filjes, që daton 250 vjet më parë, në të cilin që nga gjurmuesi i parë i tij e deri në ditët tona, duket se lexuesit dhe studiuesit shqiptar i kanë humbur vite dhe fakte kulturologjike të rëndësishme, autori dikton një plagë jo të vogël për çështje të tilla. Këtë, Berisha, siç duket e ka ndjerë në studimin e tij, si një arsye serioze dhe të domosdoshme për ta bërë pjesë të interpretimit shkencor dhe dëshmues. Dorëshkrimi është i rëndësishëm për një sërë referencash, pasi ai konsiderohet i pasur dhe për krijimtarinë popullore arbëreshe, sepse brenda tij ka rreth 18 këngë gojore arbëreshe, me një nivel të lartë artistik të tyre. Dorëshkrimi gjithashtu ka brenda tij dhe tri këngë në dialektin gegë, dhe kjo merr rëndësi të madhe për studiuesin e poezisë gojore arbëreshe dhe shqiptare në përgjithësi.

Këtë shqetësim korrekt, përmes studimeve skrupuloze e kanë mbështetur dhe studiues të tjerë, veçmas studiuesit të njohur sot të çështjeve kulturologjike arbëreshe si Matteo Mandala, në studimin e të cilit ka shumë interpretime referenciale në të cilat u shkrua “Dorëshkrimi” i njohur e të tjerë.
Kultura arbëreshe dhe poezia gojore arbëreshe prodhoi një plejadë të madhe e të vazhdueshme studiuesish shqiptarë, që për autorin kanë një rëndësi të veçantë, pasi studimet për poezinë gojore arbëreshe nuk janë në mjedis bosh, duke na dëshmuar një traditë të hershme, e cila duhet të vazhdojë në kushtet e reja bashkëkohore. Mandala argumenton, se Filja, autori i “Dorëshkrimit” ka ndikime të prekshme me autorë të tjerë, kryesisht të kulturës gege, me Budin, Bogdanin, duke na njoftuar një lloj lëvizshmërie kulturologjike nga autori në autor dhe nga koha në kohë, kur kemi parasysh se Bogdani nga “Dorëshkrimi…” ka goxha vite hapësirë dhe largësi. “Dorëshkrimi…”, si një dokument i rëndësishëm, me një intertekstualitet kohor dhe një hapësirë të konsiderueshme është i rëndësishëm sipas Anton Nikë Berishës, pasi “Me botimin e plotë të “Dorëshkrimit…” vetvetiu lindin një varg çështje të tjera të rëndësishme dhe komplekse, që heqin peshë për njohjen jo vetëm të traditës kulturore arbëreshe, të letërsisë (gojore e të shkruar), të gjuhës, të përkthimit nga italishtja në arbërisht në shek. XVIII, po dhe shumë më gjerë. Kam plot arsye të besoj, se studiuesit e fushave të ndryshme do të bëjnë objekt studimi këtë Dorëshkrim me vlerë dhe do të hedhin dritë rreth disa çështjeve tejet të vështira, por të qenësishme.” (po aty, f. 42).

Studimi i Anton Nikë Berishës është konkret dhe ka një vizion të gjerë, pasi ai është i klasifikuar. Modeli i studimit të imët, veçmas e “Rapsodisë së Pal Golemit”, jo vetëm se përmbush treguesit dhe referencën e një studimi model mbi poezinë gojore arbëreshe, por ai ka një praktikë të veçantë, ku ndërthuren mjeshtërisht dhe qartësisht çështjet teorike dhe ato praktike, me një thjeshtësi të duhur, duke iu përmbajtur aforizmit, se e thjeshta është tregues i njeriut të ditur. Sistemi preferencial integrues i kohës, ngjarjes, personazhit, epizmit dhe lirizmit, përdorimi i sistemit rrëfimtar dhe vargëzues tradicional, risitë dhe veçoritë e tjera, nuk kanë krijuar asnjë vështirësi për studiuesin që ai të integrojë në studimin e tij idetë dhe praktikat bashkëkohore të studimit gjithashtu.
Çështjet si “Traditë letrare gojore cilësore dhe e pasur”, “Veçantia e shtjellimit të strukturës tekstore”, “Qenësia e paranëntekstit”, “Dhembja dhe magjikja e dashurisë së nënës”, “Arti dhe amshimi artistik” dhe çështje të tjera përbëjnë një praktikë të mirë për studimin e poezisë gojore arbëreshe.
Në të gjithë këtë punim të veçantë të studiuesit Anton Nikë Berisha, besoj se i shkon për shtat një lloj metafore literale, sepse ai di mjaft mirë ta “lidhë kohën në cepat e saj”. Duket se është një metaforë poetike e bukur, të cilën dhe unë nuk mbaj mend ku e kam lexuar, por besoj se i shkon analizës dhe mendimeve mbi studimin e autorit, mbi një lloj krijimtarie popullore, e cila më shumë se çdo praktikë dhe fenomen krijues popullor zë brenda vetes një hapësirë jashtëzakonisht të madhe kohore. Për fatin tonë, kjo krijimtari zë brenda vetes mbi pesë shekuj, por si zgjatim i një hapësire kohore pa kohë.

Në mënyrën më korrekte autori nuk harron përvojën dhe praktikën studimore dhe shkrimore arbëreshe dhe shqiptare për këtë pasuri të jashtëzakonshme nën titujt shkrimor si: “Mbi rapsodinë e De Radës botuar më 1866”, i cili krijoi dhe “doktrinën” e krijimit të traditës së mbledhjes dhe studimit të poezisë gojore arbëreshe, në të cilin Berisha ka bërë një “grim” të detajuar të evidentimit dhe çështjet që dalin akoma dhe sot, “Mbi dorëshkrimin e Rapsodive të Francesko A. Santorit”, një personalitet i shquar i kulturës arbëreshe dhe krijimtarisë gojore.

Natyrisht, në këtë qasje përshkruese mbi veprimtarinë kërkimore e shkencore të studiuesit Anton Nikë Berisha, nuk mund të thuhen shumë gjëra, veçse duhet të vëmë në dukje, se ky punëtor i madh i letrave shqipe, me përkushtimin e tij të rrallë shkencor, na ka sjellë vlera të reja edhe për peshën që poezia popullore shqiptare, arbëreshe dhe gjithë pasuria tjetër kulturologjike shqiptare. Kënga është një krijim i shkurtër, i koncentruar, me një denduri jo të zakontë informimi shpirtëror, por dhe kohor, në të cilën është strehuar artistikisht nën petkun e figurës artistike një univers i paçmuar psikologjik, etnologjik, etnopsikologjik, historik dhe njohës gjithashtu.

Studimet e tij mbi të gjitha janë një model dhe qasje, një lloj mësimi për mundësitë dhe arsyen se si mund dhe duhet të studiohet poezia gojore arbëreshe dhe shqiptare në kushtet e reja, pa iu shmangur tradicionalizmit, përkundrazi, duke u mbështetur tek ajo./KultPlus.com