Shkruan: Ag APOLLONI

(Nikos Kazanxakis, “Raport El Grekos”, 1961)

Gjaku i letërsisë europiane është grek, thoshte poeti T. S. Eliot, pasi letërsinë romake e shihte si bijë të asaj greke, ashtu siç e shihte edhe studiuesi autoritativ i letërsisë greke, filologu gjerman Ulrich von Wilamowitz-Moellendorf. Gjaku grek i kësaj letërsie qarkullon nëpër të gjithë shekujt, nga antikiteti deri në modernitet, siç e pohon poeti Odiseas Elitis.
Megjithatë, studiuesit që nuk preokupohen me studimin historik, por me studimin aksiologjik, insistojnë të thonë që, pas shkëlqimit në antikitet, letërsia greke vetëm pas më shumë se dy mijë vjetësh shkëlqeu prapë, duke sjellë atë që këta studiues e quajnë Rilindja greke, ku bëjnë pjesë autorët e mëdhenj të modernitetit: Kavafis, Kazanxakis, Seferis, Elitis etj. Për shkak se proza konsiderohet zhanër përfaqësues i shekullit 20, në mesin e këtyre autorëve më i njohuri ndërkombëtarisht mbetet Nikos Kazanxakis (gr. Nikos Kazantzákis), i cili gjatë viteve ’50, falë talentit të jashtëzakonshëm dhe historive autoktone dhe spirituale, iu imponua fuqishëm Europës dhe Amerikës, e cila nuk vonoi t’i kthente kryeveprat e tij letrare në kryevepra kinematografike.
Derisa për studiuesit ky autor përfaqësonte Rilindjen e bujshme të letërsisë greke në shekullin 20, vetë Kazanxakis në librin e tij të fundit iu drejtua piktorit të Rilindjes spanjolle, bashkëvendësit të tij El Greko. Dy artistë të mëdhenj, dy rilindas në kuptimin ambig të fjalës, dy grekë, dy kretasë përballë njëri-tjetrit, kjo është ajo që e bën të madhërishëm këtë roman memoaristik të këtij autori proteik që, si perëndia greke nëpër ujëra, metamorfizohej nëpër trajta të shumta letrare në mënyrë që t’i shprehte sa më mirë mendjen dhe shpirtin.

Autori proteik

Nikos Kazanxakis (1883-1957) është autor proteik, sepse krijimtaria e tij përfshin të gjitha llojet e shkrimit: romane, drama, poezi, ese, itinerare, ditare, refleksione, letra, tekste shkollore dhe antologji. Po ashtu, ai është edhe përkthyes i rreth pesëdhjetë veprave në greqisht, përfshirë “Komedinë hyjnore”, “Faustin” dhe “Kështu fliste Zarathustra”.
Në krijimin e figurës autoritare dhe multidimensionale të tij në qarqet kulturore dhe letrare greke do të ketë ndikuar edhe shkollimi i tij në dy fakultete (Jurisprudencë dhe Filozofi) në dy vende (Athinë dhe Paris), si dhe ndjekja e ligjëratave te Bergsoni dhe doktorata mbi Nietzschen, pasi Bergsoni ishte filozofi më i famshëm i gjallë, ndërsa Nietzsche, pas vdekjes, dita-ditës po kthehej në figurë ikonike në gjithë botën.
Përveç si shkrimtar, Kazanxakis njihej edhe si udhëtar. Si shkrimtar pushtoi Perëndimin (veçmas me veprat: “Zorba” dhe “Tundimi i fundit”), ndërsa si udhëtar (kryesisht) Lindjen (Egjiptin, Sinain, Jeruzalemin, Qipron, Moskën, Kinën, Japoninë etj.). Por, krijimi dhe udhëtimi nuk duhen parë ndaras te ky autor, pasi ato përbëjnë një simbiozë spirituale dhe dëshmia më e mirë për këtë është vepra “Raport El Grekos”, e cila u shkrua gjatë vitit të fundit të jetës së autorit dhe u botua katër vjet pas vdekjes së tij, si një libër që e pamundëson kategorizimin, sepse nuk përfill parimet e formave letrare.

Anafora artistike

Vepra “Raport El Grekos” nuk hyn brenda kritereve zhanrore. Ajo nuk është as roman, as memoare, as ditar, as ese, as itinerar, as autobiografi, por ajo është “të gjitha ngapak”. Prandaj edhe përcaktuesi kategorial që i vendoset veprës poshtë titullit, në gjuhë dhe botime të ndryshme, del ndryshe: roman, memoare, autobiografi etj. Pra, dilemat nuk bien vetëm mbi zhanrin, por edhe mbi distinksionin aristotelian: historia/poiesis, apo e vërteta/trillimi.
“Raport El Grekos” nuk hyn as te njëra, as te tjetra kategori, sepse në vend se ta pasqyrojë, apo ta trillojë realitetin, ajo ka për qëllim ta sfidojë atë. Ky nuk është libër që e thotë të vërtetën, as që e mbulon atë, por thjesht e kërkon. E vërteta këtu nuk është dëshmi, por është qëllim, pra ajo është diçka që s’mund të provohet, por mund të kërkohet. Dhe, kënaqësia nuk qëndron te gjetja, por te kërkimi.
Moskategorizimi i kësaj vepre nuk paraqet problem, por vlerë dhe parim. Duke mos u kategorizuar, ajo lejon leximet alternative dhe sulmon kufizimet formale, njëjtë siç bënte Buda me njeriun dhe Goethe me veprën, kur nuk u kushtonin rëndësi trajtave dhe fokusoheshin në shpirtin. Ndoshta për këtë arsye, shkrimtarja e fiksuar pas kulturës greke, Mary Renault, thoshte për “Raport El Grekos” se është i së njëjtës lartësi me veprat e Rousseau-it dhe se Goethe do t’i hiqte kapelën.
Meqenëse romani në shekullin 20 zgjeron kufijtë e vet dhe thyen dy ligjet e mëdha, ligjin e Aristotelit dhe ligjin e Jakobsonit, mund ta lexojmë këtë vepër si roman spiritual, rrjedhimisht edhe si raport fiksional, por vetëm falë një mirëkuptimi dhe kurrsesi me bazë argumentimi. Pra, mund ta quajmë “roman”, sepse romani është formë që gëlltit gjithçka dhe mund t’ia vëmë cilësorin “spiritual”, sepse udhëtimi këtu është njëkohësisht gjeografik dhe psikologjik, madje me theks në këtë të dytin. Kështu, Kazanxakis është sintezë e Pitagorës dhe Sokratit, nga të cilët, siç thoshte J. L. Borges, i pari udhëtonte jashtë, ndërsa i dyti brenda.
Krejt kërkimi i këtij udhëtari të dyfishtë, kushtimisht, mund të quhet edhe “raport fiksional”. Fjala “raport”, që greqisht mund të jetë më e pasur se në gjuhët e tjera (gr. anaphora – raportim, peticion, ofertë liturgjike, përsëritje retorike etj.), tregon një evidencë me shkrim, apo me gojë, apo edhe një ankesë që një individ ia drejton një autoriteti, ose një autoritet një eprori. Ne që në hyrje e kuptojmë se i apostrofuari është i vdekur, prandaj edhe raporti nuk mund të jetë real, por vetëm fiksional.
Meqenëse udhëtimi shpesh është spiritual, edhe komunikimi i të gjallit me të vdekurin duhet kuptuar si i tillë. Në këtë mënyrë, duke përdorur terma strukturalistë, autorin e shohim si narrator (fr. le narrateur) ndërsa piktorin si narrater (fr. le narrataire). Pasi këtu kemi fiksionin autobiografik, narratori na del autodiegjetik dhe, pasi në prolog dhe në epilog i apostrofuari shfaqet brenda rrëfimit, narrateri fiton statusin e tipit intradiegjetik. Duke krijuar iluzionin e epifanisë, autori krijon një sfumato rreth të apostrofuarit, fillimisht për ta qortuar Zotin (Jehovain), pastaj për t’i raportuar shpirtit grek të identifikuar me piktorin El Greko. Kjo lë hapur mundësinë që po të ishte Zoti narrater, do të ndryshonte edhe diskursi i romanit, sepse autori i paraqet Zotit peticion, kurse El Grekos vetëm i raporton. Ndaj njërit rebelohet, ndaj tjetrit bindet. Njërin e quan bishë e uritur e qiellit, kurse tjetrin e quan gjysh dhe gjeneral. Pasi ka planifikuar t’i ankohet, apo edhe t’i hakërrehet Zotit, ai e kupton që fytyra e fanitur është e dikujt tjetër dhe i nënshtrohet: “Unë prisja ditë e natë urdhrin tënd. Unë jam përpjekur aq shumë që të mund të arrija atje ku nuk mund të arrija. Nëse kam arritur atje ose jo, je ti që do të ma thuash. Unë po qëndroj në këmbë para teje e pres. Gjeneral, beteja mbaroi, e unë po ju raportoj. Ja ku kam luftuar unë; jam plagosur, kam patur frikë, por nuk kam dezertuar.”
Mes prologut dhe epilogut, narrateri zhduket, rrëfimi vazhdimisht transformohet, autori shfrytëzon gjithçka që ka në dispozicion (ditarët, letrat, ndjenjat, kujtesën) dhe krijon autobiografinë fiksionale, intelektuale, spirituale, apo metafizike, historike e filozofike, duke e ndryshuar temën, diskursin dhe formën dhe duke e kthyer librin në një autobiografi amorfe dhe në një çelës për interpretimin e veprave të tjera të tij.

Gjendja postmoderne: raport mbi shpirtin

Nikos Kazanxakis nuk i përmbahet një shkolle, apo një poetike. Ai nuk hyn tek ata shkrimtarë që u përmbahen poetikave, as tek ata që i zgjerojnë poetikat. Ai hyn tek ata që i tejkalojnë poetikat. Kur kujtojmë që karrierën letrare e kishte filluar me një pseudonim budist (Karma Nirvana), atëherë mund ta kuptojmë se pse ai nuk u kushtonte rëndësi formave dhe trupave. Në veprën e tij natyrshëm bashkëveprojnë format dhe shkrihen në një personazhet e ndryshme nga Uliksi deri te Fausti, sepse esencë është kërkimi, jo personi.
Edhe pse Kazanxakis nuk deklarohet për veprat që i lexon, në fragmente të veçanta mund të nuhaten autorët që i lexonte, si nga klasika, ashtu edhe nga bashkëkohësia. Por, ajo që është më e rëndësishme, tek ai gjejmë edhe shenjat e asaj që më vonë u konsolidua në poetikë dhe u quajt postmodernizëm. Kështu, pasi zhgënjehet nga ideologemat, ai shprehej: “Pabesnikëria ime ndaj ideve të mëdha, që vazhdimisht më kanë mashtruar e zhgënjyer dhe që kisha braktisur, të gjitha së bashku përbënin një besnikëri të patundur ndaj substances.” Dy dekada më vonë, Lyotard, te libri “Gjendja postmoderne: raport mbi dijen”, do të shprehte pothuajse të njëjtën gjë kur thoshte se postmodernizmi që në fillim e shfaq mosbesimin ndaj të gjitha metarrëfimeve.
Po ashtu, Kazanxakis tregon problemet e shkrimit që ia transformon idetë: “nisja të thosha diçka, ndërsa fjalët e pabindura, të shpenguara, me çonin diku tjetër.” Kjo e vë atë mes Saussure-it dhe Derrida-së, mes fonocentrizmit pre-strukturalist dhe logocentrizmit post-strukturalist. Ndërsa, sulmi që ia bën zhanrit e afron atë me teorinë e Maurice Blanchot-it.
Këto shenja, sado intuitive që mund të jenë, paralajmërojnë ardhjen e një poetike të re, ia shtojnë vlerën veprës së autorit grek, që dukej se nuk i çmonte eksperimentet formale të modernizmit, prandaj fokusohej në atë që ai e quante substancë. I bindur se në kohën e tij, jeta kishte humbur kuptimin, ai letërsinë nuk e shihte si lojë, por si detyrë dhe qëllimi i tij ishte, siç shprehej, t’i kalonte kufijtë e artit: “Kur shkruaja, qëllimi im nuk ishte bukuria, por shpëtimi.”
Prandaj, “Raport El Grekos” është një raport mbi shpirtin që nuk beson në metarrëfime, por që rrëfimin e vë në shërbim të një qëllimi dhe në kërkim të një kuptimi. Kjo vepër, e cilësuar si vepra më e guximshme e autorit Kazanxakis, sipas Peter Bien, “zbulon të drejtën e autorit për të mos qenë rob i historisë”. “Raporti” i tij është dëshmi e përpjekjes për t’iu larguar majmunëve modernë, siç i quante autori bashkëkohësit, dhe për t’iu afruar njeriut të vërtetë, i cili do të pushojë së qeni një arenë ku luftojnë trupi me shpirtin, pasi do ta arrijë unifikimin e dualitetit: “Mëshira e Zotit do të shpaloset, ajo do të përqafojë dhe shenjtërojë shpirtin dhe trupin; ajo do të vijë dhe do të shpallë se trupi dhe shpirti nuk janë armiq, por bashkëpunëtorë. Pra, çfarë po ndodh? Ne i shitemi djallit dhe ai na shtyn ta mohojmë shpirtin tonë; i shitemi Zotit dhe ai na shtyn të mohojmë trupin. Kur, pra, zemra e Krishtit, do të shpaloset më shumë e do të ketë mëshirë jo vetëm për shpirtin, por edhe për trupin, dhe do t’i pajtojë këto dy bisha?”
Insertet që paraqet ky raport (gjyshërit, prindërit, fqinjët, luftërat, lidhjet, udhëtimet, apo ëndrrat), autori nuk i përmbledh, por i përzgjedh për të shkuar drejt një telosi spiritual. Ky “raport” dëshmon se Kazanxakis, përveç shkrimtar dhe mendimtar i jashtëzakonshëm, ishte edhe udhëtar i madh. E, siç e thotë ai vetë, udhëtarët janë ata që e zgjeruan botën.
Prandaj Kazanxakis sot mund të konsiderohet një Kolombo i botës sonë shpirtërore.