Erik Sherman

Çdo gjë vdes: njerëzit, makinat, qytetërimet. Ndoshta mund të gjejmë pak ngushëllim nga fakti se të gjitha gjërat kuptimplota që kemi mësuar gjatë rrugës do të mbijetojnë. Por edhe dija e ka një jetëgjatësi. Dokumentet zbehen. Arti humbet. Biblioteka dhe koleksione të tëra mund të përballen me shkatërrim të shpejtë dhe të papritur.

Sigurisht, teknologjikisht ne jemi në një fazë ku mund të krijojmë mënyra për t’i bërë njohurinë të disponueshme dhe të aksesueshme përgjithmonë. Në fund të fundit, dendësia e ruajtjes së të dhënave është tashmë tejet e lartë. Në muzeun gjithnjë në zgjerim të internetit, dikush mund të lëvizë pa problem, nga imazhet e teleskopit hapësinor James Webb, përmes diagrameve që shpjegojnë filozofinë e Pitagorës mbi muzikën e sferave, deri tek një mësim kitare në YouTube. Çfarë mund të duash më shumë?

Ka ende, thonë ekspertët. Së pari, ajo që ne mendojmë se është e përhershme nuk është. Sistemet e ruajtjes digjitale mund të bëhen të palexueshme brenda tre deri në pesë vitesh. Bibliotekarët dhe arkivistët garojnë për të kopjuar përmbajtjet në formate më të reja. Por entropia është gjithmonë aty, duke pritur. “Profesionet tona dhe njerëzit tanë shpesh përpiqen të zgjasin jetëgjatësinë normale sa më shumë që të jetë e mundur përmes një sërë teknikash, por ende po e frenojnë valën,” thotë Joseph Janes, profesor i asociuar në Shkollën e Informacionit të Universitetit të Uashingtonit.

Për t’i komplikuar gjërat, arkivistët tani po përballen me një përmbytje të paprecedentë informacioni. Në të kaluarën, materialet ishin të pakta dhe hapësira e magazinimit të kufizuara. “Tani ne kemi problemin e kundërt,” thotë Janes. “Gjithçka është duke u regjistruar, gjatë gjithë kohës.”

Në parim, kjo mund të korrigjojë një gabim historik. Për shekuj me radhë, njerëz të panumërt nuk kishin kulturën, gjininë ose klasën e duhur socio-ekonomike që njohuritë ose veprat e tyre të zbuloheshin, vlerësoheshin apo ruheshin. Por shkalla masive e botës dixhitale tani paraqet një sfidë unike. Sipas një vlerësimi vitin e kaluar nga firma e kërkimit të tregut IDC, sasia e të dhënave që kompanitë, qeveritë dhe individët krijojnë në vitet e ardhshme do të jetë sa dyfishi i totalit të të gjitha të dhënave dixhitale të gjeneruara më parë, që nga fillimi i epokës së informatikës.

Shkolla të tëra brenda disa universiteteve po punojnë për të gjetur qasje më të mira për ruajtjen e të dhënave nën ombrellën e tyre. Qendra e të Dhënave dhe Shërbimeve për Shkencat Humane në Universitetin e Bazelit, për shembull, ka zhvilluar një platformë kompjuterike të quajtur Knora jo vetëm për të arkivuar shumë lloje të të dhënave nga puna e shkencave humane, por për të siguruar që njerëzit në të ardhmen të mund t’i lexojnë dhe përdorin ato. E megjithatë procesi është i ngarkuar.

“Ti bën supozime të arsyeshme dhe shpreson për më të mirën, por ka grupe të dhënash që humbasin, sepse askush nuk e dinte se do të ishin të dobishme,” thotë Andrea Ogier, ndihmës dekan dhe drejtor i shërbimeve të të dhënave në Bibliotekat Universitare të Virginia Tech.

Nuk ka kurrë njerëz apo para të mjaftueshme për të bërë të gjithë punën e nevojshme—dhe formatet po ndryshojnë dhe shumohen gjatë gjithë kohës. “Si i ndajmë më mirë burimet për të ruajtur gjërat? Sepse buxhetet kaq janë”, thotë Janes. “Në disa raste, kjo do të thotë që gjërat ruhen, por thjesht qëndrojnë aty, të pakataloguara dhe të papërpunuara, e si pasojë pothuajse të pamundura për t’u gjetur ose aksesuar.”

Formatet e përdorura për ruajtjen e të dhënave janë në vetvete të përhershme. NASA hoqi rreth 170 kaseta të dhënash mbi pluhurin hënor, të mbledhura gjatë epokës së Apollos. Kur studiuesit vendosën të përdornin kasetat në mesin e viteve 2000, ata nuk mund të gjenin askënd me makinën IBM 729 Mark 5 të epokës 1960, të nevojshme për t’i lexuar ato. Me ndihmë, ekipi përfundimisht gjeti një në formë të përafërt në magazinën e Muzeut Kompjuterik Australian. Vullnetarët ndihmuan në rinovimin e makinës.

Softueri gjithashtu ka një jetëgjatësi të caktuar. Ogier kujton se u përpoq të ekzaminonte një skedar të vjetër spreadsheet Quattro Pro, por zbuloi se nuk kishte asnjë softuer të disponueshëm që mund ta lexonte atë.

Ka pasur përpjekje për programe të qëndrueshme. Një projekt që mori shumë bujë në vitin 2015 është arkivi i Open Library of Images for Virtualized Execution (Olive), i cili vë në punë softuer të vjetër si Chaste 3.1, një program kërkimor për biologjinë dhe fiziologjinë i vitit 2013 dhe versionin Mac të vitit 1990 të lojës kompjuterike The Oregon Trail në një grup makinash virtuale. Projekti është ende aktiv, thotë Mahadev Satyanarayanan, profesor i shkencave kompjuterike në Universitetin Carnegie Mellon. Por ka pasur sfida në zgjerimin e ofertave të Olive, thotë ai: edhe softueri i papërdorur duhet të licencohet nga kompanitë që e zotërojnë atë dhe shpesh nuk ka mënyrë të lehtë për të futur të dhëna të reja në aplikacionet kërkimore të arkivit.

Përpjekjet e tjera për të ndihmuar në rritjen e jetëgjatësisë së njohurive kanë pasur gjithashtu rezultate të përziera. Arkivi i Internetit, shtëpia e Wayback Machine, ka një koleksion të madh materialesh të dixhitalizuara, duke përfshirë softuer, muzikë dhe video; që nga vera e vitit 2022, ai po lufton një padi për shkeljen e të drejtave të autorit të ngritur nga botues të shumtë.

Në anën më shpresëdhënëse, Iniciativa për kodimin e tekstit ka ruajtur standardet ndërkombëtare për kodimin e teksteve të lexueshme nga makina që nga vitet 1990. Një dekadë më parë, Zyra e Politikave të Shkencës dhe Teknologjisë në SHBA përcaktoi që aplikacionet për kërkime duhet të ofrojnë një plan të menaxhimit të të dhënave në mënyrë që të dhënat të mund të përdoren nga studiuesit ose publiku në të ardhmen. “Ne po arrijmë në pikën ku pothuajse çdo projekt kërkimor duhet të vendosë të dhënat e tij diku,” thotë Ogier. Por nuk ka kërkesa gjithëpërfshirëse se kush duhet t’i ruajë të dhënat ose për sa kohë duhet të ruhen.

Në mënyrë të pashmangshme, idetë, njohuritë dhe krijimet njerëzore do të vazhdojnë të humbasin. “Nuk mund të shpëtojmë gjithçka. Ne nuk mund të ofrojmë akses në gjithçka. Ne nuk mund të marrim gjithçka”, thotë Ogier. “Por kjo nuk është arsye për të mos bërë atë që mundemi.” / Technology Review / KultPlus.com