Nga Agron Jaha

Pjesa Hyrëse – Prolog

Dy fjalë për veprën në tërësi

Me “Kosova” të profesorit të merituar të Historisë Iliroshqiptare (çdo gjë e arritur këtu vetëm me zgjuarsi, punë vetëmohuese e dritëpërçuese e Genius Ilyrici) – të nderuarit Jusuf Buxhovi, shqiptarët shënojnë fitoren e tyre të parë të madhe bashkëkohore në rrafshin kulturor ndaj falsifikimeve e keqinterpretimeve, anashkalimeve politike e fshehjeve të qëllimta të vërtetës objektive historike të korpusit kulturor ilir, korpus ky që ravijëzoi konturat e lëvizjes progresiste të qytetërimit evropian.

Korpusit trashëgues kulturor të Ilirothrakisë paraantike (albanofonisë ilirike), i cili më vonë do të shfaqet në formën e plotë të tij në regjistrat shkrimor historik si iliro-romakiumi apo etnoetatizmi gjenealogjik dardano-romak, i kthehen si figuracioni simbolik i heroizmit trojan që nga Eneu, por edhe personalitetet e tij të lartësuara historike, si Konstandini e Justiniani. Edhe vepra unikate në mbrotje të ilirokristianizmit e shkruar me gjakun e princit më të madh mesjetar evropian, kurorëzon rolin vendimtar për një Evropë me identitet të qartë kristiano-romak të faktorit ambi- dhe polivalent historik – Gjergj Kastriotit.

2
Të bësh një recension të një studimi kaq të thellë, siç është “Mesjeta” e J. Buxhovit, paraqet jo vetëm një obligim kolegial e kombëtar, por dhe një nder personal që më bën autori si dhe një sfidë sui generis (të llojit të veçantë). Për dy arsye:

– Për herë të parë kemi në historiografinë tonë një studim të thellë e të thuktë, por edhe të gjerë e larmishëm nga aspekti burimor, i cili i ofrohet lexuesit shqiptar pa asnjë lloj cenzure a diktati politik. Pra, ashtu siç e kërkon historiografia objektive, e paanshme. Ndryshe nga vepra enciklopedike e Akademisë së Shkencave në Shqipërinë shtetërore “Historia e Popullit Shqiptar”, e cila ende mbetet në binarët klasik të deskripcionit kronologjik, pa pasur impulse inovative në rrafshin shpjegues, Enciklopedia Buxhoviane ka guximin të rishikojë me një dioptri tjetërfare gjithë kompleksin e ndërtesës së deritanishme historiografike, duke hapur kështu rrugë deri më tash të panjohura në letrat historiografike brenda konceptimit dhe studimit sistematik allofil të historisë së Popullit Shqiptar. Së këndejmi do të ishte hap i duhur nga ana e Akademisë së Shkencave në Shqipëri që të bëj një shqyrtim kritik e tërësor të veprës reformative të Buxhovit, të bëj edhe të njohur veprën e tij në Shqipëri dhe të pranoj rezultatet e shënuara aty.

– Problemi tjetër është ai metodologjik. Duhet punë pioniere gjatë recensionit, pra edhe recensenti duhet të jetë kreativ dhe inovativ në qasjen e tij. Me një shkëputje mendore teorike nga metodologjia e deritanishme e konceptimit.

2.a.2 Vështrim holistik nga këndi filozofik-didaktik i veprës, risitë në qasjen metodologjike doktrinare të autorit. Specifika sui generis e studimeve ilire.

Buxhovi, si njohës i shkëlqyer i historikut të studimeve ilire që është, shtron dhe thumbon qysh në fillim të këtij libri me të drejtë dhe me gjuhë kritike-argumentative pozicionimin teorik të historiografisë së shek. të 19-të, e cila anashkalon rolin vendimtar të faktorit iliro-dardan në kuadër të orbis romarum. Nënvizon se brenda kësaj ngrehine shtetërore ata jo vetëm që posedonin me shtetësinë romake, civis romanes (kjo sidomos nga koha e Karakallës) apo romaios (nga koha e Theodeziut pas ndarjes së Perandorisë), por edhe ishin mbrojtësit kryesor të saj. Një status të tillë nuk arritën ta fitojnë popujt invadues në Ballkan e Itali asnjëherë: Gotët, sllavët, avarobullgarët etj.

3
Sllavët do t’ia dalin vetëm aty nga shekujt IX-X të krijojnë organizimet e tyre të para suprafisnore në formë të despotatit (fillimisht në Dioklea dhe më vonë në Rashën dardane), zhupanive apo të vetëshpallura perandori, si ajo bullgare (IX-XI).
Autori në kritikën e tij vazhdimisht ruan ekulibrin e linjës së vëzhguesit objektiv, duke spikatur një mori faktorësh objektiv që edhe faktikisht „larguan“ temën dardane nga kronikat me rëndësi të kohës.

Perandoria Lindore Romake ishte e angazhuar sinkronisht në më shumë fronte, kjo pamundësonte objektivisht qartësimin e situatës me popullatat invaduese sllave (ndonëse në burimet romakolindore përmenden aty-këtu edhe përpjekje për rivendosjen e sllavëve në drejtim të Azisë së Vogël! Vërejtja nga unë, A.J.), kështu që kishte filluar misionimet e organizuara për kristianizimin e këtyre popullatave. Qëllimi ishte strategjik, që ata një ditë të i shërbejnë Perandorisë Lindore Romake Nga burimet romakolindore të kohës, sidomos nga vepra epokale e perandorit Konstandin Porfirogjeni „De administrando imperio – Corpus Fontium Historia Byzantine“, mësojmë se popullatat sllavofone quheshin me antroponimin kolektiv – teonimin „pagan“ apo të pafe. Por, siç do të shohim më vonë, këto struktura, sidomos gjatë dhe pas Kryqëzatave, do të kthehen kundër Perandorisë dhe do të dobësojnë sipas autorit së bashku me kryqtarët nga Perëndimi në mënyrë vendimtare strukturat shtetërore të Perandorisë Lindore Romake.

Për shkak të problemeve të vazhdueshme që kishte Perandoria, sidomos me popullatat invaduese, dhe përfshirjes totale iliro-dardane në të gjitha strukturat e Perandorisë (romanizimi etatist, Perandorisë Lindore Romake konsiderohej nga iliro-dardanët shteti i tyre, vërejtja nga studimet e mija të fundit mbi raportet shtetësi-etni në Perandorinë Lindore Rormake), ata sipas autorit nuk do të jenë më në qendër të vëmendjes. Kronikat dhe në përgjithësi burimet shkrimore romako-lindore pas shek. të shtatë, do të tematizojnë problemet dhe vështërsitë e vazhdueshme të Perandorisë në ballfaqimin e saj me këta popuj invadues që nuk jetonin brenda Perandorinë Lindore Romake dhe nuk posedonin statusin e qytetarit romak.

Kjo „zhdukje“ e popujve konstitucional nga kronikat romako-lindore (pra, e ilirodardanëve, greqishtfolësve, etj.) ka shërbyer fatkeqësisht edhe për anashkalimet dhe jo rrallë edhe për keqkuptime e qe besa edhe për shtrembërime të qëllimta në analizat dhe deskripcionet e historiografisë moderne nga shumë autorë të huaj e nganjëherë edhe vendor.
Këto shpjegime nga J. Buxhovi, paraqesin risi në këndkundrimin apo specifikën e studimeve ilire. Ato, me apo pa dashje, hapin një çështje shumë delikate, atë të interpretimit të burimeve historike. Qasja metodike, sipas së cilës „histori“ është vetëm ajo që na e ofrojnë burimet direkte të shkruara, tregohet si e pamjaftueshme, sidomos në kuadër të analizave të proçeseve me diskontinuitet formal historik.

4
Prandaj, historiografi moderne dhe analitike apo analizë objektive historike, në unison konceptual me profesorin e nderuar Buxhovi, konsideroj jo vetëm punën me burimet historike, por edhe analizat retrospektive kulturore, apo figurativisht lidhjen e pjesëve nga kohë të ndryshme nga i njëjti zingjir tematik dhe kulturor, duke abstrahuar diskontinuitetin letrar dhe pranuar latencën („heshtjen“) burimore si kategori historike valide.

Kjo përkon me thënien paradigmatike të autorit J. Buxhovi: „Subjektiviteti historik nuk krijohet vetëm nga pamja e jashtme, por edhe forcat e brendshme lëvizëse“, qasje e cila përshkon shtratin argumentues dhe shpjegues të veprës.

Mendoj se këtu autori ka vendosur një guri të rëndë në themelin e ndërtesës së re të qasjes inovative doktrinare në konceptimin e historisë iliro-shqiptare, jo thjesht si një element i rëndësishëm i historisë romake, por si shtylla kurrizore e saj.

(Vazhdon)

Jusuf Buxhovi: “KOSOVA” II, MESJETA. Botoi “Jalifal Publishing” – Houston dhe “Faik Konica” – Prishtinë, 2015