FJALA E PARË SHQIPE ËSHTË E SKENDERBEUT, JO E PAL ENGJËLLIT

Shkruan Ag Apolloni

Në të gjitha tekstet mbi historinë e gjuhës shqipe, si data më e vjetër e dokumentimit të gjuhës shqipe konsiderohet “Formula e pagëzimit” e këshilltarit të Skenderbeut, Pal Engjëllit. Kjo formulë, e përkthyer nga latinishtja në shqip, në dialektin gegë, në të folmen e Matit, është gjetur në një epistulë të datës 8 nëntor 1462, të shpërndarë për nevoja praktike pas vizitës që Pal Engjëlli ia bëri Kishës së Trinisë së Shenjtë në Mat (manasterium S. Trinitatis de Emathia).

A e shkroi Pal Engjëlli? Çabej në shkrimin “Kuvendi kishtar i Matit i vitit 1462 dhe Formula e pagëzimit” (botuar në “Arësimi popullor”, Nr. 1/1963, viti XIX, Tiranë) nuk ia atribuon autorësinë Pal Engjëllit (kryepeshkop i Durrësit, me prejardhje nga Drishti i Shkodrës), por thotë se “shkrues i parë i këtij dokumenti ka qenë ndonjë prift i atyre anëve (anët e Matit e të Lurës – A. A.)”.

Pra, Pal Engjëlli nuk e shkroi formulën e pagëzimit, por e organizoi kuvendin e parë kishtar dhe kërkoi nga priftërinjtë që t’i pagëzonin fëmijët shqiptarë në gjuhën amtare. Ai me shumë gjasë, do t’ua ketë thënë priftërinjve formulën e pagëzimit në gjuhën shqipe, por për ta shkruar e shkroi dikush nga ana e Matit dhe Lurës, zonë e principatës së Skenderbeut, (Pal Engjëlli ishte kryekëshilltar i Gjergj Kastriotit – Skenderbeut dhe në kohën kur e përktheu këtë formulë, po priste të emërohej kardinal nga Papa Piu II, i cili gjithashtu kishte planifikuar ta emëronte mbret Skenderbeun.

Por, siç dihet, vdekja e Papës në vitin 1464, ua preu shpresat kryetrimit shqiptar dhe kryekëshilltarit të tij.), prandaj “Formula e pagëzimit” u përkthye dhe u shkrua, siç hamendëson Çabej, me shumë gjasë me urdhrin (shtysën) e Skenderbeut. Pra, s’ka arsye që “Formula e pagëzimit” t’i atribuohet Pal Engjëllit, kur ai s’e shkroi, por e tha, sigurisht, i nxitur nga Skenderbeu, i cili do t’ia ketë thënë më parë se ai t’ua thoshte priftërinjve të tjerë.

Por, a është e vërtetë që gjuha shqipe fillon me këtë formulë?

Para 50 vjetësh, një historian (T. Geci), në një studim për sfragjistikën (vulën) e Skenderbeut (shih: “Simpoziumi për Skenderbeun”, Prishtinë, 1969, f. 240), shkruan se në një dokument të vitit 1450, pra 12 vjet para “Formulës së pagëzimit”, në një letër që Skenderbeu e kishte nisur për Raguzë (Dubrovnik), në fund të dokumentit kishte shkruar muajin qershor në gjuhën shqipe [në trajtën e kohës së tij “çereshinar” (“čerešinar”), që më vonë do të ketë ardhur duke u transformuar: çershenar, qershar, qershor]. Studiuesit do të duhej të tregoheshin më vigjilentë ndaj këtij fakti, që e shtyn për 12 vjet më herët dokumentimin e gjuhës së shkruar shqipe.

Edhe një dokument tjetër, nga një peshkop dhe kushëri i Pal Engjëllit, sjell një fjalë shqipe, e cila vjen si urdhër luftarak i Skenderbeut. Është fjala për urdhrin “Embetha!” (“Mbi ta!”), që Skenderbeu ua thoshte bashkëluftëtarëve të tij kur hidhej në sulm. Këtë e dokumenton Dhimitër Frangu në librin me titull të gjatë: “Gli illustri e glorioisi gesti et vittoriose imprese contra Turchi del S. Don Giorgio Castriotto detto Scanderbeg, principe di Epiro”. Fjala “embetha” (e shkruar si “scripta continua”) pa dyshim që është fjali: Embetha, embeta, mbe ta, mbi ta!

Kjo fjali duket që ishte mjaft popullore që kur Skenderbeu e mori Krujën dhe pastaj të gjitha betejat i fillonte me këtë urdhër. Dhimitër Frangu e shoqëroi Skenderbeun që nga kthimi i tij në Krujë, më 28 nëntor 1443.
Pra, “qershori” dhe “embetha” janë dy fjalë shqipe të kohës para “Formulës së pagëzimit”. “Qershori” është e shkruar me dorën e Skenderbeut dhe mban vulën e tij, ndërsa “embetha” është thënë me gojën e Skenderbeut dhe është shkruar nga Dhimitër Frangu më 1480.

Është interes kombëtar që me këto dy fjalë, që e lëvizin vjetërsinë e gjuhës shqipe, të merren seriozisht historianët e gjuhës dhe historianët e periudhës skenderbegiane. Për ta vërtetuar fjalën “qershor”, si fjala më e vjetër shqipe, mjafton të shkohet në Arkivin e Dubrovnikut, të fotografohet (për t’u konfirmuar, ose demantuar) dokumenti me nr. 794 dhe, pastaj, të pranohet pa kurrfarë dyshimi Skenderbeu si shkrues i parë i gjuhës shqipe.

Për t’u bindur për këto që thashë, nëse s’u besoni dokumenteve, lexojeni veprën time “Skenderbeu: Manuskripti i Marlout”, se, siç ka thënë Joseph Conrad, letërsia është më e vërtetë se historia. Librin e gjeni deri me 10 çereshinar 2018, në Panairin e Librit në Prishtinë, pastaj edhe në principatat e tjera shqiptare./ KultPlus.com