(Demë Topalli: “Sytë që dinë me pa”, botoi “Faik Konica”, Prishtinë, 2016)

Fjolla Gashi

Poezia e Demë Topallit, shfaqet si një botë e përvojës njerëzore, ku brenda saj shpaloset fati i njeriut në situata të kohës, harrimit e kuptimit. Topalli zgjedh të krijojë një raport të afërt me poezinë duke shfaqur një marrëdhënie poetike. Prandaj, mund të themi se poezia e tij buron nga gjendja shpirtërore, që del si emocion, mendim, e rritet me fjalë e figura të zgjedhura.

“Sytë që dinë me pa”, është vëllimi ku gërshetohen shumë funksione, mbizotëron ai emotiv, por nuk përjashtohet as funksioni referencial e poetik, ku poeti i drejtohet fillimisht vetes, pastaj lexuesit.
Topalli, nuk stagnon në të tashmen, ai bën shëtitje nëpër kohë duke u kthyer madje edhe tek filozofët e periudhës së para erës sonë, për t’u kthyer në dëshirat e tij të flakta për ikje dhe harresë, dëshira këto të shprehura me shumë emocion, për ikjen që dot s’u bë.

“Sytë që dinë me pa”, qysh në këtë emërtim vihet në pah dialekti i përdorur, i cili anon nga gegërishtja, e cila është e shpërfaqur në shumë tituj dhe vargje të këtij vëllimi dhe po ashtu poeti na njofton me formën e paskajores, e cila do haset edhe në vazhdim të këtij vëllimi, që del të jetë një formë e dashur për poetin. Poeti , me këtë lloj krijimi, arrin të krijojë një simbiozë mes dy dialekteve.

Titulli i veprës shkon më tepër kah figura e metonimisë, në variantin tjetër më të standardizuar, do tingëllonte kështu : Sytë që dinë të shohin, por që në variantin e dhënëështë fjali më auditive për dëgjuesin, dhe më e fuqishme, ndonëse nuk i qaset krejtësisht gjuhës standarde. Ndryshe, titulli i vëllimit poetik, nuk gjen prehje tek ndonjë poezi, me po të njejtin titull, por është një titull i përgjithshëm për përmbajtjen që e disponojnë poezitë. “Sytë që dinë me pa”, i adresohet individit apo kolektivit që kanë një semiosis të mprehtë , njëaftësi dalluese dhe përceptuese.
Pas paratekstit , poeti shfaq pjesën tjetër, brumin e asaj që reprezentohet me këtë titull, në të cilin ka ekspresivitet fjalësh, që burojnë nga situata të ndryshme, të cilat i thur në ndarjet e këtij vëllimi, me titujt: “Shtëpia e bërë prej harrese”, “Tundimi i parë”, “Fjalët”, “Heshti”, “Për një lule të paemër” dhe me pjesën e fundit të titulluar“Ndoshta”, i shprehur me këtë pjesëz dyshuese e cila e përforcon skepticizmin e autorit, që tërë kohën është në tentativë të dalë në sipërfaqe.
Tendenca e tij e përhershme për t’i fuqizuar dëshirat, vërehet qysh kur ai në fillim e identifikon dëshirën e parëpër kontaktin me dritën, në kuptim konotativ, drita e aluduar në jetë më të mirë. Në rastin e poezisë “Rënia e parë”:

“Po ti e di, o Zot
Se shumë, shumë kisha dashtë
Nga këto humbësira fillesash
Në dritë përgjithmonë me dalë”.

Këtë traditën e dëshirave, të shprehura me ndajfoljen e sasisë “shumë”, poeti e përdorë gati në të gjitha poezitë e tij, herë-herë duke i dhënë kuptime të ndryshme, herë e kërkon dritën, herë faljen, herë largimin, e më së shumti është në kërkim tëlirimit të shpirtit e trupit.
Për shembull, në vargjet e poezisë tjetër, me titull, “Kafaz”, thotë kështu:

“Shumë të falem, o Zot i mirë
Po muzg i vonë të më zërë këtu
Njëmend s’kisha me dëshirue.

Ku autori kalon direkt tek kodi religjioz, që e hasim shumë shpesh, të shprehur me Zotin dhe epitete të ndryshme për të,Zot i mirë, Zot i urtë, madje te poezia “Koha”, e dedikuar për Shën Agustinin, poeti mbron idenë e ekzistimit të Zotit.

Mbaresa ue, pastaj edhe parafjala me, janë të pranishme në poezinë e poetit, me shkue, me ra, me shpëtue, me u lirue, me dëshirue etj, janë disa prej foljeve që i ikin gjuhës standarde, por që kur i qëndrojnë besnike gëgërishtes së përzier, dalin akoma më të fuqishme si vargje.
Pastaj, për të vazhduar me poezinë tjetër, ku si titull e ka vendosur “Shumë kisha dashtë”, dhe në kuadër tëkësaj poezie shtrohen dëshirat personale tëpoetit, herë për të dalë në dritë dhe herë për ta parë botën si një hënë të plotë.

Poeti nuk thotë “dua” por “kisha dashtë” dhe referenca e tij është kundrejt të ardhmes, botës së plotë dhe atij kopshti lumturie, që shpesh e kërkon, që po ashtu i jep formën e vet, kopsht lumnie.
Pastaj, ka edhe vargje nga poezi tjera që e kanë të shprehur dëshirën, mallin, të gjitha në vetën e parë dhe të shoqëruara prapë me ndajfoljen shumë. Nëvazhdim janë disa prej vargjeve nga i tërë vëllimi që tingëllojnë njejtë dhe që mund të konsiderohen si karakteristikë e stilit të autorit, ku përsëritja është mjaft e pranishme.

Kam mall, shumë mall kam, oh sa mall kam.
Të falem shumë të falem, Mnemozina
Ndoshta gjatë, përnjëmend shumë gjatë
Ndoshta vonë, shumë vonë
Ndoshta krejt, krejt çka ti ke bërë
Të lutem , shumë të lutem O Zot
Shumë kisha dashtë me t’pa edhe njëherë
Shumë, shumë kisha dashtë
Me ikë, e në një hapësirë tjetër
Përgjithmonë me shkue etj.

Poeti, ka edhe një filozofi brenda vargjeve të tij, ku shpesh ai motivi meditativ shpërthen nga pakënaqësitë e jetës dhe kontrasti i së kaluarës me të tashmen. E në poezinë me po këtë motiv, “Po fjala nuk çilej, vdiste”, karakterizohet dufi i poetit për Platonin, për përjashtimin e poetëve në shtetin e tij ideal, për të cilin pohon:

Një grusht zjarr Herakliti
Këtë botë të vogël le ta shërojë
Se formulë e Platonit çdo gjë rrënoi.

Për të kaluar pastaj tek teknika “një poezi në dy pjesë”, e cila zhvillohet me poezinë, “Një takim ish-gjimnazistësh”, të cilën e gjejmë në dy pjesët e vëllimit, “Tundimi i parë” dhe “Për një lule të paemër”, ku në pjesën e parë duket se i drejtohet tempullit të dijes (shkollës) dhe në pjesën e dytë i drejtohet vdekjes, ku sipas autorit, të gjithë presin para një dere.
l
kam ardhur sot këtu, ku këta sy
për herë të parë kanë mësuar me pa
me pa e nga gëzimi e malli me qa.
ll
Ka me hy e ka me dalë,
e ndoshta ma kurrë këtu s’ka me u kthy,
se, midis të gjallëve e të vdekurve ,
i trishtë dhe i hollë qenka ky kufi.

Kjo poezi përcillet me rimën zingjirore dhe atë të ndërprerë, siç e aplikon edhe në poezitë e tjera, por duke shtuar edhe skema të tjera të rimimit.
Filozofia e tij vazhdon edhe në poezi të tjera, për shembull tek poezia, “Shumë të falem, Mnemozina”, me falënderimin e tij kundrejt perëndeshës Mnemosina, për muzën që poeti e posedon.
“të falem, shumë të falem, Mnemozina, që sonte munda me pa fort mirë, se mbi të gjitha mrekullitë mbi dhe qenka: me dashtë e me qenë i lirë”.

Në radhën e karakteristikave stilistike të poetit, është edhe përdorimi i vargjeve, renditja e tyre, ndodh që poezia e tij të fillojëme një varg, pastaj të vazhdojë më një ose dy tercina, për tëpërfunduar me një distik, ose strofat tëjenë të gjtha tercina dhe në disa raste gjen përdorim edhe soneti.
Me të drejtë, shkrimtari Kujtim Rrahmani, në rolin e kritikut, për veprën “Sytë që dinë me pa”, e quan atë njeriu gojëzanë, i cili në disa prej poezive të tij, ka përdorur këtë fjalë të përbërë, që del si metaforë, e cila mund të zëvendësohet me kuptimin “ krijues”, e poeti e shpreh në këto forma: mjeshtri gojëzanë, Zot gojëzanë dhe çasti gojëzanë në poezinë “Heshti”, që ndonëse titull i shkruar si folje e diatezës veprore, ka kuptimin e heshtjes. Heshti – heshtje, që është zëvendësimi më i përafërt.
Kështu, mund të themi se poeti e njohu frymëzimin dhe gjuhën poetike aq mirë, sa edhe gjetjet e tij dëshmojnë se ai ka komunikuar me të gjitha kohët, prandaj edhe poezia e tij flet si një botë e figuruar që ruan vlera të veçanta për lexuesin e kohëve të ndryshme, sepse Topalli poezinë e thur me një të folur të lehtë, prej njeriu gojëzanë.

Poezia e poetit edhe pse ngjan në një ikje në tentativë, ajo përfundon me një dëshirë të flaktë për jetë, për një mijë palë sy e një jetë të re: Me ardh e me hy sërish në ty dhe me pa zjarrin e parë.
(Autorja është studente e nivelit Master në Fakultetin e Filologjisë, në Degën e Letërsisë shqipe. Punimi është paraqitur në lëndën “Letërsi aktuale shqipe” dhe botohet për herë të parë)./KultPlus.com