28 Maj, 2019 - 1:30 pm
Teuta Hoxha Morina
Studiuesi Sabri Hamiti shquhet për studimet e tij në fushën e letërsisë shqipe, por edhe për shkrimet në lëminë e kritikës letrare. Një qasje studimore përmbledhëse me shkrime kritike për letërsinë shqipe është libri “Testamenti”[1] i këtij autori. Ky studim ndahet në tri pjesë: lirika shqipe, leksione, testamenti. Ne do të merremi më shumë me pjesën e fundit të këtij libri, pra me pjesën e tretë testamentin, me ҫ`rast autori në fjalë paraqet fazat kryesore të zhvillimit të letërsisë shqipe. Fillimisht, duhet të theksojmë se letërsia shqipe ka katër periudha të zhvillimit të saj: letërsia e vjetër shqipe (shek. XVI-XVIII), letërsa e rilindjes apo romantizmi shqiptar (shek. XIX-XX), letërsia moderne shqipe që zhvillohet ndërmjet dy luftërave botërore, më saktësisht gjatë viteve 1912-1945, si dhe letërsia bashkëkohore shqipe që nis pas vitit 1945 e vazhdon deri më sot. Ndërkaq, Letërsia e vjetër shqipe përfshin katër faza zhvillimore: I. letërsinë filobiblike, II. letërsinë e bejtexhinjëve, III. letërsinë e Voskopojës, IV. humanizmin shqiptar.
Letërsia filobiblike
Kjo fazë e letërsisë së vjetër shqipe shënon një kthesë identitare dhe kulturore, për shkak se paraqiten zhvillime të mëdha në fushën e letrave shqipe, përkatësisht kemi shkrimet e para të dokumentuara në gjuhën shqipe gjatë shekujve XVI-XVII. Pikësynimi i filobiblikëve ishin librat me karakter fetar (biblik), meqë vetë emërtimi filobiblike, me prejardhje nga greqishtja ka kuptimin dritë mbi Biblën. Mirëpo, përveҫ botimit të librave fetarë, për filobiblikët shihej si e domosdoshme të përktheheshin tekstet fetare, me qëllim që të përhapnin dijen për fenë, njëkohësisht të përmbushnin nevojat e shumë besimtarëve të asaj kohe.
Sipas S.Hamitit (2018:241), kundërreformacioni shënonte programin e kishës universale të Romës, parashihej që interpretimet fetare të bëheshin nëpërmjet gjuhëve kombëtare. Zhvillimi i gjuhëve kombëtare përdorej si mjet për të mbajtur popujt më afër katolicizmit-kishës. Gjithashtu, kjo reformë paraqiste betejë mendore kundër luterizmit dhe islamizmit në vendet ku këto lëvizje rrezikonin katolicizmin. Si rrjedhim i këtyre rrethanave me karakter religjioz, pati ndikime edhe për fushën letrare- letërsinë. Ndonëse u shkrua kryesisht letërsi e klerit katolik, e cila u zhvillua në rrethin e Shkodrës dhe te arbërshët gjatë shekujve XVI- XVIII. Megjithëkëtë, letërsia që u shkrua nga filobiblikët, përveҫ tematikave religjioze (fetare), kulturore biblike, u plotësua edhe me elemente historike për popullin shqiptar. Po ashtu, kishin shkruar edhe libra jofetarë të tipit të fjalorëve, si dhe ishin shfaqur përpjekjet e para për mbledhjen e folklorit (folkloristikën). S.Hamiti[2], lidhur me shkrimet e letërsisë filobiblike vlerëson se “shkrimet filobiblike janë shkrime me karakter identitar që ndërlidhen edhe me nivelin e shqipes së tyre, si gjuhë e formuar kishtare në konceptet themelore, e mbështetur në fjalor me frymën e jetës material të shqiptarëve.” Pra, duke qenë se kemi të bëjmë me shkrime të zotëruara nga karakteri doktrinar i krishterë, kryeisht me tematikë e kulturë biblike, aty- këtu të plotësuara me elemente historike, marrin cilësimin e karakterizimin e letërsisë filobiblike.
Si përfaqësues i letërsisë filobiblike është Jul Variboba, i cili shkroi librin “Gjella e Shën Mërisë Virgjër” (1566), pastaj kemi Lekë Matrëngën, me librin e tij “E mbësuame e kërshterë” (1592), brenda të cilit është shkruar një poezi katër vargëshe që merret si poezia e parë në shqip. Gjatë kësaj periudhe janë edhe veprat e para të botuara në gjuhën shqipe: “Meshari” (1555) Gjon Buzuku, “Doktrina e Kërshtenë” (1618), “Rituali roman” (1621), “Pasëqyra e t`rrëfyemit” (1621) të Pjetër Budit, “Cuneus prophetarum” (Çeta e profetëve) e vitit 1685 e Pjetër Bogdanit, si dhe dy veprat e Frang Bardhit “Dictionarium latino-epiroticum” (Fjalori latinisht-shqip) i vitit 1635, “Skënderbeu” (1636), e cila është provë argumentuese e historike për kujtesën shqiptare; njëherit vazhdimësi e librit themeltar të letërsisë dokumentare dhe identitare shqiptare “Historia e Skënderbeut “ shkruar nga Marin Barleti gjatë viteve 1508-1510.[3]
Veprat e lartshënuara krijojnë një lëvizje mendore dhe një ndërgjegje kulturore, ndërkaq autorët e këtyre veprave krijojnë një periudhë të shkrimit të gjuhës e letërsisë shqipe. S.Hamiti[4], këto vepra filobiblike i konsideron si përpjekje për të hartuar letërsi origjinale. Prandaj, autorët e tyre të letërsisë së vjetër shqipe të shekujve XVI-XVII, përkatësisht filobiblikët shquhen si protagonistë kulturorë e shoqërorë, (edhe si prijës e udhëheqësh rebelimesh: Bud, Bogdani). Kurse, në nivelin e autorësisë krijuese dallohen si përkthyes: Buzuku e Matrënga, e të nivelit hartues të shkrimeve origjinale janë: Bardhi, Budi e Bogdani.
Sipas S.Hamitit[5], shkrimtaria e tyre kalon nëpër nivelet e shkrimit doktrinar fetar, në atë dokumentar historik, si dhe në atë filozofik e letrar. Sipas tij, bazuar nag pikëvështrimi letrar poezitë e Budit janë indikative (dëftore), me ndërthurje tregimtare dhe mbështetje në gjuhën e folur- popullore, ndërsa poezitë e Bogdanit kanë brenda ndërgjegjen e formës letrare dhe mbështeten në ligjërimin alegorik e simbolik. Ndërkaq, shkrimet filologjike e historike të Frang Bardhit kanë disiplinën e provave, të diskutimeve e të natyrës vërtetuese- shkencore. Këta autorë janë krijues të një periudhe të parë të letërsisë shqipe sipas Çabejt, referuar nga studimi i S.Hamitit.[6]
“Çeta e profetëve” (Cuneus prophetarum) e Pjetër Bogdanit
Bogdani i përket grupit të filobiblikëve që krijuan shkrime origjinale, i cili shkroi edhe poezi simbolike dhe alegorike. Vepra, me të cilën përfaqëson shkrimet origjinale, njëkohësisht edhe përfaqësuese e korpusit të tij është “Çeta e profetëve”e botuar në vitin 1685 në Padovë të Italisë, pas shumë pengesave nga Vatikani, madje ishte ndaluar në vitin 1675.
Kjo vepër i përkushtohet kardinalit Barbarigo dhe ndahet në dy pjesë: e para flet për krijimin e botës, profetëve dhe sibilave, kurse pjesa e dytë flet mbi jetën e Jezu Krishtit- jetën, vdekjen dhe ringjalljen e tij. Vepra në fjalë është libri i pare original në shqip dhe njëri ndër më rigorozët deri më sot sa i përket strukturës tekstore, shkruar në dy shtylla, në dy gjuhë: shqip-italisht. Qysh në parathënien e veprës Bogdani shpreh qëllimin e tij kryesor; shkrimin e gjuhës shqipe dhe teksti i tij ka mbështetje filozofike, elemente tregimtare në prozë, ndërsa poezitë I klasifikohen në tri grupe: poezi të krijimit, të sibilave dhe të përkushtimit.
Sipas S.Hamitit[7], me këtë vepër Bogdani, të cilën e cilëson kanonike, provon e jep argument të burimeve kishtare, filozofike e poetike. Referencat poetike i merr nga letërsia e vjetër greke (Homeri), latine (Virgjili), kurse referencat filozofike te filozofi antik (Aristoteli) e te filozofi i krishterë (Augustini). Sipas tij, kjo prove dhe argumentim i shkrimit kanonik-katolik e cilëson Bogdanin si njohës të mirëfilltë të botës dhe prodhues të tekstit autorial që përfshin tri nivele: doktrinar, njohës e poetik. Këtë teori e dëshmon edhe praktikisht me strukturën e veprës, veҫanërisht me pjesën e parë. Pas shkallës së parë mbi krijimin e Njeriut, shkallës së dytë- krijimin e Qiellit, shkallës së tretë- krijimin e zbulimin e profecive, si dhe shkalla e katërt është e tërë bota poetike e Bogdanit që lidhet me shkallët paraprake. Bogdani, duke trajtuar procesin e krijimit hyjnor dhe duke artikuluar (nyjëtuar) procedurën e ligjërimit hyjnor e vë veten në shkallën e sprovimit të rëndë të identifikimit të Krishtit Hyj e të Poetit. Kështu, ai gjen figurën e mesme kalimtare të Sibilave, me të cilat mund të identifikohet me status të krijuesit e të moralitetit: si thënës e pasthënës me status të kërkimit të shenjtnisë në botën e njeriut të pastër e të drejtë- të vërtetë. Në fakt, Kankët e Sibilave mbyllin strukturën e doktrinës, për të hapur strukturën e re- Një Jetë të Njeriut (Jezuesit) që parathotë doktrinën e re.
Si përfundim, veprën “Çeta
e Profetëve” me titullin original “Cuneus
prophetarum”të Pjetër Bogdanit,
studiuesi S.Hamiti[8]
e paraqet si traktat teologjik e filozofik, si kryevepër të letërsisë shqipe
filobiblike, të cilën autori e shkroi në tri gjuhë: shqip, italisht e
latinisht. Studimi i trigjuhësisë së tij paraqet hyrjen thelbësore të studimit
të strukturës së veprës dhe ideologjisë së Bogdanit.
[1] Botuar nga ASHAK, Seksioni i Gjuhësisë dhe i Letërsisë, më 25 tetor 2018
[2] Po aty, fq.241
[3] Po aty, fq.249
[4] Po aty, fq.342
[5] Po aty, fq.342
[6] Po aty, fq.342
[7] Po aty, fq.17
[8] Po aty, fq.250,251
