Agim Vinca

Kohë më parë, një mikja ime nga Tirana, përkthyese, botuese, studiuese (përkthyesja e Emrit të trëndafilit në gjuhën shqipe), më shkroi një imejll, në të cilin, ndër të tjera, më thoshte: “Dua ta di, i dashur Agim, nëse është ende në Prishtinë ajo shtatorja aq e shëmtuar e Klintonit”.

Kosova ka shumë probleme: ekonomike, sociale, politike e të tjera, por ja që mikja nga Tirana, në letrën e saj, shpreh shqetësimin që ka të bëjë me një vepër artistike: shtatoren e ish-presidentit amerikan Bill Klinton, të vënë në sheshin me të njëjtin emër, në sheshin “Bill Klinton” në Prishtinë, në vitin 2009. (Të themi, a propos, se shtatorja në fjalë, e ngritur për nder të presidentit amerikan dhe ndihmën e dhënë popullit të Kosovës në luftën e tij për liri, gjendet në lagjen Dardania, që është emri antik i Kosovës, krahinë e Ilirisë në të cilën ka jetuar fisi i dardanëve, që përmenden dendur te Iliada e Homerit).

Për hir të së vërtetës duhet thënë se shqetësimi i zonjës nga Tirana, grua me kulturë e shije të kultivuar, është i drejtë: shtatorja për të cilën ajo m’u drejtua mua, mikut dhe kolegut të saj, është një vepër e dobët, e parealizuar artistikisht, me një fjalë e shëmtuar dhe si e tillë nuk i bën nder jo vetëm njeriut që i kushtohet, por as qytetit dhe vendit që e ka ngritur atë.

Përse e nisa fjalën time me këtë ndodhi dhe ç’dua të them me të?

Identiteti i një shteti, i një vendi, i një qyteti, sikurse edhe i një njeriu, më në fund, nuk përfaqësohet nga pamja që ka, as nga veshja që mban a ushqimi që ha, nga orenditë e shtëpisë dhe as nga makina që nget, sado që të gjitha këto janë pjesë e jetës, por nga kultura që posedon. Sepse, kultura, gjuha, tradita, historia, letërsia dhe artet e tjera, përbëjnë veçantinë e një populli, të një vendi, shteti a qyteti.

Kosova është shtet i ri, më i riu në Evropë, në mos edhe në botë. Sapo ka hyrë në vitin e vet të njëmbëdhjetë të ekzistencës. Dhjetë vjet nuk janë pak për një individ, por janë shumë pak për historinë. Dhe historia e Kosovës, kultura e saj, gjuha që flet populli i saj, gjuha shqipe, janë të lashta, ndër më të lashtat në Ballkan dhe në Evropë, çka do të thotë se ky popull nuk është pa rrënjë; se historia e tij nuk fillon as në vitin 1945, siç tentohej të paraqitej në sistemin komunist jugosllav, e as në vitin 1999, kur pas çlirimit të saj nga sundimi serb, në Kosovë erdhi administrata e Kombeve të Bashkuara e njohur me akronimin UNMIK. Kam qenë në strukturat drejtuese të arsimit të Kosovës në atë kohë (në vitet 1999-2000) dhe mund të them se kam një përvojë personale jo të mirë. Kuadro të UNMIK-ut, të niveleve të ndryshme, silleshin ndonjëherë sikur kishin ardhur në shkretëtirë, duke harruar se ne kishim një përvojë edhe në sistemin arsimor, nga shkolla fillore deri në universitet; edhe në organizimin e jetës kulturore dhe të manifestimeve të ndryshme; edhe në botimin e librit dhe përhapjen e tij, se kishim personalitetetë shquara në fushën e dijes, të artit dhe të shkencës, por na kishte munguar liria në periudhën që lamë pas (para dhe pas Luftës së Dytë Botërore), kurse në dekadën e fundit të shekullit XX, në kohën e regjimit të diktatorit serb Millosheviq, mbi ne shqiptarët e Kosovës qe ushtruar një apartheid i vërtetë, që ndryshe nga ai i Afrikës së Jugut, do të mund të quhej apartheid i bardhë.

Kjo periudhë në Kosovë u quajt kohë e mbijetesës. Edhe në kushtet e dhunës dhe të terrorit të përditshëm ne mbijetuam: ruajtëm shkollat dhe fakultetet, qoftë edhe nëpër shtëpi private, jetën kulturore, veprimtarinë botuese dhe format e tjera të jetës shpirtërore të një kombi.

Tani jemi vend i lirë, demokratik, me shumë probleme të natyrave të ndryshme, me një jetë krijuese relativisht të gjallë, në krye të së cilës mund të thuhet lirisht se qëndron fjala e shkruar, letërsia, fushë kjo në të cilën ne kemi edhe rezultatet më të mira. Në poezi, në prozë, në studimin e letërsisë, deri diku, edhe në fushën e dramaturgjisë dhe të teatrit.

Çka e karakterizon aktualisht letërsinë që krijohet në Kosovë?

Letërsia shqipe që krijohet në Kosovë nuk ka asnjë kufizim tematik në krahasim me pjesën tjetër të letërsisë shqipe, veçanërisht atë që krijohet në Shqipëri, por edhe me letërsitë e tjera ballkanike dhe, pse jo, edhe evropiane. Nuk ka kufizime as në planin e poetikës dhe të teknikës së shkrimit. Në Kosovë krijohet letërsi moderne, postmoderne, ekzistencialiste, surrealiste, neorealiste, me një fjalë një krijimtari e lirë, që përmban në vete secilin nga këto elemente. Botohet shumë, por lexohet pak. Tirazhet janë të vogla. Mjetet e sofistikuara teknike, që janë shumë të pranishme në jetën e njerëzve, sa e kanë lehtësuar komunikimin, po aq edhe e kanë larguar njeriun, të rinjtë sidomos, nga vlerat e përhershme shpirtërore, nga ato që mund të quhen vlera tejkohore.

Letërsia, Pavarësia, Shteti janë tri fjalët kyçe të kësaj tribune publike, që mbahet këtu në Paris, në këtë manifestim të madh me emrin “Salloni i Librit”. Më pëlqeu fjalia me të cilën hapet programi i Sallonit: ”Në Paris pranvera nuk vjen me dallëndyshet, por me librat”. Dallëndyshet dhe lejlekët, imazhe të gjalla të fëmijërisë së brezit tim, janë rralluar shumë, aq sa janë bërë pothuajse të padukshëm, kurse librat janë këtu, në ne dhe mes nesh, qoftë në formën klasike si libër fizik, i pazëvendësueshëm për mua, qoftë edhe në formë virtuale, elektronike, që është bërë natyrë e dytë e qenies sonë.

Letërsia nuk mund ta ndryshojë botën. Kjo dihet. Mund të jetohet edhe pa poezi, por nuk është mirë. Jeta jonë do të ishte tejet e varfër pa art, muzikë, poezi, pikturë, sepse, siç thoshte Gëtja i madh: “çdo ditë duhet të lexosh një poezi të mirë, të dëgjosh një këngë dhe të shikosh një pikturë të bukur”. Letërsia, pra nuk mund ta ndryshojë botën, as ta krijojë shtetin, por ata që janë të detyruar ta bëjnë këtë duhet t’i kenë parasysh vizionet e poetëve. Sepse poetët janë “ligjvënësit e papranuar të botës” (poets are the unacknoëledged legislators of the world), thoshte poeti i madh romantik anglez Persi Bish Sheli (Percy Bysshe Shelley, 1792-1822). Eseja e tij e famshme Mbrojtja e poezisë (Defence of Poetry) mbyllet pikërisht me këtë fjali.

Arti si çdo gjë tjetër evoluon, por thelbi i tij, që ka të bëjë me shpirtin njerëzor, me dhembjen, dashurinë, pikëllimin, vetminë, frikën nga vdekja, por edhe dashurinë për jetën, mbetet i njëjtë. Letërsia më e mirë që krijohet sot në Kosovë i artikulon shqetësimet e njeriut kosovar, shqiptar,por edhe të njeriut në përgjithësi, pavarësisht se ku jeton dhe nga vjen, pra ka një tharm universal. Sepse, siç thoshte i madhi Viktor Ygo (Victor Hugo), regjimet ndryshojnë, ideologjitë, shtetet, kufijtë, por zemra njerëzore mbetet po ajo: e pandryshuar.

Unë jam, zonja dhe zotërinj, edhe vetë poet e jo vetëm profesor dhe studiues i letërsisë. Prandaj preferoj ta mbylli këtë fjalë timen me një poezi të shkruar vite më parë, në të cilën artikuloj trazimet shpirtërore të njeriut në Kosovën e pasluftës, paradokset që e përshkojnë shpirtin e tij, zhgënjimin përballë lirisë, që në realitet nuk del aq e bukur sa në kohën kur e kemi ëndërruar dhe kemi luftuar për të.

Poezia titullohet Nostalgji për kohërat e rrezikshme dhe unë do ta lexoj në origjinal shqip, kurse moderatorja në përkthim frëngjisht të Aleksandër Zotos.

Fjalë e përgatitur për “Sallonin e Librit” në Paris (Salon du livre Paris, 2019), ku autori nuk mundi të shkonte për arsye objektive.

NOSTALGJI PËR KOHËRAT E RREZIKSHME

Çdo ditë në mëngjes posa hapi sytë
Te dera e shtëpisë sime në katin e dytë
dhe poshtë në parking te makina
Gjej reklama shumëngjyrëshe me siglën “Top oferta”.
Ne kujdesemi për ju! – thonë plot finesë firma turlifare.
Më ofrojnë artikuj ushqimorë: mish, supë, kos, banane
Veshmbathje për dimër e për verë, enë kuzhine mobilie
Atlete për burra, këmisha nate për gra,
bluza, dekolte dhe mbathje të holla fare
(tanga më duket se u thonë)
Çdo ditë në mëngjes te dera e shtëpisë
Pije alkoolike afrodiziakë kontraceptivë
Kompjuterë laptopë celularë
Lojëra shpërblyese…
Të gjitha me çmime speciale
Në Kosovën tonë të lirë
Ku jetojnë europianë të rinj të papunë,
Pleq pa pension
Amvisa pa shportë
Tregtarë, hajdutë, lypës, lavire…
Dhe njerëz misteriozë që enden me xhipa të zinj
Si të ardhur nga ndonjë planet tjetër…
Gjithçka 1 euro!
Të gjitha me zbritje.
Në Kosovën tonë të lirë e demokratike!
Eci rrugës fillikat
Mjekërbardhë si Babadimri
Dhe befas më merr malli për kohërat e rrezikshme
Kur në mëngjes te dera e shtëpisë
Gjeja fletushkën ilegale “Çlirimi”!

Prishtinë, 11. 6. 2011

LA NOSTALGIE DES TEMPS DANGEREUX

Chaque jour, au réveil,
je trouve sous ma porte,
au second étage de l’immeuble où j’habite,
puis tout en bas, sur le pare-brise de ma voiture,
des publicités multicolores portant le sigle « Top-Service »,
Des agences de toutes sortes et fort habiles s’y disent
dévouées pleinement à mon service, proposant de me fournir
de multiples denrées – viandes, soupes, yaourt, bananes –
des vêtements de saison, des ustensiles de cuisine, du petit mobilier,
des chaussures de sport pour hommes, des chemises de nuit,
des tabliers, des corsages, de menues culottes
(des « strings », comme on dit, je crois), pour les dames.
Chaque matin, je trouve devant ma porte,
des boissons alcolisées, des aphrodisiaques, des contraceptifs,
des ordinateurs et téléphones portatifs,
des jeux à loterie,
tout cela à des prix exceptionnels.
En notre Kosova indépendante
que peuplent de jeunes chômeurs,
des retraités sans retraite,
des ménagères sans panier à provision,
des trafiquants, des voleurs, des mendiants, des putains…
Et aussi de mystérieux personnages qui circulent en 4×4 noirs,
comme débarqués d’une autre planète…
Tout à un euro !
Tous les produits à prix cassé !
Et cela en notre Kosova libre et démocratique !
Flanant seul, de par les rues,
sous ma barbe de père Janvier, je me sens pris,
soudain, d’un accès de nostalgie pour les temps dangereux,
quand je trouvais sous ma porte, au petit matin,
la feuille clandestine, Çlirimi

Prishtina, le 11 – 06 – 2011